روح اله اسلامی، استادیار علوم سیاسی دانشگاه فردوسی مشهد
تکنیک‌اندیشی امام موسی صدر
سیاست عرصهٔ جذابی برای رسیدن به اهداف گوناگون است. باید از تکنیک‌هایی برای رام کردن محیط هرج و مرج و سرشار از نیت‌های انسانی استفاده کرد. معمولاً ساده‌ترین اقدامات که برآمده از ذهنیت‌های دم‌دستی و عوامانه است توانایی تغییر در محیط پرتنش سیاست را ندارند. شعارها و آرزوها و اندیشه‌های آرمانی، اگر بر بستری از تکنیک‌های اجرایی و واقعگرا بنا نگردند، نه تنها کارآمد نیستند بلکه امکان چرخش و تبدیل شدن به ضد خود را دارند و بعد از مدتی، طرفداران را به ورطهٔ بی‌اعتمادی می‌کشاند. امام موسی صدر در ۱۹۶۹/۵/۱۱ میلادی زمانی که به ریاست مجلس اعلای شیعیان لبنان انتخاب می‌شوند، در سخنرانی خود می‌گویند: «این آرمان‌ها به نظر من نتایج طبیعی تأسیس این مجلس است. این‌ها اهداف ماست نه رؤیاهایمان، اما ما به تلاش و کوشش و اخلاص و زمان نیاز داریم. امروز در تأسیس مجلس اعلای شیعیان ما هیچ چیزی در اختیار نداریم، نه دفتری برای آغاز کار مجلس و نه بودجه‌ای. تنها چیزی که در اختیار ماست، عنایت خداوند و نیرو و توان شماست.» امام موسی صدر کاملاً تکنیکی و دقیق و اجرایی اهداف خود را دنبال می‌کند. میان ذهن و واقعیت همیشه فاصلهٔ فراوانی وجود دارد و برای نزدیکی ذهن آرمانگرا به واقعیت سخت و تلخ روزمره، باید از مکانیسم‌های پیچیده‌ای استفاده کرد که از علم و تجربه نشئت می‌گیرند.
سازوبرگ علمی دفاع از شیعیان
مدت ۲۰ سال فعالیت امام صدر در لبنان جز ایجاد مکانیسم‌ها و تکنیک‌های پیچیده و علمی چیز دیگری نبود. این‌گونه تفکر را در علم سیاست «روایت‌های راهبردی سیاستگذاری» نام‌نهی می‌کنند. روایت‌هایی که در زمان بحران خلق می‌شود و با ایجاد مکانیسم‌های تکنیک دقیق، سعی در کاهش تدریجی فساد و فقر و بلایای مختلف دارد. صدر هرچند در خانواده‌ای دینی و محیطی سنتی همانند همهٔ علمای شیعه رشد پیدا کرده بود، هوش ذاتی و آموختن علوم جدید و زندگی در موقعیت‌های مختلف او را تبدیل به سیاستگذاری راهبردی کرده بود. بسیار عجیب است که او از همان ابتدا به اهمیت سازوبرگ‌های اجتماعی به‌مثابهٔ منبع قدرت نگاه می‌کند. در علم سیاست یکی از منابع قدرت سازوبرگ‌ها یا اسباب قدرت هستند که به ۲ صورت فیزیکی و ایدئولوژیک نمود پیدا می‌کنند. سازوبرگ فیزیکی پلیس و قوهٔ مجریه و مقننه و قضاییه و نیروی قهریه و مانند این‌هاست و سازوبرگ ایدئولوژیک تشکیلات و سازمان‌های فرهنگی مثل مدرسه و کلیسا و دانشگاه و نهادهای تبلیغاتی و آموزشی را شامل می‌شود.
در اندیشهٔ سیاسی قرن بیستم ابتدا سازوبرگ‌های فیزیکی مطرح بود، اما کمی بعد سازوبرگ‌های فرهنگی و ایدئولوژیک اهمیت بسیاری پیدا کرد. صدر کاملاً به این موضع واقف است و در ۱۳۴۴/۷/۷ در قم در حضور بزرگانی چون کاظم شریعتمداری، مرتضی حائری، مرتضی مطهری و جمعی از فرهیختگان حوزه صحبت می‌کند و از مسئلهٔ سازوبرگ و تکنیک‌های جدید تشکیلاتی سخن می‌گوید. ذهنیت صدر به نظم و سازمان‌دهی اعتقاد فراوان دارد. او می‌داند که اگر هر فرقه و دسته‌ای بخواهد اوضاع خویش را ساماندهی کند، نیاز به تشکیلات قانونی و مجلس و ساختمان و نیروی انسانی و رهبر و انتخابات و چرخش نخبگان و رسانه و مدرسه و بیمارستان و نیروی نظامی و ... دارد. به نظر صدر برخلاف مسیحیان و یهودیان و اهل سنت و اغلب گروه‌های اعتقادی جهان، شیعیان با جمعیت کم و فقر منابع و پراکندگی و تشتت آرا روبه‌رو هستند و اگر در قم بنشینیم و خود را برتر قلمداد کنیم، هیچ نتیجه‌ای در وضع شیعیان حاصل نخواهد شد.
به باور صدر خداوند جهان را بر اساس نظم و میزان خلق کرده است و به انسان یادآوری کرده است که جز با دقت و برنامه و تشکیلات و تلاش به اهدافش دست نمی‌یابد. از منظر او وضعیت شیعیان بحرانی است و آنها در حال اضمحلال و تغییر عقیده هستند. او در این سخنرانی از تجدیدنظر در شیوه‌های تبلیغ می‌گوید و عنوان که می‌کند اندرز دادن بدون توجه به سازمان‌دهی و داشتن رویهٔ واحد نتیجه‌ای عملی ندارد. صدر دین اسلام را برنامه‌ای برای زندگی می‌داند و معتقد است که اسلام دین مسجد و منبر نیست که تنها در عبادات زیر یک سقف خلاصه شود. در اسلام حتی اختراع و اکتشاف و فعالیت اقتصادی و سیاسی می‌تواند نوعی عبادت باشد. به باور صدر بر این اساس باید از تفکرات سنتی شیعه فاصله گرفت و به سمت ساختن مدرسه و مسجد و بیمارستان و ایجاد شغل و تأسیس مجلس و گروه‌های نظامی حرکت کرد و این موارد جز با برنامه‌ریزی و بودجه‌بندی، تربیت نیروی انسانی و آموزش امکان‌پذیر نیست.
تکینک‌های جزئی اعتبار بخشی به شیعیان لبنان
در جامعه‌شناسی سیاسی از فرقه و گرایش‌های مذهبی به متغیرهای ضد توسعه نام میبرند. در این علم هر آنچه از اجداد به ارث می‌رسد، فرایندی انتسابی است و این نسب چون مبنای نصب پیدا می‌کند، ماهیتی ضد توسعه دارد، در حالی‌که فرایندها به سمت امور اکتسابی و مدرن مثل دولت ملی و انتخابات و حزب و پیدایش جامعه مدنی پیش می‌رود. جامعه‌شناسان فرقه و گروه‌های زبانی و مذهبی را عامل واگرایی و تجزبه و جنگ داخلی می‌دانند، چراکه به هویت‌های قومی و مذهبی انحصاری و از زاویهٔ دید خود می‌نگرند و این عامل نزاع‌های اجتماعی و سیاسی را افزایش می‌دهد. زمانی که صدر به لبنان آمد و بر حقوق شیعیان پافشاری کرد، بسیاری از نخبگان سنتی و مدرن این اقدام او را شعله‌ورسازی آتش جنگ مذهبی و ایجاد ناامنی از طرف روحانی جوان صاحب اراده و قدرت می‌دیدند. اما یک دهه بعد صدر موفق شد با تکنیک‌های علمی و تجربی تحولی بنیادین و مسالمت‌آمیز و قانونی و مورد اجماع نخبگان طراحی کند که نمونهٔ آرمانی آن را می‌توان مجلس اعلای شیعیان لبنان نام برد. اینکه او از بافتار قومی و مذهبی خشونت‌آمیزِ ضد توسعه، جهت‌دهی مدنی و قانونگذاری را استخراج کرد، نیاز به بررسی دقیق دارد.
زمانی که صدر به لبنان آمد آنچه توجه او را جلب کرد، شیعیان جنوب بودند که از کمترین حقوق انسانی و اجتماعی برخوردار نبودند و به‌حاشیه‌رفته محسوب می‌شدند. امام صدر در دوره ۲ ساله حضور خود در لبنان به اقدامات عملی پرداخت و شهروندان و سیاستمداران لبنانی او را تأیید کردند و پذیرفتند. مجموعه اقدامات او که منجر به تأسیس مجلس اعلای شیعیان شد، واجد تکنیک‌های ریز و کاربردی است که به برخی از آنها اشاره می‌شود.
۱. پژوهش‌های ابتدایی: آمار و اطلاعات و پژوهش دقیق لازمه سیاستگذاری است و ذهن کمّی (عددمحور) امام موسی صدر توان بالایی در پژوهش و مطالعات میدانی قبل از اقدامات اجرایی داشت. او در ایران نیز از علمای دین می‌پرسید که آیا تعداد روحانیون و مساجد و فقیران و محرومان جامعه را می‌دانید؟ اولین اقدام او در لبنان تحقیق درباره وضعیت شیعیان جنوب لبنان و آمار دقیق از وضعیت جبل‌عامل و بعلبک و هرمل بود. او شاخص‌های کمّی بهداشت و تجهیزات پزشکی و سکونت و مسکن و مدارس و نهادهای فرهنگی و اجتماعی و امکانات اقتصادی و فنی را برآورد کرد و در گزارشی به نخبگان سیاسی و افکار عمومی ارائه داد تا نشان دهد که شیعیان در فقر و عقب ماندگی به سر میبرند. این اقدام او تسهیل‌کنندۀ تأسیس مجلس اعلای شیعیان بود. آمار و ارقام مبنای سیاستگذاری موفق و ذهنیت پیشرفته است و صدر از این داده‌ها در اقداماتش بهره می‌گرفت.
۲. حرکت تدریجی: حرکت تدریجی لازمهٔ موفقیت در سیاستگذاری است و نمی‌توان در مدت کوتاهی به نتایج مورد نظر رسید. سیاست با ادب و صبر و آرامش و اقدامات تدریجی عجین شده است. از زمانی که ایده تأسیس مجلس در ذهن امام صدر می‌متولد می‌شود تا زمانی که در سال ۱۹۶۹ میلادی مجلس تأسیس می‌شود ۵ سال طول می‌کشد. در این مدت پژوهش و مذاکره و طراحی و نحوه تألیف منابع مالی و بودجه‌پردازی و نیروی انسانی و چارت سازمانی و بدنهٔ اجتماعی تحلیل می‌شود و امام صدر گام به گام جلو می‌رود. چنین نبوده است که امام صدر یک‌شبه و ناگهانی تصمیم بگیرد و به زور و با رویکرد قومی مجلس شیعیان را تأسیس کند. مخالفت‌های بسیاری در قشر مدرن و سنتی سیاستمداران و مردم عادی برای این طرح روی می‌دهد که صدر از ابتدا به علت تسلط به قانون و فنون مذاکره اغلب آنها را حل می‌کند. ایشان به‌تدریج نشان می‌دهد که این مجلس مصلحت عمومی و منافع ملی لبنان را تأمین خواهد کرد.
۳. جلب رضایت نخبگان شیعه: هر حرکت سیاسی و اجتماعی در هر کجا که بخواهد اتفاق بیفتد، چون با جامعهٔ انسانی سروکار دارد، مخالفت‌هایی به همراه دارد. همیشه کسانی هستند که وضعیتی غیر از وضع موجود را دوست دارند و در حالت عادی توده مردم طرفدار نخبگان سنتی محافظه‌کار هستند. در لبنان نیز شیعیان به صورت پراکنده تحت تأثیر ۹۰ عالم مذهبی بودند که هریک روش و رویکرد متفاوتی به مسائل داشتند. آنان شبیه فرقه های ملوک‌الطوایفی با عقاید سنتی و خرافی در فقر و حاشیه‌نشینی ساکن جنوب لبنان بودند. زمانی که امام صدر از ایران به لبنان آمد، با نیروی ایمان و هوش فراوان سعی کرد که وضعیت شیعیان را تغییر دهد. او می‌خواست مانع افزایش شمار کسانی شود که به علت محرومیت از دین خود خارج شده‌اند. صدر با نخبگان سنتی و مذهبی گفت‌وگو کرد و آنها را قانع کرد که داشتن ساختمان وسازمان‌دهی و وحدت رویه به همه لحاظ برای شیعیان و آیندهٔ لبنان تعیین‌کننده است. در ابتدا صدر را به بددینی و مارکسیست بودن و قدرت طلبی محکوم کردند، اما با توجه به تاکید فراوان صدر بر شعائر دینی و تثبیت جایگاه شیعیان در لبنان، توانست حمایت اغلب نخبگان مذهبی و غیرمذهبی شیعه را جلب کند و آنها در نامه‌هایی از تأسیس مجلس اعلا حمایت کردند و او را به این کار تشویق کردند.
۴. حمایت مردمی: رهبران کاریزماتیک همیشه در بین مردم نفوذ دارند. با توجه به معرفت و ادب امام موسی صدر و همچنین، اقدامات خیریه‌ای که انجام داده بود، فرهمندی عجیبی در بین مردم برای او حاصل شده بود. طیف سنتی و سیاستمداران لبنان در ابتدا حرکت صدر برای تأسیس مجلس را رد کردند و به نقدهای شدید روی آوردند. صدر نقش رسانه‌ها و حوزه عمومی و مردم را می‌دانست و اعتقاد داشت که بدون همراهی افکار عمومی هیچ هدفی برآورده نمی‌شود. به همین دلیل، در زمانی که نقدها بر ضد امام موسی بالا گرفت، ایشان از مردم درخواست کرد که با تظاهرات خواستهٔ خود را اعلام کنند. شیعیان جنوب لبنان صدر را در مقام رهبر خویش قبول داشتند و جمعیت بسیاری در حمایت از او تظاهرات کردند. تظاهرات سال ۱۹۶۶ میلادی بود که باعث شد خواست قانونی امام موسی صدر تأیید شود. سخنرانی‌ها و مصاحبه‌های صدر در این زمینه فراوان است و به هر بهانه‌ای از لزوم تأسیس مجلس شیعیان همانند مجلس اعلای اهل سنت و مجلس ملی دوروزیان سخن می‌گفت و می‌نوشت تا افکار عمومی آماده شود.
۵. حرکت در قالب قانون: در دوره‌ای اقدامات چریکی و شورش و ضدیت با قانون و خشونت رواج داشت. در این دوره مردمان اغلب کشورهای جهان سومی و حتی روشنفکران کشورهای پیشرفته، به علت غلبهٔ جو آرمان‌گرایانه، به سمت خشونت‌ورزی و ضدیت با قانون حرکت می‌کردند. در آن روزگار امام صدر قانون را قبول داشت و علیرغم انتقاداتی که داشت، هیچ‌گاه فعالیت غیر مسالمت آمیز و خشن انجام نداد. در همه اعتراض‌ها سعی می‌کرد که جمعیت از سلاح استفاده نکند و فعالیت‌های ضدمدنی کشیده نشود. برای تأسیس مجلس ابتدا با پارلمان لبنان صحبت کرد و با زبانی حقوقی اعلام کرد که مجلس شیعیان نیز شبیه مجالس دیگر و با ظرفیت قانون اساسی تصویب شود. در تاریخ ۱۹۶۷/۳/۷ میلادی نُه نمایندهٔ پارلمان لبنان طرح مجلس شیعیان را وارد مجلس کردند و با جلسات فراوان و اصلاحات بسیار در تاریخ ۱۹۶۷/۵/۱۶ میلادی قانون این مجلس به تصویب نهایی رسید. رویکرد مؤدبانه و علمی و قانون‌محور امام صدر تا حدی بود که به مذاکره با نخبگان سیاسی مثل رئیس جمهور، نخست‌وزیر، رئیس پارلمان و استانداران پرداخت و توانست رضایت همه را برای اهداف خویش جلب کند. صدر جهان را سیاه و سفید نمی‌دید و برای مبارزه با ظلم و مقابله با اسرائیل و ارتقای وضعیت شیعیان و حفظ تمامیت ارضی و توسعهٔ لبنان تلاش می‌کرد. صدر از فرقه‌گرایی و مذاهب نوزده‌گانه لبنان امکان دموکراتیک و مدنی جست‌وجو می‌کرد. او به مردم می‌گفت که به نخبگان سیاسی نامه بنویسند و رونوشت آن را به دفترش بفرستند. صدر به هیچ عنوان ایدئولوژی فرقه‌گرایی نداشت و زمانی که به لبنان رفت، از تمامیت ارضی و منافع ملی لبنان حمایت کرد و حتی مجلس شیعیان را برای توسعه لبنان تأسیس کرد و با این قصد توانست در قالب حرکت قانونی توافق نخبگان سیاسی را جلب کند.
۶. رویکرد سیاستگذاری در اجرا: ایمان قدرت خلق می‌کند و ضمانت اجرای درونی دارد و باید اذعان کرد که امام صدر از این نیرو برخوردار بود. با همهٔ مخالفت‌ها و کارشکنی ها مجلس تأسیس شد و در مقام مذهبی و اجرایی در مدتی کم خدمات بسیاری ارائه داد. چهره عقب افتاده خرافاتی و ضد عقلی که از شیعیان ترسیم شده بود، کنار زده شد. فتواهای دینی یک دست شد و علمای شیعهٔ لبنان متون واحد را در نهادهای منظم به علاقه‌مندان آموزش می‌دادند. مراسم و شعائر مذهبی شیعه در کنار سایر فرق و مذاهب به رسمیت شناخته شد و شیعیان قادر بودند که با اجتماعات مدنی و مسالمت‌آمیز در حوزه عمومی فعالیت کنند. عدهٔ نمایندگان و نامزدهای مجلس در شوراها، اداره‌های کل، وزارتخانه ها و مجلس افزایش پیدا کرد. اوقاف ساماندهی گردید و مصوبات بسیاری درمورد مدارس و آموزشگاه‌ها و مراکز خیریه و بیمارستان‌ها تصویب شد. با تاجران و خیرین تماس گرفته شد و شبکه‌ای از کمک‌ها برای ساخت مسکن و رفع محرومیت از گروه‌های شیعی جنوب لبنان شکل گرفت. مجلس اعلای شیعیان لبنان در حکم مغز متفکر و ساماندهی کننده و خانه و پناهگاه شیعیان قرار گرفت و بعد از مدتی نه تنها افتخار و شُکُوه شیعیان بود بلکه لبنان نیز به آن می‌بالید و در حل مشکلات ملی و منطقه‌ای از قدرت مجلس شیعیان استفاده می‌کرد. امام موسی صدر سیاستگذاری واقعگرا بود که همهٔ تکنیک‌های اندیشه‌ای و اجرایی را به کار گرفت تا شیعیان را از وضعیت سنتی و پراکنده و به زوال‌رفته و فئودالی خارج سازد و آنها را به عصر مدرن و مدنی منتقل کند. صدر تنها اندیشمند خیالی و سخنران و خطیب آرمانگرا نبود بلکه همه افکار خود را در حیطه اجرایی و عملی دنبال می‌کرد و با برنامه‌ریزی دقیق آنها را محقق می‌ساخت.
منابع
۱. سیره و سرگذشت امام موسی صدر، جلد اول – از آغاز تا ۱۹۷۴، نویسنده: هیئت رئیسهٔ جنبش أمل لبنان، ترجمهٔ مهدی سرحدی، تهران: مؤسسهٔ فرهنگی تحقیقاتی امام موسی صدر، ۱۳۹۳
۲. سیره و سرگذشت امام موسی صدر، جلد دوم – از 1975، نویسنده: هیئت رئیسهٔ جنبش أمل لبنان، ترجمهٔ مهدی سرحدی، تهران: مؤسسهٔ فرهنگی تحقیقاتی امام موسی صدر، ۱۳۹۳
۳. نای و نی، نویسنده: امام موسی صدر، ترجمهٔ علی حجتی کرمانی، تهران: مؤسسهٔ فرهنگی تحقیقاتی امام موسی صدر، ۱۳۹۱
۴. پیشوایی فراتر از زمان، درآمدی بر نظام فکری و سیره عملی امام موسی صدر، نویسنده: محمود سریع‌القلم، تهران: مؤسسهٔ فرهنگی تحقیقاتی امام موسی صدر، ۱۳۹۴
۵. امام موسی صدر، نویسنده: امیر صادقی، تهران: میراث اهل قلم، ۱۳۹۳