هفت سال از زمانی که موسسه امام موسی صدر تصمیم به برگزاری درس‌گفتارهای اندیشه و عمل گرفت، می‌گذرد. درس‌گفتارهایی که با هدف تحلیل و بررسی تفکر و شیوه فعالیت امام موسی صدر و آشنایی بیشتر مخاطبان با این اندیشه متفاوت آغاز شد.

با برگزاری ۵۰ درس‌گفتار از سال ۱۳۹۰ تاکنون و حضور چهره‌ها، پژوهشگران و اساتید حوزه و دانشگاه برای سخنرانی و تحلیل در این جلسات، مخاطبان بسیاری با آرا و دیدگاه‌های امام موسی صدر آشنا شدند. جلساتی که هر ماه با انتخاب یک موضوع به بررسی گوشه‌ای از تفکر و عمل این اندیشمند ربوده شده پرداختند.

دین‌شناسی، تفسیر قرآن، گفت‌وگو، زنان، عاشوراپژوهی، اقتصاد و جامعه بخشی از موضوعاتی است که در این درس‌گفتارها درباره آنها سخن گفته شد و راهکارهای نظری و عملی امام صدر در این موارد مورد بررسی و تحلیل قرار گرفت.

اکنون که پنجاهمین درس‌گفتار از این سلسله درس‌گفتارها را پشت سرگذاشته‌ایم، برآنیم تا در چند گزارش به بازخوانی مباحثی بپردازیم که بیشترین فراوانی را در موضوعات این جلسات داشته‌اند.

در گزارش نخست به بررسی درس‌گفتارهای مرتبط با موضوع گفت‌وگو در اندیشه امام موسی صدر پرداختیم که می‌توانید اینجا بخوانید.

در این گزارش به تحلیل مباحث تفسیری و قرآن‌شناسی در اندیشه امام موسی صدر می‌پردازیم که در ۷ درس‌گفتار با حضور دکتر عبدالله نصری، پژوهشگر حوزه فلسفه و عضو هیات علمی دانشگاه علامه طباطبایی، حجت‌الاسلام والمسلمین دکتر حمیدرضا شریعتمداری، عضو هیات علمی دانشگاه ادیان و مذاهب قم، حجت‌الاسلام والمسلمین سید محمدعلی ایازی، قرآن پژوه، عضو شورای مرکزی مجمع محققین و مدرسین حوزه علمیه قم، دکتر مجید معارف، قرآن پژوه و رئیس دانشکده الهیات و معارف اسلامی دانشگاه تهران، حجت‌الاسلام والمسلمین محمد سروش محلاتی، دین پژوه و درس خارج فقه و اصول حوزه علمیه قم، حجت‌الاسلام والمسلمین دکتر محمدعلی مهدوی راد، دانشیار دانشکده الهیات دانشگاه تهران و حجت‌الاسلام والمسلمین دکتر مهدی مهریزی، دین‌شناس معاصر و عضو هیات علمی دانشکده علوم حدیث، بررسی شده است.

دومین درس‌گفتار «اندیشه و عمل» به سخنرانی دکتر عبدالله نصری با موضوع «اندیشه‌های قرآنی امام موسی صدر» اختصاص داشت. این نشست ششم شهریور 1390 برگزار شد. دکتر نصری در این نشست به دو مجموعه تفسیر امام موسی صدر در کتاب‌های «برای زندگی» و «حدیث سحرگاهان» اشاره کرد که تفسیرهای «برای زندگی» در میان اعضای جنبش امل مطرح شده است. او همچنین پرسش‌های امام صدر در بحث شناخت قرآن را در این موارد برشمرد: «قرآن چیست و چگونه نازل شده؟»، «معنا و مفهوم آیات قرآنی چیست؟»، «منطق و روش فهم قرآن چیست؟» و «وظایف ما در برابر قرآن چیست؟». نصری همچنین تفسیرهای امام صدر را تفسیرهایی معتدل و میانه‌رو معرفی کرد که از تفاسیر علمی و صوفیانه فاصله دارند.

نصری درباره هدف امام صدر از تفسیر قرآن گفت: «امام موسی صدر در شرایط خاص جنوب لبنان هدفش از تفسیر را در ضمن تفسیر سوره عصر در این چهار مسئله خلاصه می‌کند؛ ایمان به خدا، عمل صالح (ساختن خود و میهن خود) و سفارش به حق و سفارش به صبر؛ و توضیح می‌دهد که باید از باطل دوری کنیم هرچند به تصور ما آن امور باطل و غلط ما را به اهداف درست و صحیحمان برساند. امام صدر اعتقاد دارد که ما نمی‌توانیم با ذهن خالی و بدون پیش‌داوری قرآن را بفهمیم.»

این استاد فلسفه ادامه داد: «امام موسی صدر می‌گوید برای درک یک متن دو شرط لازم است: «نخست«پایبندی به دلالت‌های حقیقی و مجازی و انواع دلالت‌های نهفته در کلام» و «دیگری توجه به سطح آگاهی و فرهنگ گوینده.» در دیدگاه امام موسی صدر، با توجه به این‌که خداوند آگاهی و دانش مطلق است، ما هر اندازه اطلاعات بیشتر و درست‌تری داشته باشیم، فهم صحیح‌تر و کامل‌تری می‌توانیم از آیات قرآنی به دست آوریم زیرا معرفت‌های ما می‌تواند در فهم ما تأثیر بگذارد.»

نصری همچنین روش تفسیری امام موسی صدر را تفسیر قرآن به قرآن معرفی کرد و گفت که نگاه امام صدر در تفسیر قرآن به مسائل اجتماعی معاصر است. به عنوان مثال نگاه خاص او به مسئله «غیبت» به عنوان یک آفت اجتماعی اهمیت ویژه‌ای دارد و با توجه به اینکه در نظر امام صدر غیبت همان مرگ اجتماعی انسان و از بین رفتن سرمایه‌های اجتماعی یک جامعه است، بنابراین غیبت هم بعد فردی دارد و هم بعد اجتماعی. از دیگر مباحثی که نصری به آن اشاره داشت تکیه‌ امام موسی صدر بر جنبه‌ها و روش‌های تربیتی در تفسیر قرآن است.

عضو هیات علمی دانشگاه علامه طباطبایی همچنین با اشاره به این نکته که امام موسی صدر در همه مباحث تفسیری خود «چشمی به آسمان و نگاهی بر زمین» داشته است، گفت: «اکثر مفسران همه مجازات‌هایی را که بیان شده، اخروی دانسته‌اند، اما امام صدر قائل به مجازات‌های دنیوی هم هست. امام موسی صدر در کنار بحثی که از غیب و ملائکه و ایمان می‌کند می‌گوید همه این عوامل برای این است که در زندگی عینیت پیدا کند و فقط به این خاطر نیست که در اعتقاد و ذهن وجود داشته باشد بلکه باید در زندگی همین دنیا عینیت بیابد و آن را ارتقا بدهد.»

(گزارش کامل این درس‌گفتار را اینجا بخوانید.)

نهمین درس‌گفتار اندیشه و عمل نیز به سخنرانی حجت‌الاسلام والمسلمین حمیدرضا شریعتمداری در موضوع «منابع تفکر دینی در اندیشه امام موسی صدر» اختصاص داشت. این درس‌گفتار یک اردیبهشت 1393 برگزار شد.

شریعتمداری در این نشست منابع اصلی در تفکر دینی را کتاب (قرآن)، سنت، اجماع و عقل خواند و گفت: «امام موسی صدر تاکید دارد که برای فهم مقصود هر سخنی باید به دو نکته توجه کنیم: یک، به دلالت لفظی سخن پایبند باشیم و نگاه رمزآلود نداشته باشیم و دوم اینکه سطح فرهنگ و درک متکلم و زمانه را درنظر بگیریم. در این صورت می‌توانیم به فهممان از این سخن اعتماد کنیم. وقتی به سراغ قرآن می‌رویم شرط اول به قوت خود باقی است اما شرط دوم صادق نیست چون گوینده قرآن خدایی است که معرفتش بی‌‌‌‌نهایت و فرا‌تر از زمان و مکان است. بنابراین، می‌توانیم فهم‌هایی داشته باشیم که با فهم مخاطبان این کتاب در زمان نزولش تفاوت داشته باشد. در عین حال که می‌توان شأن نزول آیات را در نظر گرفت اما الزامی ندارد معانی آیات را محدود به آن کنیم. بنابراین می‌توان بر اساس تجربیات نو فهم‌های نو داشت اما از محدوده دلالت لفظ خارج نمی‌شویم و چون تفسیرهای نوشونده پذیرفته می‌شود، تفسیر قرآن محدود به هیچ کس نیست.»

شریعتمداری آرای امام موسی صدر را دربارۀ منابع تفکر دینی، در هشت محور دسته بندی کرد که به تشریح سه محور از آن یعنی «عدم تحریف قرآن»، «حجت بودن ظواهر قرآن» و «نسبت قرآن و روایات» پرداخت. او در توضیح محور نخست گفت که امام صدر با صراحت حکم کرد که قرآن با همین ترتیب آیات و همین الفاظ نازل شده و هیچ تحریف و تغییری در آن صورت نگرفته و امکان دست بردن در قرآن حتی به اندازه کلمه‌ای وجود نداشته است.

شریعتمداری درباره حجت بودن ظاهر قرآن نیز اشاره کرد: «امام صدر می‌گوید باید به ظواهر و دلالت متن پایبند باشیم. هر لفظی معنایی دارد. آنچه را در ظاهر لفظ آمده، ظواهر می‌گویند. این ظهور ممکن است ظهور اول باشد یا به قرینه‌ای باشد که آن را قرینه لفظی می‌گویند. امام معتقد است باید به دلالت و ظهور لفظ پایبند باشیم، چه اولیه و چه ثانویه و از این حرف نتیجه می‌گیرد که نمی‌توانیم تعابیر قرآن را رمز ببینیم و بگوییم این‌ها رموزی هستند برای مفاهیمی که به هیچ وجه از ظاهر متن برداشت نمی‌شود؛ کاری که در ادبیات عرفانی و غالیان رواج دارد.»

استاد دانشگاه ادیان و مذاهب سومین محور دیدگاه امام موسی صدر را نیز به این شرح توضیح داد: «امام در جای جای سخنانشان اهتمام ویژه‌ای به قرآن داشتند و محور اصلی صحبت‌هایشان قرآن است و البته من در جایی از آثارشان ندیدم که به صراحت نظرشان را درباره نسبت قرآن و روایات گفته باشند. امام هر جا آیه‌ای را تفسیر می‌کند، ‌گاه با صراحت می‌گوید این معنایی است که به ذهنم رسیده و الزامی نمی‌بیند که حتماً سراغ روایت برود. امام صدر در جایی اشاره کرده که ائمه شاگردانشان را تربیت می‌کردند که به سراغ قرآن بروند و این نشان می‌دهد که قرآن به خودی خود گویاست. البته نمی‌توان گفت برای تفسیر قرآن به روایات بی‌اعتنا باشیم اما اینکه خودمان را محدود کنیم که تا روایتی نباشد نمی‌توان برداشتی از آیات داشت، امام موسی صدر این را قبول ندارد.»

(گزارش کامل این درس‌گفتار را اینجا بخوانید.)

این استاد حوزه و دانشگاه درباره مبانی تفسیری امام موسی صدر گفت: «مبنای نخست این است که به باور امام صدر اختلاف فهم‌ها به اختلاف معلومات باز می‌گردد و یکی از دلایل اختلاف تفسیر‌ها، اختلاف دانش مفسران است. مبنای دوم این است که امام قرآن را ذومراتب می‌داند که در یک زمان به نحوی صحبت کرده و در زمان دیگر به شیوه‌ای دیگر. برای نمونه این تفاوت را می‌توان در سوره‌های مکی و مدنی یا سوره‌های مکی اولیه و متأخر دید. خردگرایی در تفسیر نیز مبنای سوم امام موسی صدر است.معناشمولی قرآن مبنای دیگر امام صدر است که می‌توان آن را وجود همزمان معانی مختلف در آیه معنا کرد.»

(گزارش کامل این درس‌گفتار را اینجا بخوانید.)

سی‌ودومین درس‌گفتار اندیشه و عمل به سخنرانی دکتر مجید معارف با موضوع «قرآن در نواندیشی دینی امام موسی صدر» اختصاص داشت. این نشست 18 مرداد 1395 برگزار شد.

معارف در این درس‌گفتار قرآن‌شناسی امام صدر را بر سه مبانی «تاریخی»، «کلامی» و «علمی» استوار دانست و درباره آنها این‌چنین توضیح داد: «مقصود از مبانی تاریخی، برداشت‎های قطعی امام‎ موسی صدر از روایات است. مبانی کلامی امام موسی صدر در ارتباط با قرآن، از این اصول شکل گرفته است است: اعجاز جاودانۀقرآن که رمز جاودانگی و حقانیت اسلام است، حُجیّت شرعی قرآن و سلامت آن از هرگونه تحریف، وحیانی‌بودن الفاظ و ظواهر قرآن، مراتب متعدد معنایی قرآن مبتنی بر ضوابط مشخص تا به تفسیر به رای نینجامد، توافق کامل قرآن با علم، هدایتگری قرآن برپایۀ نصوص قرآنی و حدیث شریف ثقلین و جامعیت معنایی قرآن دربارۀ حقایق هستی.»

وی درباره مبانی علمی قرآن‌شناسی امام صدر نیز گفت: «مبانی علمی امام‎ موسی صدر اصول تفسیری او به این شرح هستند؛ حجیت ظواهر قرآن و فهم‎پذیری قرآن کریم، عرفی‌بودن زبان قرآن برای اعراب عصر نزول، فهم فراعصری قرآن در پرتو تدبر مداوم و دریافت‎های نوبه‎نو و ارتباط آیات با یکدیگر، تفسیرپذیری قرآن با استفاده از خود قرآن.»

عضو هیات علمی دانشگاه تهران لوازم تفسیری امام صدر را این‌گونه برشمرد: «امام صدر در تفاسیر خود به علوم تفسیری یا لوازم منطقی تفسیر ملتزم است. این لوازم عبارت‌اند از: آشنایی با فرهنگ و زبان عرب، آشنایی با تاریخ اسلام و درنظرگرفتن ظواهر الفاظ و شواهد یک آیه در جاهای دیگر. امام صدر هم به برداشت‎های نوبه‎نو معتقد است و هم اینکه این برداشت‌ها باید در چارچوبی علمی و قاعده‎مند صورت گیرند. او در مسیر تفسیر خود، از نقش علوم تفسیری، عقل، روایات و نقش خود آیات در فهم مفاهیم قرآن غافل نبوده‌ است. جالب آن‌که در تفاسیر امام صدر نکات و برداشت‌های فقهی نیز دیده می‌شود.»

معارف در بخش دیگری از سخنان خود با اشاره به زنده کردن شعار بازگشت به قرآن توسط امام موسی صدر، گفت: «با اتکا و بر اساس نوع و شیوه مفهوم‎گیری امام موسی صدر از آیات قرآن، به موضوع قرآن در نواندیشی دینی امام‎ موسی صدر می‌رسیم. امام‎ موسی صدر ایدئولوگی اسلامی و متفکری اجتماعی و اصلاحگری انقلابی و یکی از بزرگانی است که شعار بازگشت به قرآن را در زمان ما زنده کرد. چنین شخصیتی معتقد است جز با بازگشت به قرآن، عزت اسلام و مسلمان‌ها محقق نخواهد شد. در تفکر او، دو مؤلفه به‌شکل قوی دیده می‎شود: ۱. بازشناسی مفاهیم دینی به‌شکل نو و مترقی؛ ۲. عمل به مفاهیم دینی بازشناسی‌شده و این دو مؤلفه درحقیقت، اصلاحگری امام صدر در عمل را به ما نشان می‎دهد.»

(گزارش کامل این درس‌گفتار را اینجا بخوانید.)

سی‌وششمین درس‌گفتار نیز به سخنرانی حجت‌الاسلام دکتر محمدعلی مهدوی راد در موضوع «بعد هدایتگری قرآن در نگاه تفسیری امام موسی صدر» اختصاص داشت. این درس‌گفتار 15 آذر 1395 برگزار شد.

مهدوی راد در این نشست گفت: «امام موسی صدر قرآن را به‌مثابۀ کتابی در زندگی تلقی می‌کند و تفسیرش با تفسیر ائمه همسوست؛ یعنی قرآن را در جایگاه کتاب هدایت و کتاب زندگی و راهنمای سلوک فردی و اجتماعی بیان می‌کند. یکی از مبانی امام صدر در تفسیر هدایتی توسعۀ معنایی آیات قرآن است.»

او با بیان اینکه همین الفاظ و معانی و ترتیب آیات و سور از جانب خداست، توضیح داد: «متن را باید در افق نگاه پدیدآورندۀ آن درک کنیم و از این رهگذر توسعۀ معنایی آیات قرآن را تبیین می‌کند. به عنوان مثال امام موسی صدر «ماعون» را به فضای اجتماعی و فرهنگی انسان پیوند می‌دهد. او می‌گوید «ماعون» احتیاج انسان است؛ که این احتیاج شاید گاهی فرهنگی، اخلاقی، سیاسی و... باشد.»

مهدوی راد همچنین گفت: «تفسیر امام صدر از واژه «نفاثات» در سورۀ فلق نیز شایان توجه است. او معتقد است که منظور از این واژه تنها زنانی نیستند که در گره‌ها می‌دمند بلکه افرادی که عمداً در مسائل روحی و اجتماعی و سیاسی اختلال ایجاد می‌کنند و مانع پیشرفت انسان و اجتماع می‌شوند، دمندگان در گره‌ها هستند. ممکن است این نفاثات دوست یا مدیر جامعه و یا استکبار باشد که گره اجتماعی و فرهنگی و اقتصادی و سیاسی و اخلاقی درست کند و مدام بر آن گره‌ها بدمد. از دیگر مصادیق این توسعۀ معنایی تفسیری است که او از انفاق و غیبت و شب قدر به دست داده‌اند.»

(گزارش کامل این درس‌گفتار را اینجا بخوانید.)

چهلمین درس‌گفتار اندیشه و عمل نیز به سخنرانی حجت‌الاسلام والمسلمین محمد سروش محلاتی در موضوع «امام موسی صدر، بعثت و رسالت» اختصاص داشت که چهارم اردیبهشت 1396 برگزار شد.

سخنران این نشست تفسیر امام صدر از موضوع بعثت و آغاز وحی را که در قالب تفسیر سوره مبارکه علق مطرح شده، مبحثی جدید میان دیگر مفسران معرفی کرد و گفت: «تفسیر امام موسی صدر و دیگر شاگردان علامه طبابایی از سوره علق با بحث و بررسی در معنا و مفهوم «قرائت» آغاز می‌شود. قرائت به معنای خواندن، نکاتی را در خود نهفته دارد و از نظر مفهوم شناسی باید روی آن تاکید شود. قرائت با «گفتن» تفاوت دارد. ویژگی «خواندن» در این است که متوجه یک متن است و کسی که می‌خواند در اصل یک متن را بازگو می‌کند و در واقع سعی در فهم آن دارد. این تامل و توجه در اصل کلمه خواندن در عموم آثار تفسیری وجود دارد. در مرحله بعد کسی که می‌خواند، اقتضای خواندن در خواندن متن این است که متن مشتمل بر الفاظ و مفاهیمی باشد که انسان در خواندن به آن مراجعه می‌کند.»

وی افزود: «در دیدگاه امام صدر «اقرا» و قرائت متعلق به کتاب تکوین است و وحی ارتباط برقرار کردن برای دریافت حقیقت سراسر هستی است. تعبیر امام این است که مقوله خواندن به معنای خواندن کتاب هستی است و نه قرآن. البته فراموش نکنیم که کتاب هستی با قرآن هم انطباق پیدا می‌کند. بر این مبنا دریافت پیامبر از وحی کاملا منطبق بر نظام هستی است. پیامبر همانگونه که نظام هستی را درک می‌کند وجود و کمال شایسته انسان را نیز درک کرده و وسیله رسیدن به آن را بیان می‌کند. شریعت راه رسیدن به کمال است و پیامبر چون این نظام را شناخته، به انسان‌ها می‌گوید که نقطه کمال کجاست؟ بنابراین درک واقعیت از تکوین درک پیامبر از شریعت را می‌رساند.»

(گزارش کامل این درس‌گفتار را اینجا بخوانید.)

چهل و نهمین درس‌گفتار اندیشه و عمل نیز به سخنرانی حجت‌الاسلام و المسلمین دکتر مهدی مهریزی با موضوع «درآمدی بر قرآن شناسی امام موسی صدر» اختصاص داشت. این درس‌گفتار در سه جلسه مجزا به ترتیب در روزهای 31 اردیبهشت و هفتم و بیست و ششم خرداد 1397 برگزار شد.

دکتر مهریزی در جلسه نخست این درس‌گفتار به روش امام موسی صدر در تفسیر قرآن که باعث زنده شدن قرآن در متن تحولات جامعه می‌شود، اشاره کرد و نام آن را روش «رسالی» خواند که مانند روش نزول قرآن در عصر بعثت است. مهریزی ویژگی‌های تفسیر «رسالی» را به این شرح برشمرد: «اعتقاد به فهم پذیری همگانی قرآن»، «اعتقاد به مرجعیت قرآن»، «فهم عصری از قرآن»، «تفاوت قائل شدن میان تلاوت و قرائت قرآن» و «اعتقاد به لایه‌های مختلف معنایی در قرآن».

(گزارش کامل نشست نخست را اینجا بخوانید.)

مهریزی در جلسه دوم نیز به بحث درباره روش تعاملی امام موسی صدر با قرآن پرداخت و گفت: «روش تعاملی امام موسی صدر با قرآن دو عنصر نهفته است: نخست فهم عصری از قرآن و دیگری اعتقاد به قرآن به عنوان کتاب عمل. اینکه قرآن کتاب عمل است بارها از سوی ائمه معصومین (ع) بر آن تاکید شده، امام صدر شخصیتی است که با قرآن تعامل دارد و در زندگی و همچنین برنامه‌اش برای ساخت جامعه قرآن ساری و جاری است. فهم عصری از قرآن سه رقیب دارد که این رقبا در اصل فهم‌ها و خوانش‌های دیگر از قرآن هستند. یکی از این رقبا، گروهی هستند که اعتقاد به قابل فهم نبودن قرآن برای عموم مردم، دارند. گروهی دیگر به فهم جامدانه از قرآن پایبند هستند و در نهایت گروه سوم به فهم‌های رمزی از قرآن اعتقاد دارند. فهم عصری از قرآن این سه خوانش را به کناری می‌گذارد.»

این عضو هیات علمی دانشگاه علوم حدیث، مولفه‌های فهم عصری از قرآن را نیز به این شرح بیان کرد: «نخست اینکه برای رسیدن به فهم عصری باید فهمی مساله‌محور از قرآن داشته باشیم. تعریف اصلی تفسیر موضوعی قرآن همان تفسیر مساله‌محور است. عنصر اصلی فهم عصری نیز در مساله محور بودن است. یعنی ما یک دغدغه اصلی داریم. مولفه دیگر اعتقاد به لایه‌های معنایی است و در نهایت اینکه فهم عصری آگاه به زمان و حاضر در زمان است. در شاخصه‌های تفسیری امام موسی صدر به ساختار کتاب و همچنین شخصیت گوینده توجه می‌شود. در مقابل تفسیر به رای تفسیری است که از متن چیزی روایت می‌شود که با ساختار کتاب سازگاری ندارد. در تفسیر عصری اما ظرفیت و شخصیت گوینده و ساختار کتاب در نظر گرفته می‌شود.»

(گزارش کامل جلسه دوم این درس‌گفتار را نیز اینجا بخوانید.)

مهریزی در جلسه سوم به ذکر مصادیقی از تفسیرهای امام موسی صدر پرداخت و شرح بیشتری از فهم عصری از قرآن ارائه کرد. با توجه به کلام مهریزی در فهم عصری از قرآن، پاداش و عقاب‌های قرآنی فقط محدود به جهان آخرت نیست و همین جهان را نیز دربر می‌گیرد. مهریزی گفت: «در منظومه فکری امام موسی صدر قرآن کتاب عمل است. من این ویژگی قرآن را از دیدگاه امام صدر را در سه سطر معنی می‌کنم: نخست اینکه به آموزه‌های قرآنی عمل کنیم. معنی دوم این است که قرآن را طراز دانش‌های اسلامی و آنچه به نام دین مطرح می‌شود، بدانیم. معنی سوم این است که از قرآن ایده بگیریم و نگاه‌های بلندتری داشته باشیم و با افق‌های بازتر و دیدی وسیع‌تر به جهان و انسان بنگریم.»

(گزارش کامل سومین نشست این درس‌گفتار را اینجا بخوانید.)