مهدی فرخیان، کارشناس ارشد فلسفۀ دین
قرآن متن درجۀ اول مسلمانان است؛ بدین‌معنا که نخستین منبع برای فهمِ اسلام و تفسیر آن است. علما هر برداشتی که از اسلام ارائه کنند، باید مستند به قرآن باشد. افزون بر این، متن قرآن در مقایسه با متون مقدس ادیان ابراهیمی وحی مستقیم خداوند است. از این رو، مواجهه با قرآن، مواجهه با عین کلام خداوند است. جایگاه قرآن و چگونگی مواجهه با آن یکی از مهم‌ترین رهیافت‌ها به دیدگاه‌های عالمان و دریافت اسلام‌شناسی آنان است. در روش‌شناسیِ فهم اسلام، اهمیت و جایگاهی که عالمان به قرآن در مقایسه با دیگر منابع دین‌شناسی (عقل و سنت و اجماع) می‌دهند و در محتوای اسلام‌شناسی، تفسیر و برداشت‌هایی که از آیات دارند، واجد اهمیت است. این امر در مورد امام موسی صدر در جایگاه مجتهدِ اسلام‌شناس هم صادق است.
امروز سه‌گونه تقسیر از امام موسی صدر در اختیار ماست:
یک - تفسیرهایی که ایشان در سحرهای ماه رمضان از رادیو لبنان برای عموم مردم ارائه می‌دادند. در این مباحث آیه یا آیاتی را به سلیقۀ خود از جای جای قرآن برمی‌گزیدند و تفسیر می‌کردند؛
دو - تفسیرهای ایشان برای کادرهای جنبش أمل که شامل سوره‌های کوتاه قرآن است؛
سه - آیاتی را که در مقالات و گفتارهای غیرتفسیری خود، تفسیر کرده‌اند.
دربارۀ تفاسیر امام صدر به نکاتی چند، از جمله موارد ذیل می‌توان اشارت کرد:
۱. دین برای زندگی: یکی از مؤلفه‌های مهمِ دین‌شناسی امام موسی صدر همین دینِ ناظر به زندگی است. با مطالعۀ این تفاسیر دریافت این مؤلفۀ دین‌شناسی امام صدر میسر است. به این موارد توجه کنید:
a. امام صدر در تفسیر انفاق بی‌آنکه پیامدهای اخروی این عمل نیک را منکر شود، می‌پرسد که چرا علما عبادت را فقط ناظر به آخرت تفسیر می‌کنند. سپس، خود تفسیری این‌جهانی از انفاق ارائه می‌کند.
b. تفسیر این‌جهانیِ آیات اعتقادی. از جمله تفسیر سورۀ اخلاص در این خصوص خواندنی است. همۀ تلاش امام صدر این است که از اصل توحید مفاهیمی ناظر به این دنیا ارائه کند.
c. برای تفسیر و توضیح مفهوم شب قدر در سورۀ قدر و نیز آیات آغازین سورۀ دخان می‌کوشد تا هم تفسیر جبرگرایانۀ رایج را نقد کند و هم تفسیری سراسر زندگی‌آفرین عرضه بدارد.
d. اگر دین برای زندگی باشد، نتواند خرافه‌آفرین باشد. ما در جاهای مختلف از جمله در تفسیر سورۀ فلق می‌بینیم که چگونه امام صدر با خرافات در‌می‌ستیزد.
۲. ادبیات متواضع: یکی از درس‌آموزی‌ها از تفاسیر امام صدر، تواضع علمی امام صدر است. به ذکر دو مورد در اینجا بسنده می‌کنم:
a. در تفسیر سورۀ فیل امام صدر می‌گوید تا دیشب گمان می‌بردم که این فهم از آیات پیش از من سابقه نداشته‌است، اما دیشب با مطالعۀ تفسیر محمد عبده فهمیدم که او پیش از من به این رأی و نظر رسیده است. او به راحتی می‌توانست این مسئله را به مخاطبانش نگوید؛ اما او در صدد تربیت کادرهای أمل است و می‌خواهد به آنان و ما رسم زندگی بیاموزد.
b. در موارد متعددی امام صدر تأکید می‌کند که آنچه از آیات تفسیر کرده‌ام، دیدگاه من است. سپس، مخاطب خود را دعوت می‌کند که در آیات تأمل کند، و دیدگاه‌های نوتری دریافت کند.
۳. همه‌فهم و ژرف: شاید این دو ویژگی سهل و ممتنع بنماید. این ویژگیِ ادبیات امام صدر بسیار حائز اهمیت است. مخاطب عمومی امام صدر، او را وامی‌دارد که حتی‌المقدور از اصطلاحات تخصصی بپرهیزد، اما در عین حال، از سطحی‌نگری و ساده‌انگاری هم دوری می‌کند.
۴. نوآوری و اصلاح و توسعۀ مفاهیم: امام صدر در جایگاه عالم و مصلح دین تلاش می‌کرده است که باور و نگاه مردم را تصحیح کند و در مواردی توسعه دهد. نوآوری لازمۀ این مشی است؛ چه، ناخواسته تصحیح و توسعه با نوآوری ملازمت دارد. فی‌المثل، او نگاه عموم مؤمنان را به مفهوم شب قدر تصحیح می‌کند، و مفهوم انفاق را توسعه می‌دهد و در هر دو مورد در تبیین این مفاهیم نوآوری می‌کند.
در این مختصر مجال پرداختن به همۀ ویژگی‌های تفاسیر امام صدر نیست. در صدد بودم که با ذکر مواردی مختصر علاقه‌مندان به مطالعات اسلامی و به دیدگاه‌های امام صدر را دعوت کنم که در این ماه تفاسیر امام صدر را بخوانند و با دیدگاه‌ها و روش امام صدر آشنا شوند. امید که سودمند افتد.