آشنایی اینجانب با شخصیت ایشان به سال‌های ۱۳۵۴ می‌رسد. زمانی که در انجمن اسلامی دانشجویان در کالیفرنیای آمریکا و در نوسان بین لوس‌آنجلس و بِرکلی و اجلاس‌های انجمن، زمینه‌هایی برای آشنایی با فعالیت‌ها و رهاوردهای ایشان برای منطقه خاورمیانه در آن وجود داشت. بعضی از دوستان ما در آن روز‌ها تصمیم گرفتند که به ایران بیایند و برخی دیگر هم سر از لبنان در آوردند.
بسم‌الله الرحمن‌الرحیم
موضوعی که امروز به آن خواهم پرداخت، مطلبی است به نام: «امام موسی صدر؛ سرشار از مفاهیم راهگشا.»
قبل از اینکه به اینجا برسم، با خود فکر می‌کردم که آیا فقط کلنل قذافی زندانبان امام موسی صدر است؟ که هست و به حق باید محکوم شود. اما باید گفت امام موسی صدر زندانبان‌های دیگری هم دارد. زندانبان‌هایِ مفهومیِ وی، یعنی کسانی که در مورد دستاوردهای فکری، سیاسی، فرهنگی، اجتماعی، در طول سال‌ها فعالیت در سرزمین لبنان، عراق و در آغاز در ایران، و برای کندوکاو در مفهوم‌شناسیِ این دستاورد‌ها تلاش نکرده‌اند. به این تعبیر شاید من هم یکی از زندانبان‌ها باشم که اکنون تلاش می‌کنم که از این دستاوردهای مفهومی که در وجود ایشان مندرج است به قدر توان ذهنی خودم دریچه‌ای به روی شما باز کنم.
آشنایی اینجانب با شخصیت ایشان به سال‌های ۱۳۵۴ می‌رسد. زمانی که در انجمن اسلامی دانشجویان در کالیفرنیای آمریکا و در نوسان بین لوس‌آنجلس و بِرکلی و اجلاس‌های انجمن، زمینه‌هایی برای آشنایی با فعالیت‌ها و رهاوردهای ایشان برای منطقه خاورمیانه در آن وجود داشت. بعضی از دوستان ما در آن روز‌ها تصمیم گرفتند که به ایران بیایند و برخی دیگر هم سر از لبنان در آوردند.
پس از چندی که بخشی از دوستان به ایران آمدند و با یکی از شاگردان برجسته امام موسی صدر، یعنی شهید دکتر چمران، همرزم شدند، به جمع شهدای انقلاب اسلامی پیوستند. به هر حال این اولین سابقه آشنایی بنده با این شخصیت است و پس از آن سال‌ها فترت در کارهای اجرایی و سپس ترکیبی از کارهای اجرایی و فرهنگی و به تعبیر خودم سال‌ها در صناعت و دراست که آخر هم فلاحت و زراعت به آن اضافه شده است، مرا از کندوکاو در وجود چنین شخصی دور نگه داشت، تا اینکه با سرکار خانم حورا صدر، دختر محترم ایشان، که در دوره کارشناسی ارشد سازمان مدیریت صنعتی حضور داشتند، توفیق آشنایی یافتم. بعد از آشنایی نزدیک‌تر به ایشان گفتم که چرا پایان‌نامه‌تان را در مورد شخصیت امام موسی صدر نمی‌نویسید و چرا تعلیمات ایشان را به ادبیات جدید امروز نظریه‌پردازی نمی‌کنید. تا تنها امام موسی صدر را در هاله‌ای از تقدس و در فراموش‌خانه‌های ذهنمان به عنوان یک قهرمان آزادی نشناسیم، بلکه به عنوان یک مصلح اجتماعی که تعلیماتش برای امروزِ ما هم کار آمد است، بدانیم. و اگر این کارآمدی مبنای نظر باشد لازم است که بتوانیم او را از مقطع زمان و مکان خود جدا کنیم و در طول ۲۶ سال اخیر سیر دهیم و پس از آن در این مکان و این زمان فرودِ آزاد بکنیم و آن گاه متناسب با نیازهای خودمان در اوضاع کنونی استفاده کنیم.
به هر حال این توفیق مقدر شد با حضور در سمینار بین‌المللی گفتگوی تمدن‌ها و توسعه مردم در بیروت که من آنجا پیشنهاد کردم که در لبنان آزمایشگاهی به نام گفتگوی تمدن‌ها و ادیان و فرهنگ‌ها داشته باشیم. بعداً متوجه شدم که امام موسی صدر جمله بلیغ و رسایی داشتند. آن جمله این بود که اگر در جهان لبنان وجود نداشت، حق این بود که ما آن را ایجاد می‌کردیم. یعنی بشر به چنین شاهراهی برای مشارکت انسان‌ها و تعامل ابنای بشر در وجوه مختلف دینی، فرهنگی و تمدنی نیاز دارد. به هرحال تقدیر آن شد که با حضور در آن اجلاس پسرِ محترمِ امام موسی صدر، جناب آقای سید صدرالدین صدر، به بنده تکلیف کنند که در اجلاس ۲۵ سال غیبت، که در سال ۱۳۸۲ در بیروت تشکیل می‌شد، حضور پیدا کنم. این خود مقدمه‌ای شد تا ما بهانه کنیم و یک برنامه پژوهشی تنظیم کنیم.
شخصیت و مفاهیم وجودی
در پیوند با اشخاص اثر گذار در جوامع بشری شیوه‌های گوناگونی را برای شناخت و تبیین نقش آنان می‌توان به‌کار گرفت.
۱. اولین شیوه، تک‌نگاری (مونوگرافی) است. یعنی تمام اطلاعات و اسناد مربوط به آراء، اندیشه‌ها و عملکرد شخص در صحنه‌های گوناگون حیات اجتماعی، سازمانی و خانوادگی جمع‌آوری می‌شود. تلاش بسیار گسترده‌ای در مورد پیرایش اشتباهات و پر کردن کاستی‌های آن می‌باید صورت پذیرد. معمولاً در مورد قریب به اتفاق شخصیت‌های اثرگذار اجتماعی چنین رویکردی به‌کار گرفته می‌شود.
۲. دومین شیوه، تحلیل شخصیت است. بدین معنا که آراء، اندیشه‌ها و عملکرد شخصیت مورد نظر بررسی شده و مورد تجزیه، تحلیل و حتی نقد قرار می‌گیرد. پژوهشگران مسائل تاریخی و یا تحلیل‌گران و منتقدان مسائل اجتماعی از این روش بهره می‌گیرند.
۳. شیوه سوم، فرا‌تر و عمیق‌تر از شیوه‌های پیشین است. در اینجا تلاش می‌شود آراء، اندیشه‌ها و عملکرد شخصیت مورد بررسی پس از تجربه و تحلیل، زمینه مفهوم‌سازی را فراهم آورد.
با بررسی یک شخصیت و دستیابی به مفاهیم وجودی وی زمینه جدا شدن از شرایط زمانی و مکانی دوران مورد بررسی فراهم می‌شود. و در نتیجه این امکان را به ما می‌دهد که بتوانیم با توسعه این مفاهیم و تکامل آن‌ها زمینه دستیابی به مدل مفهومی برای دوران حاضر و آینده را فراهیم سازیم. این مطلب در مورد شخصیت‌هایی که کسانی خود را علاقمند و دلبسته به پیگیری و اجرا و ارتقاء مفاهیم مندرج در وجود شخصیت، در صحنه‌های گوناگون اجتماعی می‌دانند، از اهمیت برجسته‌ای برخوردار است. به نظر اینجانب برای تبیین شخصیت امام موسی صدر در گذشته و بهره‌گیری برای حال و آینده و اقدامات راهگشا از شیوه سوم می‌باید بهره جست.
مدل مفهومی مبین نقش امام
تبیین مفهومی شخصیت امام موسی صدر در گرو توجه به نقش‌آفرینی‌های ایشان در دوران حضور در لبنان است. برای این کار سه زمینه برجسته فعالیت را می‌توان در نظر گرفت:
یکم: بازسازی هویت، انسجام و عزت تاریخی طایفه شیعه لبنان.
دوم: پرچمداری حرکت گفتگوی ادیان و تقریب مذاهب در لبنان.
سوم: تکوین جامعه مقاوم و مقاومت لبنانی در برایر تجاوزات اسرائیل.
مروری بر زمینه‌های فوق نشان از آن دارد که شخصیت ایشان در قالب یک رهبر تمام عیار مؤمن، اندیشمند، آزادمنش و سرشار از رفتارهای گوناگون هماهنگ در ابعاد طایفه‌ای، ملی و منطقه‌ای ظهور یافته است. هرچند جلوه‌هایی از حضور فرا منطقه‌ای نیز در حیات ایشان به چشم می‌خورد. به نظر می‌رسد غیبت ایشان، فرصت‌های استثنایی را برای اثرگذاری در تحولات جهانی از ایشان سلب کرده است. برای ساختن این مدل مفهومی از «روش تعریف» در نظام فکری جدیدی فلسفه اصالت فاعلیت لستفاده کردیم. این نظام فکری و فلسفی در سال اخیر نظریه‌پردازی و تدوین شده است.
فلسفه اصالت فاعلیت بر پایه قدر مشترک آموزه‌های ادیان توحیدی ابراهیمی و بر پایه‌های مخلوقیت محدودیت و توسعه‌یاب بودن شکل یافته است. به بیان دیگر:
• مخلوقیت یا ایجاد پذیری
• محدودیت یا حدپذیری
• توسعه‌یاب بودن یا توسعه پذیری
یکی از مهم‌ترین ویژگی‌های این فلسفه، بنای نسبیت الهی در مقایسه با نسبیت مادی است که از خصوصیات زیر برخوردار است:
۱. حاکمیت نظام اراده‌ها بر نسبت که موجب تبعیت نظام قانونمندی از نظام اراده‌ها بر نسبت که موجب تبعیت نظام قانونمندی از نظام اراده‌ها می‌گردد.
۲. حاکمیت اراده واحد بر جهت‌گیری کل نظام خلقت و تبعیت کل، از ربوبیت الهی که مبدأ قانونمندی نظام می‌گردد.
۳. اراده ربوبی از طریق هدایت جهت‌گیری کل، مبدأ پیدایش ارزش‌های مطلق اخلاقی می‌گردد.
عناصر بنیانی مدل مفهومی مبین شخصیت امام موسی صدر به عنوان یک رهبر تمام عیار با توضیحاتی که در سطور پیشین مطرح شد به قرار زیر است:
• اوصاف توسعه
این وصف‌ها که مبین «خصیت امام و ظرف وجودی وی» است، در قالب سه مفهوم زیر تبیین شده است:
اخلاق
منطق
آزادی
اوصاف ساختار
این وصف‌ها که مبین «مجرای حضور و ساختار اثرگذاری امام» است، در قالب سه مفهوم زیر تبیین شده است:
سیاسی
فرهنگی
اقتصادی
اوصاف کارائی
این وصف‌ها که مبین «زمینه حضور و اثرگذاری امام» است، در قالب سه مفهوم زیر تبیین شده است:
منطقه‌ای
ملی
طایفه‌ای
انتخاب سه مفهوم اصلی اخلاق، منطق و آزادی شایان توضیح بیشتر است. طبعاً هر انسانی، فارغ از عقیده، اندیشه، طائفه، ملیت، پیشه و حرفه، تخصص و غیر از این‌ها برخوردار از این سه است. اخلاق یعنی، شکوفایی حقیقت درون آدمی، که نشاء و بذر آن را خود خداوند کاشته است. انسان بدون اخلاق نمی‌یابیم، اینکه کیفیت اخلاق چیست؟ بحث دیگری است. سامان اخلاق هر انسان در ارتباط با اصلیترین جهت‌گیری هر انسانی در مسیر حیات تکاملی خود که «اختیار» نامیه می‌شود، شکل می‌گیرد.
منطق از آن رو جایگاه ویژه خود را در بین این مفاهیم می‌یابد که انسان برای استنتاج از مشاهدات، افکار و واردات قلبی خود ناچار از طی مسیری اندیشه ورزانه است. از سوی دیگر پیوند با دیگر انسان‌هخا و ضرورت زیست مشترک در خانواده، سازمان و جامعه آدمی را ناگزیر از تفاهم با دیگران می‌کند. جدا از مفروضات ابتدایی برای تفاهم با دیگران توسعه تفاهم برای بارور ساختن حیات جمعی ضرورت غیر قابل انکار دارد. این همه نشان از اهمیت و جایگاه مخصوص منطق دارد.
آزادی، به مثابه جلوه روشن حضور ارادی و مصمم یک انسان در حیطه‌های گوناگون حیات خود، بیانگر منزلت خود در بین این مفاهیم است.
یک رهبر الهی که در ابعاد گوناگونی حیات متکامل خود را بروز داده است، از طریق این سه مفهوم نه تنها با خود که با محیط پیرامون نیز در همین مفاهیم به تفاهم و تعامل می‌پردازد. انتخاب این معانی در مورد شخصیت پر تحرک، آرمانگرا، دلبسته به سعادت و بهرورزی انسان‌ها مدافع حق و پیکارگر با تمام جلوه‌های باطل همچون امام موسی صدر، بارز‌تر می‌شود.
بر طبق روش تعریف مورد اشاره، مدل مفهومی وقتی قدرت تبیین پیدا می‌کند که اوصاق یاد شده در یکدیگر «منعکس» شوند. یعنی به وسیله ارتباط یا ضرب دو به دوی آن‌ها با یکدیگر، مفاهیم جدیدی متولد شود. برای تحقق این مطلب از جدول ماتریس استفاده می‌کنیم. در نتیجه ۲۷ وصف بصورت زیر خواهیم داشت.
اخلاق سیاسی منطقه‌ای
منطق سیاسی منطقه‌ای
آزادی سیاسی منطقه‌ای
اخلاق سیاسی ملی
منطق سیاسی ملی
آزادی سیاسی ملی
اخلاق سیاسی طایفه‌ای
منطق سیاسی طایفه‌ای
آزادی سیاسی طایفه‌ای
اخلاق فرهنگی منطقه‌ای
منطق فرهنگی منطقه‌ای
آزادی فرهنگی منطقه‌ای
اخلاق فرهنگی ملی
منطق فرهنگی ملی
آزادی فرهنگی ملی
اخلاق فرهنگی طایفه‌ای
منطق فرهنگی طایفه‌ای
آزادی فرهنگی طایفه‌ای
اخلاق اقتصادی منطقه‌ای
منطق اقتصادی منطقه‌ای
آزادی اقتصادی منطقه‌ای
اخلاق اقتصادی ملی
منطق اقتصادی ملی
آزادی اقتصادی ملی
اخلاق اقتصادی طایفه‌ای
منطق اقتصادی طایفه‌ای
آزادی اقتصادی طایفه‌ای
برای روشن‌تر شدن معانی ۲۷ وصف مورد اشاره به تعریف مفاهیم اصلی مورد اشاره به شرح زیر می‌پردازیم:
اخلاق: ساختار تمایلات انسان
انسان با اختیار خود بستر اصلی تمایلات خود را شکل می‌دهد. در چنین بستری است که حساسیت‌ها و تمایلات انسانی شکل می‌گیرد. بر پایه حساسیت انسانی، سامان «ذهنی» او شکل می‌یابد و بر پایه این دو «رفتار» وی ظاهر می‌شود. متناسب با جایگاه حضور انسان می‌توان سه حوزه برای اخلاق انسان تعریف کرد.
اخلاق فردی: ساختار تمایلات فردی
اخلاق سازمانی: ساختار تمایلات سازمانی
اخلاق اجتماعی: ساختار تمایلات اجتماعی
پایگاه تمایل اخلاقی:
ریشه‌های تکاملی اخلاق را می‌توان چنین برشمرد:
نکته اول: ایجاد علاقه و دوست داشتن
نکته دوم: دوری جستن و عدم علاقه (مجرای ارتقاء اخلاق)
نکته سوم: ایثار و فداکاری
منطق: شیوه درست اندیشیدن
پس از شکل‌گیری تمایلات انسان و انسجام آن در قالب ساختار تمایلات، مبنای شکل‌گیری منطق انسانی به وجود آمده است. منطق به عنوان شیوه درست اندیشیدن از مراحل گوناگونی عبور می‌کند. این مراحل را می‌توان به صورت زیر برشمرد:
مرحله اول: گمانه‌زنی
یافته ذهنی نسبت به موضوع مورد نظر. گمانه می‌تواند یک حالت یا فکر و یا یک عمل باشد.
مرحله دوم: گزینش گمانه‌ها
گمانه بهتر یا مناسب‌تر و به بیان دیگر، اصلح انتخاب می‌شود.
مرحله سوم: پردازش گمانه‌ها
درون و بین گمانه‌های مناسب‌تری که انتخاب شده‌اند مورد پردازش قرار می‌گیرند. نسبت‌های درونی و بیرونی گمانه‌ها با هم برقرار می‌شود.
آزادی: قدرت و اراده برای تصمیم گیری
هر انسانی به میزانی که تصمیم می‌گیرد از گوهر انسانیت برخوردار شده است. انسانی که بر پایه اخلاق، اندیشیدن خود را سامان داده است، مهیای اقدام می‌شود. هرگونه اقدامی از سوی یک انسان بر پایه قدرت تصمیم‌گیری وی شکل می‌پذیرد. با توجه به جلوه‌های گوناگون حضور انسان، برای او می‌توان سه گونه آزادی تعریف کرد:
آزادی فردی: قدرت و اراده برای تصمیم گیری با توجه به حفظ حقوق شخصی خود.
آزادی مدنی: قدرت و اراده برای تصمیم‌گیری با توجه به اصل حفظ حقوق دیگر افراد. رعایت حقوق افراد دیگر در گرو توجه به نظام موازنه یا عدالت است.
آزادی ملی: قدرت و اراده برای تصمیم‌گیری برای تحقق حقوق ملی. یعنی حقوق کل جامعه و منافع همه مردم جامعه که در روابط و معادلات بین المللی تأمین شده باشد و از آسیب مصون بماند. تحقق چنین وضعیتی در گرو برقراری عدالت تکاملی است.
سیاست: ساختار‌ها و یا نظام‌های موجد تمایلات اجتماعی
انسان‌ها تمایلاتی دارند که شکل‌پذیر هستند. این تمایلات شکل‌پذیر رهبری می‌شوند و رهبری این‌ها از طریق سیاست صورت می‌پذیرد. به تعبیر دیگر سیاست را می‌توان «شدت جریان اجتماعی» عنوان کرد.
فرهنگ: اندیشه یا قدرت تفاهم اجتماعی
انسان‌های گوناگون از تنوع اندیشه برخوردارند. وقتی کع تمایلات انسان‌ها حول محور و جهت مشخصی هماهنگ شد، زمینه برقراری تفاهم بین انسان‌های گوناگون که از تنوع اندیشه برخوردارند فراهم می‌شود. به تعبیر دیگر فرهنگ را می‌توان «ارتقای جهت تحرک اجتماعی» خواند.
اقتصاد: ارتقاء نسبت تأثیر اجتماعی
انسان‌های گوناگون با تمایلات هماهنگ و برخوردار از قدرت تفاهم امکان همکاری می‌یابند و می‌توانند موضوع شخصی را تحقق بخشد. این مفهوم از واژه اقتصاد وسیع‌تر از تعاریف کلاسیک است و به معنای امکان‌پذیر شدن عینی و تحقق یافتن پایدار است.
منطقه‌ای: فرا‌تر از ملی
زمینه‌ای برای فعالیت‌های اجتماعی که در مقیاس فرا‌تر از نظام ملی است و در برگیرنده تعدادی از ملت‌ها و کشور‌ها است. مانند منطقه خاورمیانه.
ملی: زمینه‌ای برای فعالیت‌های اجتماعی که در مقیاس نظام ملی قابل تعریف باشد. کشور لبنان علیرغم وجود طایفه‌های گوناگون در قالب یک ملت قابل توصیف است.
طایفه‌ای: زمینه‌ای برای فعالیت‌های اجتماعی که در مقیاس یک طایفه مانند شاخه‌های گوناگون مسیحی و یا مسلمان در لبنان قابل تعریف باشد.
پیوند عناصر مدل مفهومی و سیره امام
در قسمت‌های قبل به این نکته اشاره شد که با بررسی یک شخصیت و دستیابی به مفاهیم وجودی وی زمینه جدا شدن از شرایط زمانی و مکانی دوران مورد بررسی فراهم می‌شود. در این قسمت با توجه به تبیین عناصر مدل مفهومی و برای نمایش کاربردی مدل به سیره امام موسی صدر مراجعه می‌کنیم.
تلاش ما بر این است که مناسب‌ترین وصف را برای هریک از رخدادهای برجسته حیات اجتماعی امام در نظر بگیریم. طبعاً مصادیق بسیاری وجود دارد که صرفاً به یکی از اوصاف تبیین شده پیوند پیدا نمی‌کند، بلکه به یک ترکیب سه‌تایی از وصف‌ها پیوند بهتری می‌یابد. به عنوان مثال: تأسیس مجلس جنوب که به عنوان سپری برای جنوب لبنان در مقابل اسرائیل ایجاد شده است به سه وصف اخلاق اقتصادی ملی و آزادی اقتصادی ملی تلازم می‌یابد.
در ادامه با ذکر جدول بیست و هفت گانه وصف‌ها به بیان رویدادهای مورد اشاره می‌پردازیم.
- اخلاق سیاسی منطقه‌ای
تلاش برای تقویت و حمایت از مقاومت فلسطین را می‌توان جلوه برجسته این وصف دانست. می‌انجیگری برای توقف جنگ میان ارتش لبنان و مقاومت فلسطین در سال ۱۹۷۳ یک نمونه بارز است.
- منطق سیاسی منطقه‌ای
حل اختلاف میان مصر و سوریه از طریق تشکیل کنفرانس ریاض با حضور سران عربستان، مصر، سوریه، کویت، فلسطین و لبنان در اکتبر ۱۹۷۶ و سپس کنفرانس سران عرب یک هفته بعد در قاهره با حضور تمام سران عرب وجه برجسته این وصف است.
- آزادی سیاسی منطقه‌ای
بزرگداشت علی شریعتی به عنوان متفکر جامعه‌شناس مؤمن ایرانی با توجه به حساسیت‌های منفی رژیم شاهنشاهی در ایران. این واقعه با حضور چهره‌های سیاسی و فرهنگی منطقه جلوه گسترده سیاسی به موضوع داد.
- اخلاق سیاسی ملی
پایان بخشیدن به محاصره دو روستای مسیحی القاع و دیر الاحمر، بیان این نکته که «هرکس بر مسیحیان دیر الاحمر آتش بگشاید مانند آن است که به عبا و عمامه و محراب من آتش گشوده باشد، مانند آن است که بر خانه و قلب و فرزندان من آتش گشوده باشد.»
- منطق سیاسی ملی
اعتصاب غذا در تاریخ ۲۷ ژوئن ۱۹۷۵ در مسجد عاملیه بیروت به منظور توقف جنگ داخلی و تشکیل دولت.
- آزادی سیاسی ملی
پس از سخنرانی در مراسم پایانی موعظه روزه مسیحیان در کلیسای کبوشیین در مصاحبه‌ای اظهار داشتند: «اگر اسرائیل فتنه نمی‌کرد می‌خواستم از پاتریاک مارونی، خریش، برای ایراد خطبه نماز جمعه دعوت کنم.»
- اخلاق سیاسی طایفه‌ای
قبول کمک‌های مالی از مسیحیان و شهردار مسیحی زحله به منظور ساختن حسینیه برای اقلیت شیعه ساکن در زحله.
- منطق سیاسی طایفه‌ای
آشتی دادن روستاهای مسیحی نشین و مسلمان نشین و توقف نزاع‌های خونین. آشتی دادن دو روستای مسیحی نشین که سال‌ها درگیری داشتند ورهبران مسیحی موفق به حل آن نشده بودند.
- آزادی سیاسی طایفه‌ای
تأسیس مجلس اعلای شیعیان.
- اخلاق فرهنگی منطقه‌ای
حمایت معنوی و فرهنگی از ملت و سرزمین فلسطین.
- منطق فرهنگی منطقه‌ای
علیرغم اعتماد کامل به روش‌های علمی رؤیت ماه هیچ‌گاه نظر خود را به عنوان یک فتوای شرعی اعلام نمی‌کردند. بلکه این پیشنهاد را به عنوان یک طرح پیشنهادی برای مطالعه فقهای اسلامی به یکی از کنفرانس‌های فکری دینی جهان اسلام فرستادند.
- آزادی فرهنگی منطقه‌ای
حضور در مجامع و اجلاس متفکران اسلامی در الازهر، عربستان، الجزایر و سنگال.
- اخلاق فرهنگی ملی
جلوه این موضوع را از بیان فرانس کونیگ کشیش برجسته اتریشی می‌توان دریافت: «تاریخ لبنان را باید به دو فصل تقسیم کرد. دوران قبل از امام موسی صدر و دوران امام موسی صدر.»
- منطق فرهنگی ملی
جلوه برجسته این موضوع را در جمله معروف ایشان می‌توان دید: «الطوائف نعمه و الطائفیه نقمه» (طایفه‌ها نعمت هستند و طایفه‌گری نقمت است.)
- آزادی فرهنگی ملی
سخنرانی امام صدر را در تاریخ ۱۱ خرداد ۱۳۴۵ در مراسم شب هفت مرحوم کمال مروه رزونامه نگار برجسته لبنانی و صاحب امتیاز و مدیر مسئول روزنامه الحیات با عنوان «در پاسداشت آزادی» می‌توان جلوه این وصف دانست.
- اخلاق فرهنگی طایفه‌ای
خاطره بستنی فروش مسیحی به عنوان یک اقدام عملی در تکذیب یک انحراف فقهی وو تصحیح اخلاق رقابت شغلی و همچنین بیان احترام متقابل و همزیستی ضروری میان مسیحی و مسلمان در تاریخ تعامل این دو دین در لبنان ثبت شده است.
- منطق فرهنگی طایفه‌ای
تدریس به دانش‌آموزان در مدرسه عاملیه و مدرسه جعفریه.
- آزادی فرهنگی طایفه‌ای
برگزاری مراسم عید انتقال حضرت مریم (ع)، جشن مسیحیان لبنان، در حسینیه روستای شقرا در همراهی و همزمان با کل هموطنان مسیحی لبنان. مورد دیگر سخنرانی در مراسم پایانی موعظه روزه مسیحیان در کلیسای کبوشین است.
- اخلاق اقتصادی منطقه‌ای
جمع‌آوری کمک‌های مالی برای فلسطینی‌ها.
- منطق اقتصادی منطقه‌ای
متقاعدد ساختن مراجع حوزه علمیه نجف برای کمک به فلسطین.
- آزادی اقتصادی منطقه‌ای
- اخلاق اقتصادی ملی
- منطق اقتصادی ملی
- آزادی اقتصادی ملی
امام موسی صدر در چارچوب استراتژی خود برای رشد طایفه شیعه و ساختن جامعه متعادل و نیز مقابله با تجاوزات اسرائیل معتقد به توسعه و تقویت همه جانبه جنوب لبنان بود. اما بی‌توجهی‌های دولت مرکزی و سیاست‌های فئودالیزم سیاسی برای محروم نگه داشتن شیعه و حتی عوامل محدود کننده قانونی و مالی سبب تداوم محرومیت و عقب‌ماندگی جنوب می‌شد.
- اخلاق اقتصادی طایفه‌ای
مقابله با مسئله تکدی‌گری.
- منطق اقتصادی طایفه‌ای
بررسی نیاز‌ها و تأسیس مؤسسات:
+ تأسیس بیت الفتاه به منظور آموزش حرفه‌ای زنان و پرورش مهارت‌های گوناگون.
+ تأسیس مدرسه الهدی، مدرسه فنی و حرفه‌ای جبل عامل و مرکز پژوهش‌های اسلامی.
+ تأسیس چند دارالایتام پسرانه و دخترانه، بیمارستان، درمانگاه و خانه‌های بهداشت.
- آزادی اقتصادی طایفه‌ای
خاطره شیخ احمد الزین قاضی شرع صیدا در این‌باره شنیدنی است: «وقتی اسرائیل به شهر صیدا حمله کرد من خدمت امام رسیدم، از او کمک خواستم و گفتم اهالی این شهر آواره کوه و دشت شده‌اند. چند ساعتی نگذشت که کمک‌های بسیاری از جمله چادر، پتو و دیگر وسایل لازم برای آوارگان رسید.»
تحولی جهانی و منطقه‌ای در دوران غیبت امام
در بیست و پنج سال گذشته دگرگونی‌های وسیعی در مقیاس جهانی و در منطقه خاورمیانه رخ داده است. وقوع انقلاب اسلامی در ایران و انتقال امواج برخاسته از آن به منطقه خاورمیانه، فرو ریختن اتحاد جماهیر شوروی، تحرک آمریکا برای بهره‌برداری از خلأ شوروی سابق و ایجادد نظم سلسله مراتبی در کره زمین، دگرگونی‌های بی‌سابقه در فناوری اطلاعات و غیر از این‌ها همگی حکایت از ظهور دوران ویژه‌ای در حیات بشری دارد. در کلیترین بیان شاید بتوان از دو انقلاب در سطح کره زمین سخن گفت:
۱. انقلاب تکوینی در رویه حیات بشر مانند توسعه ارتباطات و فناوری اطلاعات.
۲. انقلاب محتوایی در درون انسان‌ها و تمایل بیشتر برای معنویت، عدالت‌خواهی و مشارکت گسترده‌تر در حیات اجتماعی.
امواج جهانی شدم و جهانی سازی در یک منظومه فرایندی و پروژه‌ای به واژگان مشترک خانواده بشری تبدیل شده است. با تحرک روزافزون مردم در نظام‌های ملی، مشارکت آن‌ها در قالب تشکل‌های مدنی و غیر دولتی (ngo، s) پیش از پیش ضرورت و توسعه یافته است. نظام‌های ملت- دولت از دوسو تحت تأثیر امواج جدید قرار گرفته‌اند:
- امواج فراملی در قالب تشکل‌های جدید منطقه‌ای، بین المللی و جهانی.
- امواج فروملی در قالب تشکل‌های مدنی و غیردولتی.
امام موسی صدر با توجه به شخصیت خود و جایگاه توسعه یافته خود، ظرفیت برخورداری از یک جایگاه توسعه یافته‌تر را دارا بود. از آنجا که کمال‌جوئی، مسئولیت‌پذیری در قبال انسان‌ها، حقیقت‌جویی و عدالت‌خواهی و واقع‌بینی و مبادرت به اقدام مناسب در هر لحظه و هر نقطه او را بی‌قرار‌تر و فعال‌تر کرد، طبعاً در این دوران زمینه تحرک در مقیاس وسیع‌تری را می‌یافت.
به نظر اینجانب در این دوران بعد «جهانی» فعالیت ایشان به ابعاد «منطقه‌ای» و «ملی» اضافه می‌شد. اگر بخواهیم مدل مفهومی خود را به این دوران تعمیم دهیم به قرار زیر می‌توان آن را تبیین کرد:
اخلاق. منطق. آزادی/ سیاسی. فرهنگی. اقتصادی/ جهانی. منطقه‌ای. ملی
و اگر بخواهیم وصف‌های متناسب با سطح حضور جدید را تبیین کنیم به قرار زیر خواهند بود:
اخلاق سیاسی جهاتی
منطق سیاسی جهانی
آزادی سیاسی جهانی
اخلاق فرهنگی جهانی
منطق فرهنگی جهانی
آزادی فرهنگی جهانی
اخلاق اقتصادی جهانی
منطق اقتصادی جهانی
آزادی اقتصادی جهانی
با نگاه به این نه مؤلفه ابعاد گوناگون امواج جهانی سازی آشکار‌تر می‌شود. در جهانی که صاحبان زور و زر و تزویر می‌خواهند اراده خود را، نه بر ملت‌های خود که بر همه انسان‌ها فارغ از اعتقادات، رنگ و ملیت، در همه نقاط زمین مستولی کنند خلأ وجودی رهبرانی چون امام موسی صدر تأسف بار است. این بیان به معنای پوشاندن چهره ایشان در هاله‌ای از تقدس و یا شخصیت‌پرستی نیست، بلکه به منزله دادخواستی از سوی انسان‌ها برای داشتن رهبرانی صالح و شایسته است. این یک دادخواست مفهومی است نسبت به اعتلای مردم لبنان و انسجام روزافزون ایشان در مسیر بهروزی و سعادت. این یک دادخواست مفهومی است نسبت به تعامل و همکاری ملت‌های منطقه در مقابل دشمن مشترک که شخصی چون امام صدر با حسن اعتمادی که از سوی کشورهای گوناگون منطقه نسبت به ایشان وجود داشت می‌توانست پایداری و اثرگذاری را افزایش دهد. این یک دادخواست مفهومی است نسبت به تعالی و تکامل بشریت در عصر جهانی سازی که مفاهیم نو برای فرهنگ جهان در حال تعریف و شکل‌گیری است. شخصیتی چون ایشان با اتکاء به ایمان خالص، اندیشه تفاهم جو و رفتار تعامل آفرین و توانایی برای ایجاد فرصت‌ها و ظرفیت‌های جدید در سطوح ملی، منطقه‌ای و جهانی خود می‌تواند نقش فعال و ارزشمندی ایفا کند. این یک دادخواست مفهومی است نسبت به...
ادامه راه امام
مدل مفهومی تبیین شده بر پایه «روش تعریف» نظام فکری مورد اشاره ظرفیت جدیدی برای حرکت پیروان و رهروان راه امام موسی صدر به وجود می‌آورد. همان‌گونه که در قسمت قبل اشاره شد در شرایط کنونی مدل مفهومی به قرار زیر است:
اوصاف توسعه: اخلاق/ منطق/ آزادی
اوصاف ساختار: سیاسی/ فرهنگی/ اقتصادی
اوصاف کارایی: جهانی/ منطقه‌ای/ ملی
رهروان راه امام صدر در لبنان، ایران، کشورهای منطقه و سایر کشورهای جهان برای ایجاد یک جریان اجتماعی تکاملی بر مبنای منطق این نظام فکری می‌توانند به قرار زیر عمل کنند:
- در ابتدا در زمینه ملی در مجاری گوناگون سیاسی، فرهنگی و اقتصادی حضور مبتکرانه و فعال اجتماعی یابند و اقدامات اثر گذار را اجرا و توسعه دهند.
- در تداوم حرکت بالا، در زمینه منطقه‌ای در مجاری سه گانه مورد اشاره در پیوند با تشکل‌های مشابه خود برنامه‌ریزی کنند و اقدامات اثرگذاری را متناسب با ضرورت‌های کنونی و آینده شکل دهند.
- با شکل‌دهی اقدامات بالا (به طور نسبی) از فرصت‌های نوپدید که رویدادهای جهانی شدن و جهانی سازی فراهم آورده است، در مجراهای سه گانه مورد اشاره در پیوند با تشکل‌های مشابه خود در سطح جهان هماهنگی کنند و به خلق ایده‌ها، اندیشه‌ها، راهکارهای تقریب و یکپارچه سازی بپردازند. در این بخش خلق مفاهیم جدید حق‌طلبانه و عدالت‌خواهانه از ظرفیت بالای پذیرش در بین انسان‌های گوناگون در سطح کره زمین برخوردار است. به امید آنکه چنین رهروانی توفیق زمینه‌سازی برای بر پایی جهانی سرشار از امنیت، عدالت، آگاهی و اندیشه‌ورزی، زیبایی و فراوانی بیابند.
ان شاء الله.
---------------
۱- جعفری، محمدتقی، امام حسین؛ شهید فرهنگ پیشرو انسانیت، ص۳۶۷، مؤسسۀ تدوین و نشر آثار علامه جعفری، ۱۳۸۰.