با مراجعه به قرآن مجید می‌توان دریافت در آیات متعددی بر اهمیت اتحاد و اتفاق کلمه تأکید شده است تا آنجا که وحدت موجب نزول رحمت الهی و عاملی برای ابقای جامعه قلمداد می‌گردد و آن زمان که این وحدت به سوی تفرقه میل کند رحمت الهی به سوی عذاب و امت به سوی نابودی و اضمحلال خواهند رفت. در قرآن چنین می‌خوانیم: «ای پیامبر، بگو که خداوند قادر است عذابی بر شما از بالای سرتان و یا زیر پایتان برانگیزد یا بر شما لباس تفرقه بپوشاند و بچشاند بعضی را عذاب بعضی دیگر. بنگر چگونه آیات خود را به راه‌های مختلف بیان می‌داریم، شاید مردم بفهمند» (قرآن مجید، سورهٔ انعام، آیه‌ ۶۵). همچنین می‌فرماید: «همگی به ریسمان الهی چنگ بزنید و پراکنده و متفرق نشوید» (قرآن مجید، سورهٔ ۳، آیه‌ ۱۰۳) مؤمنان، خدا و رسولش را اطاعت کرده و نزاع نکنید که- در نتیجه- سست شده، آبرویتان می‌رود و عظمتتان پایمال می‌شود» (قرآن مجید، سوره‌یانفال، آیه‌ ۴۶) سیره‌ رسول گرامی اسلام و سلالۀ پاکدامنش امامان معصوم (ع) نیز در این راستا بود. رسول اکرم (ص) حتی در اوایل حضور در مدینه قراردادی بین مسلمانان و یهودیان منعقد نمود که با توجه به مواد مختلف این پیمان، امری در راستای از بین بردن اختلافات و ایجاد وحدت سیاسی بود (آیتی، ۱۳۴۶: ۲۳۴) پیامبر اسلام در کلامی، جامعۀ اسلام را به پیکر واحد تشبیه کرده و می‌فرماید: «داستان مؤمنین در همگامی و مهربانی نسبت به هم همچون داستان جسد است. هنگامی که بعضی از اعضای انسان دچار رنجی می‌گردد سایر اعضای بدن انسان واکنش نشان داده و دچار تب و بی‌خوابی می‌گردند (مجلسی، ۱۳۶۰ف ج ۱۵، ص ۲۸۷). 

با توجه به مسئولیت انسان‌ها پس از غیبت امام مهدی (عج) علمای متعهد و وظیفه‌شناس بیشترین تلاش خود را مصروف حفظ کیان اسلام و وحدت اسلامی نمودند. این رشته‌ نیرومند از عالم نستوه جناب ثقة‌الاسلام کلینی تاکنون استمرار یافته است. جالب این است که خاندان امام موسی صدر خود از ارکان مهم این سلسله‌ ارزشمند بوده‌اند. پدر وی آیت‌الله سید صدرالدین صدر بنا بر دعوت آیت‌اله شیخ عبدالکریم حائری مسئولیت اداره‌ حوزه‌ قم را بر عهده گرفت و بزودی به عنوان یکی از ارکان حوزه‌ علمیه‌ قم اشتهار یافت (مرکز بررسی اسناد تاریخی، ۱۳۷۹، ج۱، ص۲۲) اجداد او نیز از موقعیت‌های ممتازی در روحانیت شیعه برخوردار بوده‌اند. 

امام موسی صدر با این سبقۀ خانوادگی در سال ۱۳۰۷ شمسی در شهر قم دیده به جهان گشود. پس از دوران کودکی همواره درکنار تحصیل علوم جدید، در حوزه‌ علمیه‌ قم نیز با جدیت به تحصیل علوم حوزوی پرداخت و از علمای بزرگواری همچون آیت‌الله العظمی بروجردی، امام خمینی، علامه طباطبایی و دیگران کسب فیض نمود. 

همزمان به دانشگاه تهران راه یافته و در رشته‌ اقتصاد به تحصیل پرداخت. حضور توأمان در محافل حوزوی و دانشگاهی و آشنایی با زبان‌های عربی، انگلیسی و فرانسه موجب گشت تا با توجه به قابلیت و توانمندی‌های ویژه‌اش درک عمیقی از اوضاع عصر خود یابد. 

هجرت به لبنان و اهتمام در ایجاد وحدت 

امام موسی صدر پس از تلاش‌های وافر خود در عرصه‌های علمی و فرهنگی از جمله انتشار مجله مکتب اسلام و تأسیس دبیرستان صدر در سال ۱۳۳۸ طبق وصیت آیت‌الله سیدعبدالحسین شرف‌الدین و به دعوت شیعیان لبنان و تأییدآیت‌الله بروجردی به لبنان مهاجرت نمود. وی از‌‌ همان اوایل حضور، اقدامات گسترده‌ خود را آغاز نمود چنانکه کاردینال فرانس‌کونیک (اسقف اعظم اتریش) به او گفت: «عالیجناب من راجع به شما زیاد شنیده‌ام. ایمان دارم که می‌توان تاریخ لبنان را به دو دوره‌کاملاً مجزا تقسیم نمود. دوران قبل از موسی صدر و دوران موسی صدر» (کمالیان، ۱۳۸۶: ۲۰).

از دیرباز شیعیان در سرزمین کنونی لبنان از جمعیت قابل توجهی برخوردار بوده‌اند. علمای جبل عامل و جنوب لبنان همواره شهرت خاصی داشته‌اند، حتی‌گاه ذکر می‌شود که در یک روستا هشتاد مجتهد زندگی می‌کرده‌اند (حجتی کرمانی، ۱۳۶۴: ۲۳) با این وجود در طول دوران امپراطوری عثمانی و سپس استعمار، شیعیان بیشترین رنج محرومیت را متحمل شدند. علمای لبنان و بویژه امام شرف‌الدین تلاش‌های گسترده‌ای برای رفع محرومیت انجام دادند. اما باز هم کمبودهای بسیاری وجود داشت که همگی با مدیریت و همت امام موسی صدر در مسیر تحقق قرار گرفت. 

یکی از مهم‌ترین چالش‌های فرا روی صدر وجود ملیت‌ها و مذاهب گوناگون در لبنان بود. این ناهمگونی قومی، فکری و اعتقادی می‌توانست موانع بسیاری در برابر هر مصلح و رهبری ایجاد نماید اما وی با حفظ هویت فکری خود به گونه‌ای با سایر اقوام و گروه‌ها تعامل نمود که همگی شیفته‌ وی شدند. مهم‌ترین محورهای این تعامل ذیل مواردی است که ذکر می‌شود. 

 

امام موسی صدر در نامه‌ای که به شیخ حسن خالد مفتی اهل سنت لبنان در تاریخ اول اکتبر ۱۹۶۹ نوشته است به روشنی ضرورت وحدت مسلمین را تبیین نموده است. وی از جمله چنین نوشته است: «... در این ایام سخت و جانفرسا که جامعه‌اسلامی پراکنده و ناتوان شده... بیش از هر وقت لزوم یک اتحاد و همبستگی عمیق احساس می‌شود. اتحادی که پراکندگی را از میان بردارد، تفرقه‌ها را براندازد، کوشش‌ها را در یک راه متراکم کند، هدف‌ها را به یک جمعیت سوق دهد تا آنجا که خوش‌بینی و اعتماد به نفس در سراسر مناطق اسلامی به وجود آید و به جای توجه به غرب، متوجه خود شویم... (مرکز بررسی اسناد، ج۱، ص ۵۵)

این عالم نستوه به منظور پی‌ریزی مناسب وحدت میان مسلمانان علاوه بر ذکر مشترکات اعتقادی در‌‌ همان نامه دستورالعملی را برای جهان اسلام در راستای نیل به وحدت عمیق و خدشه‌ناپذیر بین مسلمانان پیشنهاد می‌کند از قبیل: ۱) اتحاد در هدف‌هایشرعی مانند اتحاد در شعائر دینی، اتحاد در اعیاد، اتحاد در مراسم دینی و موارد دیگر ۲) اتحاد در هدف‌های اجتماعی به معنی اشتراک در کوشش‌های اجتماعی ۳) اتحاد در حفظ مرزهای کشورهای اسلامی با محوریت قطع کردن ریشۀ سرطانی اسرائیل. 

امام موسی صدر بخوبی می‌دانست طرح اهداف مشترک و وحدت مسلمین زمانی محقق خواهد گردید که ابتدا بازگشت به دین و بیداری اسلامی در میان توده‌ها احیا شود لذا با توجه به شرایط مناسب، جنوب لبنان را برای کسترش فرهنگ دینی و جذب مسلمانان به اسلام عملی هدایت کرد 

از خصوصیات بارز پیامبر اعظم (ص) و اهل‌بیت (ع) و در مرتبۀ بعد شاگردان و عالمان صالح داشتن جاذبه با در پیش گرفتن اخلاق الهی بوده است. این خصلت در رهبران دینی همواره ابزار مهمی برای نیل به وحدت و انسجام دینی و فرونشاندن اختلافات، نزاع‌ها و کشمکش‌ها بوده است. 

امام موسی صدر در سخنرانی‌ها و نوشته‌های خود اشاره‌ای خاص به مفهومی تحت عنوان «جامعۀ صالح» دارد و معتقد است که در سایۀ چنین جامعه‌ای اسلامی، ارکان دیگر اسلام قابل رشد است (امام موسی صدر، ۱۳۸۴: ص ۱۹۸) او که خود این گونه رشد یافته بود و بدین طریق می‌اندیشید اخلاق اسلامی را حاکم بر کل عملکرد اجتماعی، اعتقادی و فعالیت‌های خود نمود. اخلاق برای وی صرفاً تاکتیکی برای تحقق اهداف اجتماعی و سیاسی نبود بلکه آن امری ضروری و پایگاهی مستحکم برای عمل به دین بود. در کشوری مانند لبنان که خط‌کشی‌های طایفگی و سیاسی سرسختی وجود دارد تنها اخلاق امام موسی صدر بود که ابتدا قلوب و سپس اعتقادات شیعیان و دیگرگروه‌های لبنانی را به یکدیگرنزدیک می‌کرد (کمالیان، ۱۳۸۶: ص ۱۳۰-۱۲۹). امام موسی صدر این امر را تحقق تقوا در جامعه و توجه به فطرت می‌دانست. 

امام موسی صدر یکی از اهداف عالی خود را برای نزدیک کردن مسلمانان به یکدیگر و تشکیل اجتماعات اسلامی در برگزاری نمازهای جماعت در مساجد و بطور کلی احیای مساجد قرار داد. جالب این است که وی حتی فعالیت‌های مهم سیاسی خود را نیز در پایگاه وحدت‌بخش مسجد قرار داد. از جمله در فروردین سال ۱۳۵۴ با آغاز جنگ‌های داخلی لبنان، وی برای پایان دادن به این بحران در مسجد عاملیه بیروت به اعتصاب نشست (کثیریان، دیدار، ۱۲) وی حتی در کلیساهای مسیحیان حضور یافته و به سخنرانی پرداخت. این اقدام تأثیر بسیار زیادی در نزدیک کردن مسیحیان و مسلمانان به یکدیگر داشت. 

امام موسی صدر با درک پراکندگی و تفرقۀ عمیق میان ملل و دول مختلف اسلامی با استفاده از تجارب مصلحانی همچون سیدجمال‌الدین اسدآبادی تلاش نمود تا ضمن دیدار با سران کشورهای مختلف اسلامی اساس کار فرهنگی خود را بر ملت‌ها قرار دهد. بی‌شک بخش مهمی از فعالیت‌ها وی در سفرهای متعدد به کشورهای مختلف متمرکز می‌شد. از جمله تماس‌های همیشگی با علمای قم و نجف، سفر به کشورهای حاشیهٔ خلیج‌فارس، مصر، الجزایر، لیبی، نیجریه، غنا، ساحل عاج، لیبریا، سیرالئون، سنگال، گامبیا و دیدار با سفرای کشورهای اروپایی و آمریکائی در این راستا ارزیابی می‌شوند.

آنچه اساس این فعالیت‌ها را در بر می‌گرفت تماس با ملت‌ها و رابطه‌نزدیک با آن‌ها، کمک به وحدت مسلمین و نزدیک کردن جامعۀ تشیع با سایر مسلمانان بود چنانکه وی در سفر به آفریقا در طی جلسات سخنرانی زمینۀ ارتباطالت شیعیان و فعالیت‌های اجتماعی و دینی آتی را مساعد نمود (دعوتی، ۱۳۶۲: ص ۴۹- ۴۵). 

وحدت و انسجام بین‌ ملل مختلف مسلمان از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است. این موضوع بنیادی و مهم در کتاب آسمانی قرآن و سنّت پیامبر (ص) و معصومین (ع) به طور جدّی مورد توجه قرار گرفته است. تحقق وحدت از‌‌ همان صدر اسلام با چالش‌هایی جدّی مواجه شده و در دوران معاصر علاوه بر معارضات داخلی، استعمار نیز در ممانعت از تحقق آن بسیار فعال بوده است. در این میان علمای متعهد و روحانیت بیدار اهتمام ویژه‌ای در این راستا مبذول نموده‌اند. امام خمینی (ره) و مقام معظم رهبری آن را به گفتمان غالب جهان اسلام تبدیل نموده‌اند. 

بدون تردید یکی از درخشان‌ترین چهره‌های عرصه‌ اتحاد مسلمین در دوران اخیر امام موسی صدر می‌باشد. وی با شناخت کامل از ظرفیت‌های جهان اسلام با استفاده از اشتراکات مسلمانان و با استناد به شرع و عقل رویکرد اجتماع مسلمانان حول محور وحدت اسلامی و دفاع از عزت اسلامی را مطرح نمود. این عالم دردآشنا برای تحقق این اهداف متعالی به موعظه و نصیحت اکتفا نکرد بلکه با ارائهٔ راهکارهای مختلف، حضور در کشورهای متعدد و تماس با مردم و مسئولین دولت‌ها و جذب آحاد مردم از طریق تعامل دوستانه و اخلاق اسلامی گام‌هایی اساسی در این راستا پیمود. 

۱- قرآن مجید

۲- نهج‌البلاغه‌ امیرالمؤمنین علی (ع)، صبحی صالح (۱۹۸۷)، بیروت. 

۳- آیتی، محمدابراهیم (۱۳۶۶)، تاریخ پیامبر اسلام، تهران: دانشگاه تهران. 

۴- دعوتی، ابوالفتح (۱۳۶۲)، مسلمین شیعه در لبنان (فعالیت‌ها و مقالاتی از امام موسی صدر)، تهران: بعثت. 

۵- صدر، موسی (۱۳۸۴)، ادیان در خدمت انسان، تهران: مؤسسهٔ فرهنگی تحقیقاتی امام موسی صدر. 

۶- صدر، موسی (۱۳۸۴)، حرکت اسلامی، تهران: نجم. 

۷- کمالیان، محسن و علی‌اکبر رنجبر کرمانی (۱۳۸۶)، عزت شیعه، تهران: صحیفهٔ خرد. 

۸- مجلسی، محمدباقر (۱۳۶۰)، بحارالانوار، ترجمهٔ موسی خسروی و دیگران، تهران: اسلامیه، ج ۱۵. 

۹- مرکزبررسی اسناد تاریخی وزارت اطلاعات (۱۳۷۹)، آن سفر کرده، تهران: مرکز بررسی اسناد، ج ۱.