فهرست مطالب

مقدمه

زندگینامه
مقاطع مهم زندگی آیت الله العظمی سید صدرالدین صدر
شرح حال آیت الله العظمی سید صدرالدین صدر
فهرست اجداد آیت الله العظمی سید صدرالدین صدر

یادداشت ها
تأملی دربارهٔ حدود حمایت آیت الله العظمی صدر از فدائیان اسلام
راز جاودانگی آیت الله العظمی صدر در تاریخ
تأثیرات آیت الله العظمی سید صدرالدین صدر بر شخصیت اجتماعی امام صدر
اندیشه و سیرهٔ آیت الله العظمی سید صدرالدین صدر؛ نیاز هر روز جامعهٔ ما
حاشیه‌هایی بر نقطه‌نظرات برخی بزرگان

گفتگوها
سخنان آیت الله العظمی سید محمد باقر سلطانی طباطبایی
سخنان آیت الله العظمی سید محمد علی موحد ابطحی اصفهانی
گفتگو با آیت الله دکتر علی اکبر صادقی
گفتگو با آقای حاج آقا علی صدر
گفتگو با آیت الله شیخ ابراهیم رمضانی فردویی
گفتگو با دکتر سید صادق طباطبایی
گفتگو با دکتر سید کاظم صدر
سخنان علامه علی دوانی دربارهٔ آیت الله العظمی صدر

خاطره ها
آیت الله العظمی صدر در ذاکرهٔ رجال دین، فرهنگ و ادب
خاطرات اوستا اکبر کمالیان از آیت الله العظمی صدر

گاهشمارها
وقایع دوران زعامت و مرجعیت آیت الله العظمی صدر
وقایع سفر تاریخی آیت الله العظمی قمی از عتبات به ایران: ۱۳۲۲ش؛ ۱۳۶۲ق؛ ۱۹۴۳م
وقایع پس از درگذشت آیت الله العظمی صدر: ۱۳۳۲ش؛ ۱۳۷۳ق؛ ۱۹۵۳ م

اسناد
اجازات اجتهاد و نقل حدیث آیت الله العظمی صدر
گزارش شهربانی قم دربارهٔ موقعیت آیت‌الله العظمی صدر پس از درگذشت آیت‌الله العظمی حائری
برخی تقریظ‌های آیت الله العظمی صدر
برخی نامه‌های آیت الله العظمی صدر

پیوست ها
قلبی که هیچ کس از او بیمی نداشت
شعر علامه دوانی در رثای آیت الله العظمی صدر

تصاویر 

نمایه ها
کتاب‌نامه
فهرست اعلام

 امام صدر در یکی از نامه‌های خود به دوست دیرین خویش مرحوم آیت‌الله حاج شیخ حسن سعید تهرانی، آنجا که نجیبانه از بی‌مهری و کم‌لطفی برخی دوستان ایرانی خود شکوه می‌کند، چنین می‌گوید:

 «شما خوب می‌دانید چه کسانی و چه دستگاه‌هایی سعی می‌کنند هر روز قصه‌ای، تهمتی، ناروایی در آورند و هدف‌های سیاسی خود را بی‌دلیل با ضربه به ما تأمین کنند. امیدوارم دوستان ایران و بخصوص برادرانی که از کودکی و از دوران مدرسه و تحصیل مرا می‌شناسند و افکار و تربیت و سلوک و روش ما را خوب می‌دانند، روشنگری کنند و نگذارند مغرضین به هدف خود برسند».

درست است که محور مجموعهٔ «روایت صدر»، تاریخ زندگی، اندیشه و سیرهٔ شخص امام صدر است، اما حقیقت آن است که مسیر تحقیقات و نیز تأمل در سخنان صریح و روشنگرانه‌ای از نوع سخن فوق، نگارنده را به آیت الله العظمی سید صدرالدین صدر- پدر بزرگوار امام صدر- رسانید. امام صدر دقیق گفته است. به راستی نیز چگونه ممکن است که زندگی، اندیشه و سیرهٔ یک انسان مصلح، از افکار، تربیت، سلوک و روش وی طی آن دوران، نشأت نگرفته باشد؛ درست همانطور که ممکن نیست که دوران کودکی، مدرسه، تحصیل و نیز افکار، تربیت، سلوک و روش انسانی طی این دوره، از پدر، آن هم پدری اندیشمند و مهربان که خود معلم و مربی و الگوی دیگر جوانان بود، متأثر نشده باشد. مبالغه نکردم اگر بگویم، در مسیر تحقیقات تدریجاً و با تکیه بر مستندات فراوان دریافتم، که اولین و بلکه مؤثر‌ترین شخصیتی که در تکوین و شکل‌گیری شخصیت انسانی، دینی، فرهنگی، اجتماعی و سیاسی امام صدر نقش داشت، همانا پدر معظم ایشان بود. نقل می‌کنند که امام صدر در زندگی روزمرهٔ خویش، از برخی بزرگان که به آن‌ها دلبستگی بیشتر داشت، به مناسبت یاد می‌کرده است و در این می‌ان، خاطرات، حرکات و سکنات پدر را بیش از همه به یاد داشت.

درست است که هر پژوهشگری در پی شناخت، تجزیه و تحلیل و واکاوی شخصیت دینی، فرهنگی، اجتماعی و سیاسی امام صدر باشد، شناخت زندگی، اندیشه و سیرهٔ آیت‌الله العظمی سید صدرالدین صدر، بی‌شک کار او را تسهیل و تدقیق خواهد ساخت؛ با این حال شخصیت آیت‌الله العظمی سید صدرالدین صدر بسیار بسیار فرا‌تر از این حرف‌ها است. جفای به این پدر و پسر عالی‌مقام است که پدر به پسر، با به خاطر او، شناخته شود. حقیقت آن است که شناخت زندگی، اندیشه و سیرهٔ آیت‌الله العظمی سید صدرالدین صدر، همان‌طور که الهام بخش فرزند برومند خود بود، بی‌شک الهام‌بخش حل بسیاری از معضلات امروز و بلکه هر روز جامعهٔ اسلامی ما نیز تواند بود.

آیت الله العظمی صدر این هنر و توانمندی را داشت که در ضعف‌ترین روز‌ها، سخت‌ترین بحران‌های اجتماعی، سیاسی و امنیتی را از طریق مدارا با دشمن، بدون آنکه حتی سر سوزنی از اصول و ارزش‌ها عدول کند، در بالا‌ترین سطح از مناعت طبع و عزت نفس، مدیریت کند. در دوران فشار رضاخان، از بین سه حوزهٔ علمیهٔ اصلی ایران، یعنی حوزه‌های علمیهٔ قم، اصفهان و مشهد، دو حوزهٔ آخر به ترتیب با درگذشت ناگهانی آیت‌الله حاج آقا نورالله اصفهانی و نیز وقوع فاجعهٔ مسجد گوهرشاد، عملاً به تعطیلی گرائید. حوزهٔ علمیهٔ قم اما به رغم محوریت و تمرکز همهٔ فشارهای امنیتی رضاخان بر آن، به یمن صبر، تحمل، مدارا، اعتدال و هوشمندی شخص آیت‌الله العظمی صدر، نه تنهت سرپا باقی و از گزند حوادث مصون ماند، بلکه تا حدودی با بازسازی و توسعهٔ مدارس دارالشفاء و فیضیه گسترش نیز پیدا کرد. آیا این نوع هنر و توانمندی در مدیریت، مورد نیاز بحران‌های داخلی و خارجی کشور ما نیست؟....

آیت‌الله العظمی صدر همچنین این فداکاری و گذشت را داشت که وقتی دریافت بخشی از علماء فضلا و طلاب حوزهٔ علمیهٔ قم و همچنین پاره‌ای از تجار تأمین کنندهٔ وجوهات شرعیه در تهران و قم به آیت‌الله العظمی حاج آقا حسین بروجردی روی آورده‌اند و آن بزرگوار را برای ادارهٔ امور اصلح می‌دانند، خود پیش‌قدم شد، آن بزرگوار را رسماً به قم دعوت کرد، منصب ریاست و زعامت حوزه را به ایشان سپرد، حتی جای نماز خود در صحن بزرگ حرم مطهر حضرت معصومه (س) با به ایشان سپرد، به کلی از شئون ریاست و زعامت حوزه کناره گرفت و در عین حال تا آخر عمر پشت و پناه حوزه و شخص آیت‌الله العظمی بروجردی باقی ماند. آیا این نوع گذشت و فداکاری، مشکل‌گشای بسیاری مشکلات مشابه در جامعهٔ امروز ما نیست؟...

آیت‌الله العظمی صدر همچنین این بزرگواری و بزرگ‌منشی را داشت که وقتی مورد بی‌مهری و کم‌لطفی برخی اطرافیان تنگ‌نظر آیت‌الله العظمی بروجردی و تشکیلات جدید ادارهٔ حوزهٔ علمیهٔ قم قرار گرفت، حتی وقتی فشار‌ها چنان شدت یافت که اغلب اصحاب سابق آن بزگوار بالاجبار از ایشان فاصله گرفتند، به رغم آنکه اقتدار داشت و از جایگاه والای مرجعیت برخوردار بود، اما حتی یک بار زبان به گله نگشود و حتی کلمه‌ای در دفاع از خود بر زبان نیاورد! در عوض دلسوزان معترض به سکوت خود را همواره به آرامش دعوت و این عبارت را بر زبان جاری می‌کرد:

 «من به یک چیز اعتقاد دارم و آن رهبری واحد است. هر کدام از آقایان (مراجع و علمای بزرگ) درس و بحث دارند. من اگر نشد که نماز بخوانم، توی خانه‌ام نماز می‌خوانم. ولی این رهبری واحد [آیت‌الله العظمی بروجردی] را اگر دنبال کنیم، به یک جایی می‌رسد که یک کاری انجام بشود و اتحاد و همدلی به وجود می‌آید. من به این اتحاد خیلی علاقه دارم».

 آیا این نوع رفتار بزرگوارانه و بزرگ منشانه، القاگر اخلاق، آرامش و حتی مراتبی از معنویت، در یک جامعهٔ فتنه‌زده، افسرده و خسته از جنگ‌های قدرت و بد اخلاقی‌های سیاسی نیست؟...

به راستی آیت‌الله العظمی سید صدرالدین صدر که بود؟ چگونه زندگی کرد؟ مقاطع مهم زندگی ایشان کدام است؟ شخصیت ایشان چه برجستگی‌هایی داشت؟ اندیشه و سیرهٔ ایشان چگونه بود؟ مهم‌ترین افکار اصلاح‌گرانهٔ ایشان کدام بود؟ چه آثار و خاطراتی در عالم واقع و نیز در سینه‌ها از خود بر جای نهاد؟ چرا نام و یاد ایشان در تاریخ شیعه با نیکی و عظمت باقی مانده است؟ چرا و چگونه شخصیت دینی، فرهنگی، اجتماعی و سیاسی امام صدر را تا این اندازه تحت تأثیر قرار داده است؟ کدام بخش از اندیشه و سیرهٔ ایشان می‌تواند نیازهای امروز جامعهٔ ما را جواب‌گو باشد؟ دفتر پیش روی بر آن است تا پاسخ‌هایی لااقل اولیه به سؤالات فوق ارائه دهد...

دفتر حاضر که سومین شماره از مجموعهٔ «روایت صدر» را تشکیل می‌دهد، با الهام از نام، منزلت و جایگاه آیت الله العظمی سید صدرالدین صدر، «صدر دین» نام گرفته است. این دفتر، تنها و تنها یک «یادنامه» است به یاد آیت‌الله العظمی صدر و نه کتابی جامع و مانع دربارهٔ تاریخ زندگی، اندیشه و سیرهٔ آن بزرگوار. این دفتر، تنها و تنها گزیده‌ای است از دانستنی‌ها، شنیده‌ها و دیده‌های نگارنده دربارهٔ آیت‌الله العظمی صدر به انضمام پاره‌ای استنباط‌ها و گفتنی‌ها، که نقل آن‌ها برای جامعهٔ امروز و بلکه هر روز ما پند و سازنده دانسته شده است.

ساختار و هندسه دفتر حاضر از نه بخش تشکیل شده است:

بخش اول یا «زندگی‌نامه»، که طی آن برگ‌هایی از کارنامهٔ زندگی آیت‌الله العظمی سید صدرالدین صدر، در قالب یک «مقطع شمار» و یک شرح حال مستند، به طور فشرده ورق خورده است. در نگارش شرح حال سعی شده است از اسلوبی علمی نزدیک به روش شرح حال نویسی حاکم بر دائره‌المعارف بزرگ اسلامی تبعیت شود. تقریباً همهٔ منابع و مراجع موجود در دو زبان عربی و فارسی گردآوری و با دقت مطالعه و مطابقت داده شدند. تنها به شرح وقایع و ارائهٔ اطلاعات لازم پرداخته شد و در حد مقدورات از تحلیل اتفاقات و نیز از تطویل و اطناب کلام پرهیز گردید. نام صاحب «ترجمه» بدون ذکر القاب آمده و از غلوهای رایج در برخی شرح حال‌ها اجتناب شده است. در انتهای این بخش، فهرستی مستند از اجداد آیت‌الله العظمی سید صدرالدین صدر ارائه شده است.

بخش دوم یا «یادداشت‌ها»، که چند یادداشت و یک گفتگوی مکتوب از نگارنده در تشریح و تحلیل سیره و اندیشهٔ آیت الله العظمی صدر را در بر دارد. 

بخش سوم یا «گفتگو‌ها»، که چند گفتگوی نگارنده را با نزدیکان آیت الله العظمی صدر ارائه کرده است. پاره‌ای از این گفتگو‌ها که جدیداً انجام گرفتند، تماماً دربارهٔ آیت‌الله العظمی صدر هستند که اغلب به طور کامل نقل شده‌اند. برخی گفتگو‌ها نیز که قدیمی‌تر هستند و اساساً دربارهٔ امام صدر انجام شده بودند، تنها آن بخش‌هایی که به آیت الله العظمی صدر مربوط بوده، نقل شده است. 

بخش چهارم یا «خاطره‌ها»، که خاطرات و شهادت‌های پراکندهٔ پاره‌ای رجال دین، فرهنگ و ادب کشور را دربارهٔ آیت‌الله العظمی صدر، از لابلای صفحات کتاب‌‌ها، مجلات قدیم، نشریات جدید و فضای مجازی اینترنت گردآوری و بر حسب مقاطع زندگی آن بزرگوار تنظیم کرده است. 

بخش پنجم یا «گاهشمار‌ها»، که گاهشمار وقایع سه مقطع و حادثهٔ مهم زیر را از زندگی آیت‌الله العظمی سید صدرالدین صدر بدست داده است: 

· دوران زعامت و مرجعیت در قم؛ 

· سفر تابستان سال ۱۳۲۲ ش آیت‌الله العظمی حاج آقا حسین قمی به ایران؛ 

· مراسم روزهای پس از درگذشت آیت‌الله العظمی سید صدرالدین صدر. 

این سه گاهشمار، بخش‌هایی کوچک از پروژهٔ بزرگ گاهشمار زندگی امام صدر را تشکیل می‌دهند که اگر عمر و توفیقی بود، دفتر نخست آن تحت عنوان «روزگار صدر» در آینده‌ای نزدیک منتشر خواهد شد. تنها وقایعی ذکر شده‌اند که وقوع آن قطعی و مآخذ آن‌ها مستند معتبر بوده است. بسیاری از وقایع ذکر نشدند، زیرا یا کیفیت وقوع آن‌ها قطعی نبود، یا مأخذ و منبع آن معلوم یا در دسترس نبوده است. مهم‌ترین مآخذ و منابع گاهشمار را روزنامه‌ها، مطبوعات و کتب قدیم و جدید تشکیل داده است، به انضمام تاریخ شفاهی. گاهشمار اول بر حسب تاریخ هجری شمسی (ش) تنظیم شده است و گاهشمارهای دوم و سوم بر حسب هر سه تاریخ هجری شمسی، هجری قمری (ق) و میلادی (م). 

بخش ششم یا «اسناد»، که پاره‌ای اجازات، گزارش‌ها، تقریط‌ها و نامه‌های تارخی، اما پراکنده، مربوط به آیت‌الله العظمی صدر را از لابلای آرشیو‌ها، بایگانی‌ها، کتاب‌ها و مطبوعات گردآوری و ارائه کرده است. در مجموع تعداد ۳۸ سند ارائه شده است که ۱۷ عدد از آن‌ها، اسناد شمارهٔ (۹) تا (۲۵)، برای اولین بار منتشر می‌شود. اسناد اخیر عمدتاً نامه‌هایی هستند که طی سالیان ۱۳۱۳ تا ۱۳۱۹ ش و در دوران سلطنت رضاخان، میان آیت‌الله العظمی سید صدرالدین صدر و میرزا محمدباقر حسینی معروف به «متولی‌باشی»، تولیت اسبق آستانهٔ حرم مطهر حضرت معصومه‌ (س)، رد و بدل شده بود. این نامه‌ها از لابلای مجموعهٔ خطی دوازده جلدی اسناد و مکاتبات قدیم آستانهٔ مقدسه، مغروف به مجموعهٔ «گلبن»، کشف و استخراج شده و جای شگفتی است که هیچ یک از آن‌ها در کتاب ارزشمند «برگی از تاریخ قم» منتشر نگردید! برخی دیگر از این اسناد نیز در سازمان اسناد و کتابخانهٔ ملی ایران کشف و صید شده است. 

بخش هفتم یا «پیوست‌ها»، که دو اثر ادبی مهم و تاریخی مرتبط با واقعهٔ درگذشت آیت‌الله العظمی صدر را گردآوری و احیا کرده است. 

بخش هشتم یا «تصاویر»، که اغلب تصاویر موجود از آیت‌الله العظمی سید صدرالدین صدر، تصاویر برخی شخصیت‌های معاصر آن بزرگوار، تصاویر مزار و منزل ایشان، تصاویر گفتگوشوندگان دفتر حاضر و نیز تصاویر پاره‌ای اسناد ارائه شده در این دفتر را به نمایش گذاشته است. 

بخش نهم یا «نمایه‌ها» که خود دو پارهٔ مهم را در بردارد. اول: کتابنامه‌، که شناسانامهٔ منابع و مآخذ دفتر حاضر را گرد آورده است؛ دوم: فهرست اعلام. 

درون‌مایهٔ دفتر حاضر نیز چونان دفا‌تر اول و دوم مجموعهٔ «عزت شیعه» و همچنین کتاب «فریاد در خاموشی»، غالباً اصیل و دست اول است؛ کلیه یادداشت‌ها، گفتگو‌ها و گاهشمار‌ها در چارچوب طرح پژوهشی «روایت صدر» تألیف، تهیه و تنظیم شده است. کلیهٔ اسناد، پیوست‌ها و تصاویر نیز متناسب با امکانات محدود و متواضع این طرح پژوهشی، تهیه، گردآوری و تنظیم شده‌اند. هیچ بخشی از بخش‌های نه‌گانهٔ دفتر حاضر، با ارجاع یا بدون آن، از جایی به عاریت گرفته نشده است و هزاران سپاس خداوند منان را، که چنین هنری هنوز هم از عهدهٔ نگارنده ساخته نیست. 

برخی یادداشت‌ها و گفتگوهای دفتر حاضر، پیش‌تر و با اجازهٔ نگارنده، توسط مطبوعات معتبر کشور، از جمله مجلهٔ وزین «یادآور»، یا بر روی سایت‌های خبری فرهنگی فارسی زبان شبکهٔ جهانی اینترنت منتشر شدند. همچنین اغلب مطالب دفتر حاضر در صفحهٔ موسوم به «ویژه‌نامهٔ پدر امام صدر» واقع در سایت «روایت صدر» درج شده است. 

اگر چه فرآیند نگارش، آماده‌سازی، تکمیل و ویرایش نهایی بخش‌های مختلف این دفتر نیز، بنابر اسباب مختلف، از جمله احتیاط وسواس‌گونه و نیز وقت اندک نگارنده در عین آرزوهای بسیار و دراز، بیش از چهار سال به درازا کشید، اما هنوز نقایصی وجود دارد که کاش پیش از چاپ اول می‌توانستم و بر طرف می‌کردم. خصوصاً برخی یادداشت‌ها، گفتگو‌ها و بویژه بعضی اسناد را مایل بودم به دفتر حاضر اضافه کنم، که تا لحظهٔ انتشار توفیق یار نشد. در اینجا مایل هستم به طور خاص از مجموعهٔ اسناد و نامه‌هایی یاد کنم که از آن آیت‌الله العظمی سید صدرالدین صدر و خاندان آن بزرگوار، اما امروز به هر دلیل در اختیار استاد بزرگوار حجت‌الاسلام و المسلمین سید باقر خسروشاهی است. کاش اجازه و توفیق می‌یافتم این مجموعهٔ گرانسنگ تاریخی را مطالعه و در اثر پژوهشی حاضر از آن استفاده کنم. از آنجایی که رفع نقایص یاد شده با توجه به دیگر اشتغالات نگارنده، انتشار دفتر حاضر را بیش از این به تعویق می‌انداخت، به توصیهٔ دوستان و باز به حکم» ما لا یُدرَک کُلّه، لا یُترَک کُلّه» انجام این مهم را به چاپ‌های بعد سپردم. 

مرحوم آیت‌الله العظمی سید رضا صدر، فرزند ارشد آیت الله ‌العظمی سید صدرالدین صدر، چند روز پس از توقف ابدی ضربان قلب پدر در یادداشتی بسیار زیبا و دردمندانه برخی ابعاد وجودی آن بزرگوار را تشریح و از جمله چنین نوشت: 

 «قلبی بود که تألیفات گرانبهایی در فنون مختلفهٔ اسلامی از خود به یادگار گذاشت. قلبی بود که بهترین و عالیترین تألیف در اسلام از او به جای ماند. قلبی بود که اگر کارهای اجتماعی به او مهلت می‌داد و ضیق معیشت بر او تنگ نمی‌گرفت، به طوری که می‌توانست چند منشی در اختیار داشته باشد، تألیفات ابتکاری بسیاری که در فکر بکرش گذشته بود و به زبان می‌گفت، از او به ظهور می‌رسید». 

همان‌طور که چند صفحه بعد در شرح حال آیت‌الله العظمی صدر خواهد آمد، آن مرجع بزرگوار به رغم همهٔ محدودیت‌های فوق‌الاشاره، باز هم ده‌ها کتاب، رسالهٔ علمی و حاشیهٔ دقیق در حوزه‌های مختلف فقه، اصول، حدیث و تاریخ بر جای نهاد که متأسفانه باز به سبب‌‌ همان «ضیق معیشت»، اغلب در زمان حیات ایشان منتشر نشدند. آنچه اما عمق تأسف را افزون می‌کند، این واقعیت تلخ است که امروز و به رغم گذشت قریب شصت سال از درگذشت آیت‌الله العظمی صدر، هنوز نیز اغلب آن آثار و تألیفات گرانب‌ها خطی باقی مانده و دانشوران و پژوهشگران از امکان مطالعهٔ آن‌ها محروم مانده‌اند. از همه دردمندانه‌تر این احتمال تلخ است که پاره‌ای از این آثار و تألیفات گرانب‌ها، در گذر حوادث روزگار مفقود و چه بسا نابود شده باشد. از جمله‌ای این آثار مجموعهٔ دوازده جلدی کتاب «لواءالحمد» است که به تعبیر امام صدر: 

 «تلاشی بود برای جمع‌آوری تمام روایاتی که مسلمانان فرقه‌های گوناگون از پیامبر (ص) در زمینه‌های عقیدتی و دینی تکمیل کرده بودند، تا پس از قرآن کریم مرجع مسلمانان شود. به عبارتی دقیق‌تر، این کتاب تلاشی بود برای وحدت سنت مطهر نبوی»... 

آیت‌الله العظمی صدر طی سال‌ها بخش‌های مختلف این کتاب را املا می‌فرمودند و آیت‌الله شیخ ابراهیم رمضانی فردویی که در همین دفتر با او به گفتگو نشستیم، در نقش کاتب، سخنان آن بزرگوار را مکتوب می‌کرد. امروز اما حتی از نسخهٔ خطی کتاب، سوگمندانه اثری در دست نیست!... 

نگارنده امیدوار است که بازماندگان آیت‌الله العظمی صدر، خصوصاً نوادگان آن بزرگوار که غالباً اهل علم و فرهنگ هستند و در عین حال دارای بسط «ید» و به دور از «ضیق معیشت»، آستین همت بالا زنند و پس از این تأخیر به واقع طولانی، آثار پدربزرگ را به شکلی شایسته، جمع‌آوری، منتشر و احیا کنند... 

تهیهٔ دفتر حاضر نیز مانند دفا‌تر اول و دوم مجموعهٔ «عزت شیعه» و همچنین کتاب «فریاد در خاموشی»، بدون مساعدت برخی اساتید و دوستان امکان‌پذیر نبوده است؛ چه در مرحله‌ای نگارش یادداشت‌ها، چه در مرحلهٔ اجرا، تدوین و تنظیم گفتگو‌ها، چه در مرحلهٔ جمع‌آوری اسناد، پیوست‌ها و تصاویر و چه حتی در مرحلهٔ چاپ و انتشار.... 

قبل از همه باید از روحانی بزرگوار جناب حجت‌الاسلام و المسلمین آقای حاج شیخ رضا مختاری رئیس محترم و اندیشمند «مؤسسهٔ کتاب‌شناسی شیعه» یاد کنم که با تشویقات پیوسته، راهنمایی‌های ارزشمند و فراهم‌سازی برخی اسناد، نگارنده را در تکمیل، تدقیق و بعضاً حتی «تصحیح» یا «تعدیل» برخی یادداشت‌های دفتر حاضر به شکل مؤثری یاری کردند. دسترسی به مجموعهٔ خطی دوازده جلدی اسناد و مکاتبات قدیم آستانهٔ مقدسه- مجموعهٔ «گلبن» - جز با مساعدت این عزیز بزرگوار ممکن نبود. ازحجت‌الاسلام و المسلمین غلامعلی عباسی معاونت محترم فرهنگی آستانهٔ مقدسهٔ حضرت معصومه (س) و دکتر احمد عابدی رئیس محترم پژوهشکدهٔ «علوم و معارف قرآنی علامه طباطبایی» نیز که دسترسی به مجموعهٔ ارزشمند گلبن را اجازه دادند، کمال تشکر را دارم. 

همچنین از دو دوست فاضل و ارجمندم، جنابان آقایان محمدرضا کائینی و سید مصطفی مطبعه‌چی باید تشکر کنم که برخی تصاویر دفتر حاضر را بزرگ منشانه برای نگارنده فراهم ساختند. از نور چشم و فرزند دلبندم، آقا حامد، نیز ‌‌نهایت سپاس را دارم که هرگاه عکس‌برداری لازم بود، با روی گشاده تقبل نمود. 

از دوست باوفایم آقای ایمان محمودی نیز باید یاد کنم که مثل همیشه در لحظات سخت و هنگام حل مشکلات در کنارم بودند و گره‌گشایی کردند... 

و بألاخره از رئیس محترم «مؤسسهٔ فرهنگی تحقیقاتی امام صدر» و فرزند عزیز آن بزرگوار سرکار خانم حورا صدر باید تشکر کنم که اگر حمایت‌های مادی و معنوی آن مؤسسه نبود، فرآیند چاپ و انتشار دفتر حاضر بی‌شک با این سهولت امکان‌پذیر نمی‌شد.... 

محسن کمالیان

قم مقدس

اسفند ۱۳۹۰ ش؛ ربیع‌الثانی ۱۴۳۳ ق