هفت سال از زمانی که موسسه امام موسی صدر تصمیم به برگزاری درس‌گفتارهای اندیشه و عمل گرفت، می‌گذرد. درس‌گفتارهایی که با هدف تحلیل و بررسی تفکر و شیوه فعالیت امام موسی صدر و آشنایی بیشتر مخاطبان با این اندیشه متفاوت آغاز شد.

با برگزاری ۵۰ درس‌گفتار از سال ۱۳۹۰ تاکنون و حضور چهره‌ها، پژوهشگران و اساتید حوزه و دانشگاه برای سخنرانی و تحلیل در این جلسات، مخاطبان بسیاری با آرا و دیدگاه‌های امام موسی صدر آشنا شدند. جلساتی که هر ماه با انتخاب یک موضوع به بررسی گوشه‌ای از تفکر و عمل این اندیشمند ربوده شده پرداختند.

دین‌شناسی، تفسیر قرآن، گفت‌وگو، زنان، عاشوراپژوهی، اقتصاد و جامعه بخشی از موضوعاتی است که در این درس‌گفتارها درباره آنها سخن گفته شد و راهکارهای نظری و عملی امام صدر در این موارد مورد بررسی و تحلیل قرار گرفت.

اکنون که پنجاهمین درس‌گفتار از این سلسله درس‌گفتارها را پشت سرگذاشته‌ایم، برآنیم تا در چند گزارش به بازخوانی مباحثی بپردازیم که بیشترین فراوانی را در موضوعات این جلسات داشته‌اند.

در اولین گزارش به تبیین مفهوم «گفت‌وگو» در اندیشه امام موسی صدر می‌پردازیم که در ۵ درس‌گفتار با حضور دکتر محسن جوادی، عضو هیات علمی دانشگاه تربیت مدرس قم و معاون فرهنگی وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی، حجت‌الاسلام والمسلمین محمد سروش محلاتی، دکتر یوسف دانشور،عضو هیأت علمی گروه کلام و فلسفه دین مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی(ره) حجت‌الاسلام والمسلمین مهدی مهریزی، دین‌شناس معاصر و عضو هیات علمی دانشکده علوم حدیث، دکتر رسول رسولی‌پور، استادیار و عضو هیات علمی گروه فلسفه دانشگاه خوارزمی و دکتر عبدالله نصری، پژوهشگر حوزه فلسفه و عضو هیات علمی دانشگاه علامه طباطبایی بررسی شده است.

درس‌گفتار هفدهم اندیشه و عمل با سخنرانی دکتر محسن جوادی، عضو هیئت علمی دانشکده الهیات و معارف اسلامی قم به موضوع «اخلاق گفت‌وگو در اندیشه و عمل امام موسی صدر» اختصاص داشت. این نشست در هشتم دی ماه 1393 برگزار شد و یکی از ۳ نشست زمستانی موسسه در آن سال بود که به موضوع گفت‌و‌گو می‌پرداخت.

دکتر جوادی در این نشست ضمن بیان گزارشی از زندگی و طریق سیر و سلوک گفت‌وگویی امام موسی صدر درباره چیستی، شرایط و اخلاق گفت‌وگو و واژه دیالوگ سخن گفت و گقت‌وگو را از سه جنبه غایت‌شناختی، وظیفه‌شناختی و فضیلت‌شناختی بررسی کرد.

استاد دانشکده الهیات و معارف اسلامی دیدگاه اساسی امام موسی صدر را نگاه خوش‌بینانه او به انسان دانست و بر این اساس درباره منطق گفت‌وگویی امام صدر گفت: « آنچه به گفت‌و‌گو ارزش می‌دهد نتیجه آن است. گاهی گفت‌و‌گو می‌کنید اما نتیجه آن تحقیر فرد است. این دیالوگ ارزشی ندارد. در یک موردی عده زیادی به امام صدر انتقاد می‌کردند که چرا در زمان جنگ همچنان برنامه گفت‌و‌گو برقرار می‌کند. ایشان به رویه امام حسین استناد می‌کند و می‌گوید که تا جایی که امکان دارد بگذارید گفت‌و‌گو کنیم. اگر گفت‌و‌گو باعث شود مانع درگیری شویم، بگذارید گفت‌و‌گو کنیم. این رویه در سیره امام موسی صدر وجود دارد و از این جهت قابل تأمل و بررسی است. این دیدگاه امام موسی صدر هم بنیان نظری دارد. این بنیان نظری را در جای دیگر هم می‌بینید: آنجا که ایشان به انسان خوش بین است. اگر شما به انسان بدبین باشید، اولین گزینه‌تان کنار گذاشتن گفت‌و‌گو حذف فیزیکی است.»

جوادی در ادامه نشست نیز موانع اخلاقی گفت‌و‌گو را برشمرد و صداقت را شرط موثربودن گفت‌وگو ذکر کرد.

(گزارش کامل این درس‌گفتار را اینجا بخوانید.)

هجدهمین درس‌گفتار اندیشه و عمل نیز با سخنرانی حجت‌الاسلام والمسلمین محمد سروش محلاتی، مدرس دروس خارج فقه و اصول در مدرسه آیت الله گلپایگانی (ره) به موضوع «زمینه‌های فقهی و کلامی گفت‌وگو پذیری و گفت‌وگو گریزی با مطالعه موردی امام موسی صدر» اختصاص داشت. این نشست در ششم بهمن ماه 1393 برگزار شد.

حجت‌الاسلام والمسلمین سروش محلاتی در این نشست به بیان انواع و ماهیت گفت‌وگو و گفت‌وگوی مطلوب از منظر فقه و کلام پرداخت و در ادامه با ارائه مثال‌هایی از گفت‌وگوپذیری در سیره امام موسی صدر، گفت‌وگوی صحیح از منظر علوم اسلامی را تبیین کرد. 

سروش محلاتی گفت: «دو نکته در اینجا مهم است که در آثار ایشان هم مشاهده می‌شود و قابل پیگیری است: نکته اول اینکه گفت‌و‌گو احتیاج به یک فضای آزاد دارد و باید خودمان را به آن فضای آزاد برسانیم تا بتوانیم گفت‌و‌گوهای مفید و مؤثری داشته باشیم. ایشان این جملات را دارند: برادران، آزادی‌ برترین‌ ساز و کار برای بسیج کردن‌ همه‌ توانایی‌ها و ظرفیت‌های‌ انسانی‌ است. هیچ‌کس‌ نمی‌تواند در جامعه‌ محروم‌ از آزادی‌ خدمت‌ کند، توانایی‌هایش‌ را پویا و موهبت‌های‌ الهی‌ را بالنده‌ سازد. آزادی بهترین روش برای به‌کار گرفتن امکانات بشری در راه خدمت به جامعه است. آزادی‌ یعنی‌ به‌ رسمیت‌ شناختن‌ کرامت‌ انسان‌ و خوش‌گمانی‌ به‌ انسان و حال‌ آنکه‌ نبود آزادی‌ یعنی‌ بدگمانی‌ به‌ انسان‌ و کاستن‌ از کرامت‌ او.»

سروش محلاتی با اشاره به تفسیر امام صدر از سوره کافرون درباره زیر پا گذاشتن اصول و مسئله گفت‌وگو گفت:

«امام موسی صدر برداشت جالبی دارد که نشان می‌دهد گفت‌و‌گو یک مسئله است، زیرپا گذاشتن اصول مسئله دیگری است. گفت‌و‌گو به ما مجوز نمی‌دهد که به خاطر تفاهم اصولمان را زیرپا بگذاریم. «این سوره مصالحه پیشنهادی در کمیسیون جهانی وقت را رد کرد. نتیجه آن این است که همزیستی مسالمت آمیز و مصالحه باید قواعد و اصولی داشته باشد. در پرستش الله نه معامله ممکن است نه پیغمبر می‌تواند از اصول و پایه‌های دعوت بازگردد. بنابراین در این زمینه پیامبر نمی‌تواند بحث کند. اما اگر آن جماعت دین خود را داشتند و پیامبر دین خود را در زندگی روزمره و اجتماعی می‌توان همکاری و همزیستی داشت اما انکار اصول یا کوتاه آمدن از آن‌ها ممکن نیست.» این حرف توجه به این نکته است که اساسا گفت‌و‌گو با مصالحه متفاوت است. با مذاکره به سبکی که در میان سیاسیون متعارف است کاملا متفاوت است.»

(گزارش کامل این درس‌گفتار را اینجا بخوانید.)

«الهیات گفت‌وگو در اندیشه امام موسی صدر» عنوان نوزدهمین درس‌گفتار اندیشه و عمل و سومین نشست زمستانی سال ۱۳۹۳ بود که در چهارم اسفندماه با سخنرانی دکتر یوسف دانشور، عضو هیات علمی موسسه آموزشی پژوهشی امام خمینی برگزار شد. 

دکتر دانشور در ابتدا ابتدا با تعریف واژه «گفت‌و‌گو» تفاوت آن را با واژه‌های دعوت و مجادله مشخص کرد و در ادامه الهیات گفت‌و‌گو را معنا کرد و یاد آور شد که به عنوان یک متدین وقتی به موضع گفت‌و‌گو با طرف دیگر می‌رسیم باید از دین خود استفساء کنیم که چگونه عمل کنیم و چه موضعی بگیریم.

او با توضیح اینکه امام موسی صدر در استخراج الهیات گفت‌و‌گو با توجه به متن و قرآن بسیار موفق بود، گفت: «معتقدم امام موسی صدر نابغه گفت‌و‌گو است، چرا که در استخراج الهیات گفت‌و‌گو با توجه آیات قرآن بسیار هوشمندانه عمل کرده است. ایشان با بررسی آیاتی که به واقع بیشتر درباره دعوت و مجادله است، الهیات گفت‌و‌گو را تبیین کرده و از طریق گفت‌و‌گو به دعوت دست می‌زند.» 

دانشور که دکترای تخصصی فلسفۀ دین دارد با اشاره به اینکه امام موسی صدر به عنوان شیوه تبلیغ از گفت‌و‌گو استفاده نمی‌کند، بلکه واقعا به گفت‌و‌گو معتقد است، در این نشست گفت: «امام صدر اولا به وحدت همه ادیان معتقد بود و بعد تعدد مذاهب و ادیان را که در واقع شریعه متفاوت دارند را یک نعمت می‌دانست.» 

(گزارش کامل این درس‌گفتار را از اینجا بخوانید.)

«تکثر پیش‌فرض گفت‌وگو» نیز عنوان بیستمین درس‌گفتار اندیشه و عمل بود که هفتم اردیبهشت 1394 با سخنرانی حجت‌الاسلام والمسلمین مهدی مهریزی، استاد حوزه و دانشگاه برگزار شد. 

مهدی مهریزی در این نشست به تکثر به عنوان یکی از ملزومات و مقدمات گفت‌وگو اشاره کرد و گفت که اگر ما امام صدر را به عنوان معمار گفت‌وگو و تقریب می‌شناسیم باید بدانیم که تکثر که در فکر و عمل ایشان جایگاه خاصی دارد.» او در این نشست تصویری از تکثر، مفهوم و حوزه های آن ارائه کرد و به موضوع تکثر در مکتوبات امام موسی صدر و در منابع دینی پرداخت.

حجت الاسلام مهریزی معتقد است: «نگاه به تکثر در شعار امام صدر نیست و در باور ایشان هم وجود دارد. خطابه ای در کتاب نای و نی وجود دارد با عنوان «فرق، دریچه های تمدن»، که در دیدار با رئیس جمهور لبنان در مجلس شیعیان بیان شده و خود این عنوان بسیار جالب است و این تکثر را نشان می دهد.»

او در این نشست به چگونگی مدیریت اختلاف ها در رفتار و عمل امام موسی صدر نیز اشاره کرد و گفت: «اختلاف یا به حوزه عمل یا به حوزه نظر مربوط است، مدیریت اختلاف در حوزه نظر این است که شما عقل جمعی را که کلیدش گفت و گو است، بپذیرید و در حوزه عمل بتوانید آنچه را که اجرا پذیرتر است قائده کنید. در زمینه عمل امام موسی صدر به شیخ حسن خالد، مفتی سنی های لبنان پیشنهاد می دهد که مسلمان ها اعیاد مذهبی را یکی کنند، اذان واحد گفته شود و رویت هلال برای همه یکی شود. ایشان این راهکارها در نامه ای که بعد از شکل گیری مجلس اعلای شیعیان به مفتی سنی ها نوشته پیشنهاد می دهد که شعائر دینی یکی شوند.

حجت‌الاسلام مهریزی همچنین عنوان کرد که امام موس صدر به آدم های مختلف احترام می گذاشت و گفت: «شما اگر تکثر را نپذیرفته باشید هر کس را به دلیلی می رانید. اما در نوشته های ایشان فکر افراد مختلف تجلیل می شود و افراد مختلف از ماسینیون فرانسوی تا هانری کربن، احمد امین، سید حسین نصر و سیوطی احترام دارند. اما اگر شما با خط کش هایی به اینها نگاه کنید یکی را به دلیل اینکه یهودی است دیگری را چون متعصب است و آن یکی را چون در دفتر فرح بوده است قبول نخواهید کرد. اما ایشان فکر افراد مختلف را می پذیرد.»

(گزارش کامل این درس‌گفتار را اینجا بخوانید.)

دکتر رسول رسولی‌پور، رئیس دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه خوارزمی سخنران بیست و یکمین درس‌گفتار اندیشه و عمل بود که با موضوع «گفت‌وگو برای زندگی در اندیشه و عمل امام موسی صدر» سخنرانی کرد. این نشست 11 خرداد 1394 برگزار شد.

رسولی‌پور در این نشست به دعوت امام موسی صدر به «زندگی گفت‌وگویی» اشاره کرد و ضمن بیان توضیحاتی درباره چیستی گفت‌وگو و دیالوگ، گفت: «در این یکی دو دهه اخیر شیوه‌ای از گفت‌وگو به نام «گفت‌وگوی زندگی» باب شده که مؤسسات Inter face و Inter religious به آن پرداخته‌اند. در این روش به جای گفت‌وگو یا گفت‌وشنود یا مباحثه یا گفتمان که تجارب معنوی یا الهیاتی یا فلسفی کلامی با یکدیگر رد و بدل می‌شوند، می‌گویند که بیایید با یکدیگر زندگی کنیم.» 

وی در بخش دیگری از سخنان خود به ریشه شناسی dialogue پرداخت و گفت: «عنوان dialogue از دو dia و logue یا دو عقل یا دو جان یا دو حیات تشکیل شده است. گوهر وجودی انسان عقل است؛ وقتی دو انسان با یکدیگر مرتبط می‌شوند دیالوگ به وجود می‌آید. دیالوگ صرفاً مبادله اندیشه یکی با دیگری نیست؛ بلکه زیستن شخصی با شخص دیگری است. چرا اندیشه باعث می‌شود که انسانیت طرف مقابل را حذف کنیم و نادیده بگیریم.»

به گفته رسولی‌پور امام صدر با کنش گفت‌وگویی خود ثابت کرد که اسلام دین رحمت است و نه دین خشونت. او به کلیسای کبوشین بیروت دعوت می‌شود به محفلی که برادران دروزی یا احزاب مختلف حضور دارند آنها در انسانیت با یکدیگر تفاوتی ندارند. امام موسی صدر عالم به زندگی است و دعوت‌کننده به زندگی نه دعوت‌کننده به گفت‌وگوی کلامی و هم سخن شدن و تبادل اندیشه‌های صرف که ما را در نهایت به نوعی بی‌حسی و بی‌خیالی در جهان واقع دعوت می‌کند. 

(گزارش کامل این درس‌گفتار را اینجا بخوانید.)

«منطق گفت‌وگو در اندیشه امام موسی صدر» عنوان چهل و دومین درس‌گفتار اندیشه و عمل بود که با سخنرانی دکتر عبدالله نصری، پژوهشگر فلسفه و عضو هیات علمی دانشگاه علامه طباطبایی 12 تیر 1396 برگزار شد. 

دکتر نصری در این نشست ضمن طرح پرسش‌های اساسی در حوزه گفت‌وگو به این موضوع اشاره کرد که بسیاری از اندیشمندان و افراد دیگر گفت‌وگو را به عنوان روش در نظر می‌گیرند اما تامل در نظام معرفت‌شناسی امام صدر نشان می‌دهد که گفت‌وگو برای او «فرهنگ» است نه «روش». نصری گفت: «وقتی گفت‌وگو به صورت فرهنگ در می‌آید، نشان دهنده آن است که در وجود شخص نهادینه شده و تمام ابعاد و ساحات وجود را دربر می‌گیرد و این‌گونه نیست که شخص، زمانی اهل گفت‌گو باشد و زمانی نباشد.»

شیوه گفت‌وگو در نظر امام صدر، دیگری در گفت‌وگو و روش‌های گفت‌وگو از دیگر مباحثی بود که در این نشست مطرح شد.

استاد دانشگاه علامه طباطبایی همچنین گفت: «اگر منطق گفت‌وگو به صورت فرهنگ درآید، زیرساخت‌های خاص خود را پیدا می‌کند. امام صدر مبنای گفت‌وگو را همین آیاتی از قرآن می‌داند که پیشتر مطرح شد. بر اساس همین آیات شیوه گفت‌وگو نیز مشخص می‌شود که «حکمت» و «موعظه حسنه» است. بنابراین ریشه این منطق گفت‌وگویی در اندیشه امام موسی صدر، تفکر دینی و خوانش خاص خودشان از آیات کلام الله مجید است.»

(گزارش کامل این درس‌گفتار را اینجا بخوانید.)