در آغاز غیبت کبرا فقیه نامی شیعه، شیخ طوسی، کتاب ارزشمند الخلاف را به رشته تحریر آورد و بدین ترتیب زمینه‌های فقه تطبیقی و فقه مقارن میان مذاهب اربعۀ وجود خارجی گرفت. پس از آن دانشمندان بزرگی چون علامه حلی با نگارش کتاب التذکره راه شیخ طوسی را پی گرفتند. در قرون بعدی نیز مصلحان و اندیشمندانی چون سید جمال الدین اسدآبادی، شیخ محمد حسین کاشف الغطا، شیخ محمد عبده و غیر این‌ها پا به صحنه اجتماعی و سیاسی گذاشتند و ندای اتحاد مسلمانان را سر دادند. در این عصر نیز آیت‌الله سید عبدالحسین شرف الدین در لبنان، آیت الله بروجردی و شیخ محمد تقی قمی در ایران و شیخ محمد شلتوت و شیخ محمد مدنی در مصر ادامه دهنده این راه بودند.

در ادمه فعالیت‌های این بزرگان مرکزی به نام دارالتقریب بین المذاهب الاسلامیه در مصر و قاهره تأسیس شد. کتب و مقالات بسیاری در این زمینه به چاپ رسید و جلسات و کنفرانس‌هایی بدین منظور برگزار گردید که ارزش و اهمیت آن‌ها بر کسی پوشیده نیست. برای نخستین بار رهبران مذاهب و فرق مختلف کنار هم و برای هم نشستند و دانشگاه الازهر مصر نیز برای همه مذاهب به طور مشترک کرسی تدریس تشکیل داد.

ضرورت وحدت فقهی

در قاموس امام موسی صدر همه این تلاش‌ها گام‌های مثبت مقدس و لازم برای وحدت میان مسلمانان به شمار می‌رفت، اما هرگز گام آخر و کافی نبود. وی در روش خود به وحدت فقهی اعتقاد داشت و می‌گفت: «فقه تطبیقی (فعالیت‌های تقریبی گذشتگان) ‌‌‌ همان بذر مبارکی است که روش وحدت فقهی بدان بستگی دارد و وحدت احکام شریعت به آن کامل می‌شود.» به اعتقاد او تلاش‌های بزرگان در گذشته زمینه را به خوبی برای این موضوع حیاتی آماده ساخته و ما امروز در چند قدمی وحدت فقهی هستیم. امام موسی صدر گفت‌و‌گو، کنار هم نشستن رهبران مذهبی و تألیف کتب و انتشار مقاله درباره وحدت اسلامی را تنها راه چاره نمی‌دانست و معتقد بود که تک تک امت اسلامی در سرتاسر جهان باید به مثابه مشتی محکم و فشرده در کنار هم باشند، که این مسئله تنها با وحدت فقهی امکان‌پذیر است.

روشن است که منظور امام موسی صدر از وحدت فقهی این نیست که اصلاً اختلاف فتوا در میان فقها و اندیشمندان اسلامی وجود نداشته باشد و همه یک جور فکر کنند و یک مبنا و معیار داشته باشند، که این هرگز معقول نیست. بلکه او با استناد به حدیث شریف نبوی اختلاف امت را در مرحله نظر رحمت قلمداد می‌کند و اعتقاد دارد اختلاف به این معنا به تکامل فقه می‌انجامد، به پویایی آن کمک می‌کند و مایه زمانی که در مرحله نظریه‌ای علمی قرار دارد، مایه رشد و پویایی است. اما وقتی این نظریه‌ها می‌خواهد به فتوا و حکم قابل عمل در جامعه تبدیل شود و در صورت شعائر دینی بروز کند، اگر به طور واحد هماهنگ و یکپارچه نباشد، ناخواسته منشأ چند دستگی، تفرقه، اختلاف، بدبینی و سوء‌ظن، خواهد شد که لازم است از آن پرهیز شود.

او در نقش یک فقیه و کار‌شناس مسائل اسلامی و کسی که دو دهه در بطن مسائل سیاسی و اجتماعی خاورمیانه، جهان اسلام و غرب حضور مستمر داشت و با تاریخ آنان به خوبی آشنا بود، نقاط ضعف و قوت جهان اسلام و با شخصیت‌های مهم سیاسی و مذهبی این دو قطب ارتباط داشت و با تاریخ آنان به خوبی آشنا بود، نقاط ضعف و قوت جهان اسلام و مسلمانان را کاملاً درک می‌کرد. وی از اینکه می‌دید هر سال در مناسک حج با همه عظمت و فرصت‌های طلایی‌اش تنها به دلیل اختلاف جزئی فقهی نیروهای بالقوه و بالفعل اسلام به آسانی هدر می‌رود، به شدت رنج می‌برد. او به وحدت افق شرعی در کشورهای اسلامی می‌اندیشد تا تلخی اختلاف رؤیت هلال ماه شوال را به شیرینی رؤیت واحد تبدیل کند و از این فرصت طلایی برای رشد، بالندگی، عزت و سربلندی مسلمانان بهره جوید.

امام موسی صدر در پی آن بود که حتی نماز جماعت‌ها، اذان‌ها، اعیاد و وفیات را در کشورهای اسلامی به شکل واحد و در وقت و روز واحد برگزار شود. چرا که این وضع برای دشمنان اسلام به خصوص استکبار جهانی از بمب‌های اتمی و هسته‌ای نیز قدرتمند‌تر بود و جهان اسلام و مسلمانا را در برابر توطئه‌های آنان و رخدادهای ناگوار برای همیشه بیمه می‌کرد.

او نخستین بار این موضوع را در ۲۷ رجب سال ۱۳۸۹ ه‌ق برابر با عید سعید مبعث طی نامه‌ای خطاب به شیخ حسن خالد (مفتی اهل تسنن لبنان) مطرح کرد. سپس در ماه ذی الحجه‌‌‌ همان سال وقتی در کنفرانس سالانه مجمع البحوث الاسلامیه در قاهره حاضر شد، طی سخنانی مفصل در حضور شخصیت‌های برجسته جهان اسلام به تشریح موضع خود درباره وحدت فقهی پرداخت و طرح مدونی را در این جهت به اجلاس ارائه داد که مورد استقبال حاضران قرار گرفت و موجب گردید که وی به عضویت دائم این مجمع درآید.

وی مصاحبه‌ای با مجله المصور چاپ قاهره در پاسخ به پرسشی به درباره وحدت باز هم بر وحدت فقهی تأکید کرد و گفت: «این موضوع بعد از دستیابی به وحدت فقهی امکان‌پذیر است و تنها با گفت‌وگو و مذاکره صوری رهبران مذاهب به دست نمی‌آید. چون مذاهب در عمق جان پیروانش شکل گرفته است. من به این مجمع که از علمای بزرگ جهان اسلام تشکیل یافته در تحقق این هدف مهم (وحدت فقهی) امید دارم. قاهره هم که در جهان اسلام از موقعیت مناسبی برخوردار است می‌تواند در تحقق این هدف نقش مؤثری داشته باشد.»

امام صدر از هر فرصتی بهره می‌گرفت و این موضوع را با رجال مذهبی و سیاسی جهان اسلام در میان می‌گذاشت. وی سال بعد در روز ۱۹۷۱/۴/۱۹ م پس از شرکت در ششمین اجلاس مجمع البحوث الاسلامیه در قاهره و در دیدار با نیروهای مستقر در کانال سوئز ضمن تأکید بر اهیمت جهاد ضد اسرائیل غاصب رای چندمین بار بر وحدت فقهی تحت عنوان وحدت شعائر دینی تأکید کرد.

در سال ۱۹۷۳ م (۱۳۵۲ش) نیز که در کنفرانس سالانه اندیشه اسلامی در الجزایر حضور داشت، طی مصاحبه‌ای با مجله المجاهد به تشریح این موضوع سرنوشت‌ساز پرداخت.

امکان وحدت فقهی

امام صدر به خوبی می‌دانست که موضوع فقه افعال مکلفان است و خود فقه نیز تئوری زندگی انسان مسلمان از گهواره تا گور. بنابراین وحدت حقیقی در صورتی عینیت می‌یابد که در محور فقه بروز و ظهور داشته باشد، در غیر این‌صورت وحدت صوری و ناپایدار خواهد شد. او به این وحدت ایمان راسخ داشت و آن را قابل عمل و اجرا می‌دانست. ایشان وقتی در پنجمین کنفرانس مجمع البحوث الاسلامیه طرح مدونی را در این خصوص به حاضران ارائه کرد، بی‌هیچ استبعادی مورد استقبال اندیشمندان و فقهای شیعه و سنی جهان اسلامی قرار گرفت. امام موسی صدر چند سال پیش از آن در نامه خود خطاب به شیخ حسن خالد در این‌ باره می‌نویسد:

«مثلاً می‌توان این پیشنهاد را بررسی کرد که در رؤیت هلال به طریق جدید علمی و تعیین زاویه دید هلال در افق تکیه و روز عید را با دقت علمی مشخص کنیم تا همه مسلمانان در یک روز عید داشته باشند و در بسیاری دشواری‌های صرفه‌جویی شود و از لحاظ تعطیل و دید بازدید دشواری‌های ناشی از تعدد روزهای عید را نداشته باشیم. نیز می‌توان شکلی از اذان را که برای همگان مورد قبول باشد بررسی کرد.»

وحدت فقهی در نگاه امام موسی صدر گوهر گرانبهایی بود که هرگز در تلاش برای تحقق آن در جوامع اسلامی شک نکرد. او در زمان مرجعیت استاد خود، آیت‌الله بروجردی، از نزدیک شاهد نورافشانی این گوهر و عینیت یافتن بخش کوچکی از این مهم شده بود. از این‌رو خود و امت اسلامی را در چند قدمی وحدت فقهی می‌دید. فقیه بزرگ، آیت الله بروجردی، که نسبت به مسئله وحدت فقهی می‌دید. فقیه بزرگ، آیت الله بروجردی، که نسبت به مسئله وحدت فقهی نظر مثبت داشت در یک اقدام جدی حدود چهارصد فتوای فقهی و احکام مربوط به مناسک حج را به نقل از امام صادق (ع) که از طریق اهل تسنن، کتب صحاح سته و غیر ان نقل شده و مورد قبول هر دو فرقه به صورت هماهنگ برگزار شود و از این تجلی‌گاه توحیدی بیشترین بهره‌برداری به نفع جهان اسلام و مسلمانان انجام پذیرد.

این فتاوا و احکام که طی نامه‌ای ارسال شده بود، در آن ایام مورد استقبال محافل علمی و شخصیت‌های مذهبی جهان اسلام قرار گرفت و متن کامل آن در مجله رسالة الاسلام ارگان دارالتقریب بین مذاهب الاسلامیة و روزنامه‌ها و مجلات عربستان انتشار یافت.

در نظر امام موسی صدر شرایط اساسی عینیت یافتن وحدت فقهی در مرحله نخست به همت همه جانبه اندیشمندان و رهبران جهان اسلام نیاز دارد. اگر رهبران مذاهب اسلامی به ضرورت این مسئله ایمان داشته باشند و در این راه تلاش کنند، امت اسلام به زودی از ثمرات سرنوشت‌ساز آن بهره‌مند خواهد شد. به همین دلیل او در بخش پایانی نامه خود به شیخ حسن خالد همه صاحبان وجدان‌های بیدار و نیات خیر را در راه احیای این ارزش گرانبهای اسلامی به همکاری و یاری می‌طلبد.

وحدت فقهی نیاز واقعی امروز

امام موسی صدر در سال‌های پایانی دهه چهل و آغازین دهه پنجاه بر وحدت فقهی تأکید داشت؛ زمانی که در دنیا سیستم دو قطبی غرب و شرق به سرکردگی آمریکا و شوروی حاکم بود و هنوز بسیاری حساسیت‌های دشوار امروزی رخ ننمایانده بود. اما امروز که با سقوط اتحاد جماهیر شوروی جهان به سوی تک قطبی شدن پیش می‌رود و استکبار غرب به سرکردگی آمریکا همه ملت‌ها و دولت‌ها را به تبعیت از خود فرا می‌خواند و از سوی دیگر در اثر پیشرفت تکنولوژی ارتباطات ماهواره‌ای و رایانه‌ای جهان به صورت دهکده‌ای کوچک در آمده است که دنیای اسلام در یکی از محله‌های آن قرار گرفته است، ضرورت وحدت فقهی در میان مسلمانان و مذاهب اسلامی بیش از پیش نمایان می‌شود. اکنون که استکبار جهانی و صهیونیست بین المللی با قلدری تمام در پی غارت منافع کشورهای اسلامی برآمده و خزائن مادی و معنوی مسلمانان را با شیوه‌های شیطانی به تاراج می‌برند بر رهبران و اندیشمندان مذهبی و سیاسی امت اسلامی است که از عناصر و عوامل تعدد و تفرقه پرهیز کنند و برای نشر فرهنگ وحدت فقهی تدبیر اساسی بیندیشد و در راه حراست از حریم اسلام و حرمت مسلمانان چاره‌اندیشی کنند. امروز به هیچ وجه معقول نیست که از خانه ما و کوچه پس کوچه‌های این محله کوچک صداهای تفرقه‌انگیز و گوناگون برخیزد و هرکس برای خویش جداگانه یا هر فرد و گروهی با سلیقه و برداشت خاص خود به احکام اسلام عمل کند. امروز جهان اسلام در مقابل شرک، کفر و نفاق بین المللی و در راه احیای دوباره تمدن بزرگ اسلامی به اتحاد و همبستگی حقیقی نیازمند است، که این مهم تنها با وحدت فقهی ممکن است.

جای بسی خوشبختی است که در میان فقهای عظام و محققان و اندیشمندان حوزه علمیه قم زمینه مناسبی برای تحقق این مهم به‌وجود آمده است. علاوه بر اقدام عملی مرحوم آیت‌الله بروجردی که پیش‌تر بدان اشاره شد، دو فقیه نو اندیش دیگر، مرحوم آیت‌الله سید مهدی روحانی و مرحوم آیت‌الله میرزا علی احمدی میانجی در اقدامی ابتکاری و مشترک به تحقیق در این وادی سرنوشت‌ساز پرداختند و اثر ماندگار و کارآمدی با عنوان احادیث اهل‌البیت عن طرق اهل السنة را از خود به یادگار گذاشتند و در واقع زمینه را برای کارهای اساسی‌تر درباره وحدت فقهی توسط اندیشمندان و فقهای نسل حاضر و آینده مهیا ساختند. روشن است که بهترین تجلیل از تلاش‌های علمی شخصیت‌های فوق ادامه رشد و شکوفا کردن راه پر فراز و نشیب آنان است.