در ‌طی بیش از ۱۴۰۰ سال رویکرد‌ها و برداشت‌های متفاوتی از واقعۀ عاشورا شده‌است. هر عالم و مورخ و پژوهشگری با رویکردهای مختلف عاطفی و عقلانی و حتّی رویکردی جدید‌تر، یعنی رویکرد انسانی و اخلاقی، به این واقعه نظر داشته و سعی در تبیین آن داشته‌ است. خاندان صدر از خاندان‌های آشنا و ریشه‌دار تشیع است و عالمان بزرگی از این خاندان برخاسته‌اند. امام موسی صدر در لبنان، شهید صدر در عراق و آیت‌الله سیدرضا صدر در ایران. هرکدام از این سه شخصیت نقاط اشتراک و افتراقی با هم دارند و بررسی دیدگاه‌شان به نهضت عاشورا تبعاً اهمیت ویژه‌ای پیدا خواهد کرد. 

مرحوم آیت‌الله سید رضا صدر کتاب مستقلی با نام پیشوای شهیدان دارند که این کتاب در سال ۱۳۵۵ شمسی یعنی پیش از انقلاب نوشته شده‌است. کتابی هم از بنت الشاطی ترجمه کرده‌اند با عنوان بانوی کربلا که این کتاب سال ۱۳۳۶ منتشر شده است. موضوع این دو کتاب بحث‌های مربوط به عاشوراست. بحثی هم در کتاب دروغ دارند، به مناسبت دروغ‌هایی که در روضه‌خوانی‌ها مطرح می‌شود. آنجا هم ایشان چند صفحه دربارۀ دروغ‌های رایجی که در مسائل مذهبی وجود دارد، صحبت می‌کنند و به‌ شدت از این مسئله انتقاد می‌کنند که این کار مجاز نیست. ایشان معتقدند برای اینکه استفاده‌های مذهبی کنیم و احساسات مردم و عاطفه مردم را برانگیزیم، نباید از دروغ استفاده کنیم. 

شهید سیدمحمدباقر صدر آثار قلمی دربارۀ عاشورا ندارند. ایشان چند سخنرانی‌ دارند که در یکی به طور مشخص به واقعۀ عاشورا می‌پردازند و در بقیه، موضوع سخنانشان تحلیل وقایع پس از پیامبر است. همۀ این سخنرانی‌ها در جلد سیزدهم مجموعه آثار ایشان با عنوان «المجموعة الکاملة لمؤلفات سیدمحمد باقر الصدر» چاپ شده است. عنوان تک سخنرانی ایشان «محاضره حول ثورة الإمام الحسین (ع)» و عنوان مجموعه سخنرانی‌ها أهل البیت، تنوع ادوار و وحدة هدف است. سخنرانی «محاضرة حول ثورة الإمام الحسین (ع)» ظاهراً پس از انقلاب بیان شده است. چون در این سخنرانی وقتی حکومت‌ها را تقسیم می‌کنند، می‌گویند که گاهی حاکم معصوم است، مثل امام علی؛ گاهی فقیه عادل است، مثل روزگار امروز ایران. 

 امام موسی صدر ۱۶ سخنرانی دربارۀ واقعۀ عاشورا دارند که در کتاب سفر شهادت ترجمه و چاپ شده‌است. 

کتاب آیت‌الله سید رضا صدر از نظر روش نوشتار، کتابی است تاریخی، احساسی و تربیتی. تقریباً از ابتدای حادثۀ عاشورا شروع می‌کنند و به ترتیب قضایا پیش می‌روند. من این کتاب را «لهوف مدرن» نام گذاشته‌ام. یعنی کسی که در دورۀ معاصر زندگی می‌کند، جهان امروز و انسان‌های امروز را شناخته، مسائل و نیازهای امروز را می‌شناسد، حالا می‌خواهد قصۀ عاشورا را برای انسان امروز بگوید. گویا کتاب آیت‌الله صدر، مدرن کتابِ ابن طاووس است. بنابراین، می‌بینید که در اینجا بحث نژادپرستی مطرح می‌شود، بحث زن مطرح می‌شود، به انقلاب‌هایی که در دنیا صورت گرفته اشاره می‌شود، کاپیتالیسم مطرح می‌شود، کمونیسم مطرح می‌شود. کتابی است با آن رویکرد اما در دورۀ معاصر. لذا کتاب پیشوای شهیدان کتابی است تاریخی، احساسی، تربیتی و ادبی، چون بسیار شیوا و روان نوشته شده است و نثر تأثیرگذاری را انتخاب کرده‌اند. 

• ایشان در این اثر خود به زبان ساده گزارش تاریخی می‌دهند و احساسات مذهبی و عاطفی را در همه‌جای کتاب برمی‌انگیزند، مثلاً دربارۀ استقرار امام حسین (ع) در مکه این‌گونه می‌گویند: «مسجدالحرام دارای دو کعبه شده، کعبه‌ای در میان مسجد قرار داشت و کعبه‌ای در کنار مسجد. حسین و کعبه، دو نبودند و یکی بودند. هر دو از آنِ خدا بودند. تفاوتی که بود کعبه صامت بود و حسین ناطق. آن کعبۀ صامت و این کعبۀ ناطق. حسین می‌گفت و کعبه می‌شنید. حسین با زبان قال به‌سوی کعبه دعوت می‌کرد و کعبه با زبان حال به‌سوی حسین و هر دو به‌سوی خدا.» 

• نکتۀ دیگر جنبۀ تربیتی کتاب است. در همه‌جای کتاب گریزهای اخلاقی دارد. مثلاً بحث حُسن‌خُلق و راستی و درستی بار‌ها تکرار می‌شود. 

قسمتی در آخر کتاب تحت عنوان «دو راهی شهادت» وجود دارد که بسیار زیباست. افرادی که در عاشورا حضور داشتند، دو نمونه بودند: یک نمونه از نور، یک نمونه از ظلمت. مثلاً ابوالفضل و عمر سعد هر دو در یک سن و سال بودند. تاریخ هم می‌گوید که حدود ۳۶ ساله بودند. اما یکی آن طرفی می‌رود و یکی این طرفی. مخاطب می‌بیند که دو فرد هستند در یک سن و سال و هر دو می‌توانستند انتخاب کنند، اما چگونه انتخاب کردند. 

• نکتۀ دیگری که در نوشتۀ آیت‌الله سیدرضا صدر خیلی جدی است، این است که می‌خواهند میان کار امام حسین و کربلا با آنچه در آن دوره و زمانه به‌عنوان انقلابی‌گری مطرح بود، تفاوت بگذارند. سال ۱۳۵۵ است، جریان‌های انقلابی در ایران داغ است، جریان چپ داغ است. تفسیرهای انقلابی از دین و معارف دینی و امام حسین وجود دارد و بحث‌های دکتر شریعتی هم مطرح است. در این فضا ایشان بار‌ها و بار‌ها تأکید می‌کنند که کار حسین، کار انقلابی نیست. راه حسین از راه انقلابی‌ها جداست. در جایِ به‌خصوصی، به تفسیرهای انحرافی اسلام از نظر خودشان اشاره می‌کنند که دو تفسیر انحرافی از اسلام وجود دارد و امام حسین در هیچ کدام از این قالب‌ها قرار نمی‌گیرد. «وای به‌حال کسانی که مارکسیسم را به‌نام اسلام به خورد جامعه می‌دهند و اقتصاد اسلام را به اقتصاد چپ یا اقتصاد راست تفسیر می‌کنند، با آنکه چپ چپ است و راست راست، و اسلام، اسلام است. نه چپ است و نه راست. اسلام اسلام بود پیش از آنکه کاپیتالیستی در جهان به‌وجود آید. اسلام اسلام بود پیش از آنکه مارکس و انگلس از مادر زاییده شوند و افکارشان پراکنده گردد. مسلمانانی که مکتب اسلام را به مکتب دیگر تفسیر می‌کنند یا اسلام را لمس نکرده و به اصالت آن پی نبرده‌اند و یا خواهش دل را به نام اسلام تحویل جامعه می‌دهند.» بخشی که ایشان بر آن تأکید دارند، فضای آن روز جامعۀ ایران است، جریان‌های نزدیک به انقلاب است، دوران تند و سخت کشور ماست. 

• نکتۀ دیگری که در این کتاب به چشم می‌خورد، تطبیق‌های عصری است، یعنی آن برداشت‌ها را با مسائل عصر و زمانه تطبیق می‌دهند، مثلاً بحث زن را در چند جا به‌خوبی مطرح می‌کنند. در نوشته‌های صد سال قبل شیعیان در باب عاشورا، چیزی به‌نام مسئلۀ زن در حادثۀ عاشورا دیده نمی‌شود. شاید تا ۵۰ سال قبل هم همین‌طور باشد این‌ها تأثیری است که فضای فرهنگی ایران و جهان بر نویسنده گذاشته است. یعنی  زن مسئله است و می‌خواهند نشان دهند که در حادثۀ عاشورا، زنان نقش دارند و نقش مثبت دارند. راجع به حضرت زینب بحث‌های بسیاری دارند. بحث اینکه امام حسین با نژاد‌پرستی در‌‌ همان حادثۀ عاشورا مبارزه کرده‌است. نمونه‌هایی از شهیدان سیاه‌پوست را ذکر و مطرح می‌کنند. این‌ها را تطبیق‌های عصری این کتاب قلمداد می‌کنم، یعنی نویسنده مسئله‌های زمانه را در نظر داشته و خواسته از بحث عاشورا و امام حسین برای تبیین آن‌ها و به نفع آن مسئله‌ها استفاده کند. 

• آخرین نکته دربارۀ این کتاب این است که تأکید ایشان بر شهادت است. پیشوای شهیدان، کاروان شهادت، سفر شهادت، تمام پسوند‌ها شهادت است. شاید پربسامد‌ترین واژه که در این کتاب به‌کار می‌رود، شهادت است. هیچ کجا صحبت از امام حسین انقلابی، مبارزه، نهضت و این تعبیر‌ها صورت نمی‌گیرد. بحث بحث شهادت است و همۀ آن متعلقاتی که به این مسئله برمی‌گردد.