امام موسی صدر یکی از نوادر روزگار در دنیای معاصر است، که تاثیرات غیر قابل انکاری در هویت بخشی به جامعه تشیع در لبنان بر عهده داشته است.

شاید بتوان گفت در طول تاریخ تشیع، امام موسى صدر، نخستین مجتهد جامع الشرایطى است که قدم پیش نهاد، و نهادى شیعى با عنوان مجلس اعلاى شیعیان را در لبنان پایه‏ گذارى کرد و نفوذ معنوى و مادى این نهاد، چنان توسعه یافت که در مدت کوتاهى لبنان را به‏ طور جدى تحت تاثیر قرار داد.

در دوره حضور امام موسی صدر در لبنان، جامعه شیعه لبنان به دو قسمت جنوب و بقاع تقسیم شده بود، که از دو فرهنگ متفاوت و دو نظام فکری، اجتماعی و حتی اقتصادی گوناگون نشأت می‌گرفت. امام موسی صدر با صبر، درایت و اجماع‌سازی دو جامعه شیعه را به هم نزدیک کرد و تشکیلات منسجمی به آن‌ها بخشید و سپس آن‌ها را وارد صحنه کلان جامعه لبنانی و حتی بیرون از لبنان کرد.(۱)

از نکات مهم عملکردش، اولویت دادن به تقویت بنیه مالی و تشکیلات اقتصادی شیعیان قبل از کار سیاسی و مبارزاتی با اسراییل بود.

رسیدگی به وضع زندگی خانواده‌های کم‌بضاعت شیعه از برنامه‌های جدی امام موسی صدر بود و در لابلای اینگونه فعالیتهای وسیع که حتی شامل سفر به کشورهای آفریقا و جمع‌آوری کمک از تاجران شیعه بود،

ایشان به دین و اعتقادات مردم می‌پرداخت و مبنا بودن این نوع تربیت بر اتخاذ مواضع سیاسی که پشتوانه‌های اعتقادی و اقتصادی نداشته باشد را تأکید می‌کرد.(۲)

زمانی که امام موسی صدر در سال ۱۳۳۸ وارد لبنان شد، اندیشه و فکر در منطقه خاورمیانه و جهان عرب عمدتاً اصالت خود را از سوسیالیسم و مارکسیسم می‌گرفت.

افراد صاحب اندیشه در حوزه‌های اجتماعی و سیاسی به بنیان‌های مادی سوسیالیستی اعتقاد داشتند و در این رابطه متون بسیار گسترده‌ای از زبان‌های غربی به عربی ترجمه شده بود. تفکر و اندیشه اسلامی به تدریج در میان جوانان و تحصیل‌کرده‌ها و گروه‌های حرفه‌ای جامعه وارد می‌شد.

امام موسی صدر با تأسیس مرکز مطالعات اسلامی در لبنان، جوانان شیعه را از سوسیالیسم به سوی اسلام هدایت کرد. به عبارت دیگر، در فضای سیاست زده لبنان و دنیای عرب که مکاتبی مانند پان عربسیم، بعثیسم، سوسیالیسم، اگزیستانسیالیسم و… وجود داشتند، امام موسی صدر جوانان را به سوی اعتقادات و اخلاق اسلامی سوق داد؛ با این تفاوت که کار و فعالیت سیاسی را حداقل برای یک دهه مطرح نکرد. ایشان قبل از آنکه مصلح سیاسی باشد، یک مصلح فرهنگی و اجتماعی بود. این نه تنها یک گرایش بلکه در حد یک استراتژی بود.

امام موسی صدر در سخنرانی‌ها و متون خود اشاره‌ای کانونی به مفهومی تحت عنوان <<جامعه صالح>> دارد و معتقد است که در سایه چنین جامعه‌ای اسلامی، ارکان دیگر اسلامی قابل رشد و نمو است.(۳)

ایشان اعتقاد داشت که کار سیاسی محتاج دین و ایمان است و اگر پشتوانه‌های اعتقادی و اخلاقی کار سیاسی تهی باشد، در ‌‌‌نهایت عمل سیاسی مسلمانان فرقی با پیروان دیگر مکاتب نخواهد داشت. او مطرح کرد که پیامبران خدا و ائمه اطهار علیهم السلام در پی قدرت نبودند که برای کسب و حفظ آن از هر اقدامی حمایت کنند.(۴)

مقام معظم رهبری (مد ظله العالی) درباره این بخش از فعالیت‌های امام موسی صدر می‌فرمایند: «... بخشی از خدمات بزرگی که آن عالم مبتکر و پر نشاط در مدتی نزدیک به بیست سال در صحنه اجتماعی و سیاسی لبنان به شیعه و به لبنان تقدیم کرد.

وحدت و هویت بخشیدن به شیعه لبنان و ایجاد همزیستی و احترام متقابل میان پیروان ادیان و طوایف سیاسی در آن کشور از سوئی، و صراحت در معرفی رژیم غاصب صهیونیست به عنوان شر مطلق و اعلام حرمت همکاری با آن از سوی دیگر، و بالاخره ابراز ارادت و صمیمیت نسبت به رهبر انقلاب و بنیانگذار جمهوری اسلامی ایران، چه در عرصه فرهنگی و نوشتاری و چه با همکاری با عناصر مبارز ایرانی، در مدتی طولانی از این عالم بزرگواری که فرزند حوزه علمیه قم و بازمانده یکی از خاندان‌های بزرگ علمی در جهان تشیع است، شخصیتی همه جانبه پدید آورده بود و چنین بود که امام راحل بزرگوار ما دلبستگی و تکریم خود به این شخصیت معزز را از اوایل پیروزی انقلاب با بیانات گوناگون ابراز داشتند...»(۵)

البته این دست فعالیتهای امام در لبنان، می‌توانست مخالفت‌ها و دشمنی‌هایی را نیز برانگیزاند، اما امام با داشتن سعه صدر، برخورد پیامبرانه با مخالفان و تحمل کارشکنى‏‌ها و گذشت در برابر آزار و اذیت آنان، کارشکنی‌ها را مدیریت می‌نمود.

در دوران زعامت امام صدر بر شیعیان و بلکه کل جامعه لبنان، هیچ‏یک از مخالفان روحانى و غیر روحانى آن بزرگوار - که بسیار بودند - نه تحت کمترین فشار قرار گرفتند و نه حتى با یک مورد هتک حرمت با محدودیت یا محرومیت از برخى‏حقوق اجتماعى خود شدند و این در حالى بود که بر حسب قانون لبنان، امام صدر به عنوان رئیس طایفه شیعه آن کشور از حرمت و منزلت بسیار زیادى برخوردار بود.

با توجه به آنچه گفته شد، می‌توان اعتراف کرد شخصیت امام موسی صدر، شخصیتی است که هر چه زمان به جلو‌تر می‌رود، و تحولات در منطقه، در جهت یک منطقه فراگیر، با حضور مردم و استفاده از ظرفیت‌های اسلام و فرهنگ تشیع پیش می‌رود، بیشتر و بیشتر شناخته می‌شود.

هر چه این تحولات رو به پیشرفت می‌گذارد و جدی‌تر می‌شود، شخصیت امام موسی صدر و نگاه‌های او و نیازمندی به حضور آن افکار امام موسی صدر، آن ارتباطات، آن گفت‌و‌گو‌ها و آن تسامح و تحمل‌هایی که در صحنه ارتباط بین ادیان و بین مذاهبی داشت بیشتر شکوفا می‌شود.

شخصیت امام موسی صدر، تنها شخصیت دیروز نیست، بلکه شخصیت امروز و شخصیت آینده ما نیز هست.

پی نوشت‏‌ها:

۱. مرکز اسناد انقلاب اسلامی.

۲. محسن کمالیان و علی اکبر رنجبر کرمانی، عزت شیعه، تهران: انتشارات صحیفه خرد، ص۱۵۶.

۳. امام موسی صدر، ادیان در خدمت انسان: جستارهایی درباره دین و مسائل جهان معاصر، به اهتمام و ترجمهٔ موسسه فرهنگی و تحقیقاتی امام موسی صدر، تهران: مۆسسه فرهنگی تحقیقاتی امام موسی صدر، ۱۳۸۴، صص۱۹۱-۱۹۸.

۴. اخلاق و سیاست در زندگی امام موسی صدر، باشگاه اندیشه.

۵. روزنامه جمهوری اسلامی، دوشنبه، ۱۰/ ۳/ ۱۳۷۸، ش ۵۷۸۳، ص ۴.

منابع: قرآن کریم

تهیه و فرآوری: عبداله فربود، گروه حوزه علمیه تبیان.