تبیین و تحلیل اندیشۀ سیاسی متفکران مسلمان معاصر که شرایط فکری و سیاسی تقریباً مشترکی با ما دارند، ضرورت و اهمیت زیادی برای پاسخگویی به برخی خلأهای موجود در جامعه دارد و از سویی می‌تواند بسیار راهگشا باشد. زیرا، چنین متفکرانی، اندیشۀ دینی متناسب با تحولات فکری و نیازهای زمان را به بحث گرفته و به نظر، پاسخ های جدیدی را در قلمرو مسائل فکری نوپدید ارائه کره‌اند. لازم است توجه دهم که اندیشۀ سیاسی صدر از این مزیت برخوردار است که با عمل اجتماعی و سیاسی وی گره خورده، از این رو برجستگی خاصی یافته است. 

 

آیت الله سید موسی صدر، که بعد‌ها در لبنان به امام موسی صدر مشهور شد، در ۱۴ خرداد ۱۳۰۷ در شهر قم به دنیا آمد. پدرش، آیت الله العظمی سید صدرالدین صدر، از مراجع بزرگ جهان تشیع بود. سید موسی پس از طی دروس معمول در حوزۀ علمیه و فراغت از تحصیل در دانشگاه تهران در رشته اقتصاد و حقوق و تحصیل و تدریس در حوزۀ علمیۀ قم و نجف در سال ۱۳۳۸ راهی لبنان شد و مهم‌ترین مقطع از حیات خویش را که منشأ تغییرات زیادی به ویژه برای جامعه شیعی لبنان شد در طی بیست سال در آنجا گذراند. وی پس از فعالیت‌های مختلفی که در راستای ارتقای شیعیان لبنان به انجام رساند در نهم شهریور ۱۳۵۷ در حالی که در سفری رسمی در لیبی به سر می‌-برد ربوده شد و تا کنون از سرنوشت ایشان خبر رسمی دقیقی در دست نیست. 

 

افزون بر تلاش‌های مستمری که صدر برای ارتقای سطح عمومی شیعیان محروم لبنان به انجام رساند، یکی از اهداف اساسی وی، همبستگی و همزیستی مسالمت آمیز میان مسلمانان و سایر ادیان بود. در این راستا، امام موسی صدر طرح برخی مباحث را در دستور کار قرار داد و از جمله با ارسال نامه‌ای به مفتی اهل سنت لبنان و در راستای تحقق همبستگی و انسجام اسلامی بر وحدت فقهی تأکید کرده و یکسان کردن اعیاد و شعایر دینى، مانند اذان و نماز جماعت، را خواستار شد. همچنین در همین نامه بر اهداف اجتماعى، همانند مبارزه با بى‏سوادى، آوارگى، تحت نظر گرفتن ایتام و بالا بردن سطح زندگى محرومان، به عنوان اهداف مشترک در راستای تحقق همبستگی و انسجام اسلامی تصریح کرد. از سوی دیگر، صدر، بر اهداف ملی تأکید کرده و خواستار انجام تلاش‌های مشترک برای تحقق آن‌ها شد. میهن ‏دوستى، مسئله مقاومت و مبارزه با اسرائیل، مشارکت براى آزادسازى فلسطین و وجوب حمایت از لبنان از جمله اهداف ملی مورد توجه و خواستۀ امام موسی صدر در قامت رهبر شیعیان لبنان بود. 

 

صدر، در طی بیست سال حضور مؤثر در لبنان، که گرچه کشوری کوچک اما متکثر و متنوع به لحاظ قومی، مذهبی و دینی بود، با اقدامات خود و برای زنده ساختن روح همبستگی و انسجام اسلامی در سطح لبنان اقدامات وسیع و همه جانبه‌ای را به انجام رساند به گونه‌ای که به عنوان وجدان لبنان مشهور و محبوب همۀ طوایف گردید. این همه، البته با تلاش‌های صدر برای ارتقای همه جانبه شیعیان لبنان، که از محرومیت تاریخی مضاعفی در لبنان برخوردار بودند، همراه بود. وی تقویت شیعیان را منافی تلاش برای اتحاد ملی و همبستگی و انسجام اسلامی نمی‌دانست و بر آن بود با تقویت طایفۀ شیعه مناسبات پرقدرت، پایدار و مؤثری را ایجاد کند. این گونه بود که شیعیان بعد از حضور ایشان در لبنان به شیعه بودن خویش افتخار کرده و بر خود می‌بالیدند. صدر برای اصلاح اوضاع نابسامان شیعیان تأسیسات و نهادهای فرهنگی و آموزشی و حتی خیریۀ مختلفی را پدید آورد و از همه ظرفیت‌ها در این زمینه بهره برد. 

 

تنوع، پیچیدگی و تعدد طوایف و مذاهب و ادیان در لبنان ایجاب می‌کرد الگویی از همکاری به وجود آید که بدان وسیله گسست‌های فرهنگی، سیاسی و اقتصادی پوشش داده شود و فرقه گرایی، موجبات رکود جامعه را فراهم نیاورد. صدر در این زمینه نگاهی مثبت داشت. وی نه تنها از تنوع و تعدد مذاهب و قومیت‌ها و ادیان هراسی نداشت، بلکه آن را نقطۀ مثبت انگاشته، از آن استقبال می‌کرد و آن را لازم و ضروری به شمار می‌آورد. به باور صدر، چندفرهنگی و چندپاره بودن جامعه و حضور طوایف و سلایق مختلف در لبنان، بر تجارب معارف بشری افزوده و زمینۀ بهره گیری جامعه از همه سلایق و معارف را به همراه می‌آورد. از این رو چنین تعدد و تنوعی به ابزاری برای رشد و تحول منجر می‌شود. 

 

با این مرور کوتاه دربارۀ حیات و فعالیت‌های امام موسی صدر و توجه دادن به تحول بزرگی که توسط ایشان در لبنان پدید آمد اهمیت نگاه منسجم ایشان به مبانی هستی‌شناسی و تحولی که در اثر آن در ارتباط انسان با خدا و جامعه به وجود می‌آید آشکار می شود. به نظر می‌رسد نوع نگاه صدر به این مبانی، تأثیر عمیقی در اندیشه و عمل ایشان داشته و وی برخاسته از عمق باور به چنین نگاهی توانسته است تحول شگرفی در جامعۀ متکثر لبنان به وجود آورد. این نگاه ضمن اینکه از انسجام منطقی و فکری لازم برخوردار است اما به نظر با نوعی نوآوری همراه است که توانسته در جامعه چندفرهنگی لبنان توجهات سلایق مختلف را به خود جلب کرده و وی را در راه در پیش گرفته موفق سازد. تبیین این مسئله نیازمند نوشته‌های دیگری است.