صدرِ دین» سومین عنوان از مجموعه‌ی «روایت صدر» است که به تاریخ زندگی، سیره و اندیشه‌ی آیت‌الله العظمی سید صدرالدین صدر - پدر امام صدر - اختصاص دارد. این کتاب یک مقدمه و نه بخش متوالی شامل زندگی‌نامه، یادداشت‌ها، گفتگوها، خاطره‌ها، گاه شمارها، اسناد، پیوست‌ها، تصاویر و نمایه‌ها را در بر دارد.
کتاب «صدرِ دین» به لطف خدا و با حول و قوه‌ی الهی منتشر شد. «صدرِ دین» سومین عنوان از مجموعه‌ی «روایت صدر» است که به تاریخ زندگی، سیره و اندیشه‌ی آیت‌الله العظمی سید صدرالدین صدر - پدر امام صدر - اختصاص دارد. این کتاب یک مقدمه و نه بخش متوالی شامل زندگی‌نامه، یادداشت‌ها، گفتگوها، خاطره‌ها، گاهشمارها، اسناد، پیوست‌ها، تصاویر و نمایه‌ها را در بر دارد. این کتاب در قالب «ناشر: مؤلف» منتشر گردیده و مؤسسه فرهنگی تحقیقاتی امام صدر ناشر همکار است. کتاب دارای 336 صفحه، قطع آن وزیری و شمارگان چاپ اول آن هزار نسخه است. علاقمندان محترم می‌توانند برای تهیه‌ی کتاب با مراکز زیر تماس حاصل نمایند:
1- «پایگاه فرهنگی روایت صدر»، تلفن: 3080-937-0935
2- «مؤسسه‌ی فرهنگی تحقیقاتی امام صدر»، تلفن: 88494162-021
مقدمه
امام صدر در یکی از نامه‌های خود به دوست دیرین خویش مرحوم آیت‌الله حاج‌شیخ حسن سعید تهرانی، آنجا که نجیبانه از بی‌مهری و کم‌لطفی برخی دوستان ایرانی خود شکوه می‌کند، چنین می‌گوید :
«شما خوب می‌دانید چه کسانی و چه دستگاه‌هایی سعی می‌کنند هر روز قصه‌ای، تهمتی، ناروایی در آورند و هدف‌های سیاسی خود را بی دلیل با ضربه به ما تأمین کنند. امیدوارم دوستان ایران و بخصوص برادرانی که از کودکی و از دوران مدرسه و تحصیل مرا می‌شناسند و افکار و تربیت و سلوک و روش ما را خوب می‌دانند، روشنگری کنند و نگذارند مغرضین به هدف خود برسند».
درست است که محور مجموعه‌ی «روایت صدر»، تاریخ زندگی، اندیشه و سیره‌ی شخص امام صدر است، اما حقیقت آن است که مسیر تحقیقات و نیز تأمل در سخنان صریح و روشنگرانه‌ای از نوع سخن فوق، نگارنده را به آیت‌الله العظمی سید صدرالدین صدر - پدر بزرگوار امام صدر - رسانید. امام صدر دقیق گفته است. به راستی نیز چگونه ممکن است که زندگی، اندیشه و سیره‌ی یک انسان مصلح، از دوران کودکی، مدرسه، تحصیل و نیز از افکار، تربیت، سلوک و روش وی طی آن دوران، نشأت نگرفته باشد؛ درست همانطور که ممکن نیست که دوران کودکی، مدرسه، تحصیل و نیز افکار، تربیت، سلوک و روش انسانی طی این دوره، از پدر، آن هم پدری اندیشمند و مهربان که خود معلم و مربی و الگوی دیگر جوانان بود، متأثر نشده باشد. مبالغه نکردم اگر بگویم، در مسیر تحقیقات تدریجاً و با تکیه بر مستندات فراوان دریافتم، که اولین و بلکه مؤثرترین شخصیتی که در تکوین و شکل‌گیری شخصیت انسانی، دینی، فرهنگی، اجتماعی و سیاسی امام صدر نقش داشت، همانا پدر معظم ایشان بود. نقل می‌کنند که امام صدر در زندگی روزمره‌ی خویش، از برخی بزرگان که به آنها دلبستگی بیشتر داشت، به مناسبت یاد می‌کرده است و در این میان، خاطرات، حرکات و سکنات پدر را بیش از همه به یاد داشت.
****
درست است که هر پژوهشگری در پی شناخت، تجزیه و تحلیل و واکاوی شخصیت دینی، فرهنگی، اجتماعی و سیاسی امام صدر باشد، شناخت زندگی، اندیشه و سیره‌ی آیت‌الله العظمی سید صدرالدین صدر، بی‌شک کار او را تسهیل و تدقیق خواهد ساخت؛ با این حال شخصیت آیت‌الله العظمی سید صدرالدین صدر بسیار بسیار فراتر از این حرف‌ها است. جفای به این پدر و پسر عالی‌مقام است که پدر به پسر، با به خاطر او، شناخته شود. حقیقت آن است که شناخت زندگی، اندیشه و سیره‌ی آیت‌الله العظمی سید صدرالدین صدر، همانطور که الهام‌بخش فرزند برومند خود بود، بی‌شک الهام‌بخش حل بسیاری از معضلات امروز و بلکه هر روز جامعه‌ی اسلامی ما نیز تواند بود.
آیت‌الله العظمی صدر این هنر و توانمندی را داشت که در ضعیف‌ترین روزها، سخت‌ترین بحران‌های اجتماعی، سیاسی و امنیتی را از طریق مدارا با دشمن، بدون آنکه حتی سر سوزنی از اصول و ارزش‌ها عدول کند، در بالاترین سطح از مناعت طبع و عزت نفس، مدیریت کند. در دوران فشار رضاخان، از بین سه حوزه‌ی علمیه‌ی اصلی ایران، یعنی حوزه‌های علمیه‌ی قم، اصفهان و مشهد، دو حوزه‌ی آخر به ترتیب با درگذشت ناگهانی آیت‌الله حاج‌آقا نورالله اصفهانی و نیز وقوع فاجعه‌ی مسجد گوهرشاد ، عملاً به تعطیلی گرائید. حوزه‌ی علمیه‌ی قم اما به رغم محوریت و تمرکز همه‌ی فشارهای امنیتی رضاخان بر آن، به یمن صبر، تحمل، مدارا، اعتدال و هوشمندی شخص آیت‌الله العظمی صدر، نه تنها سرپا باقی و از گزند حوادث مصون ماند، بلکه تا حدودی با بازسازی و توسعه‌ی مدارس دارالشفاء و فیضیه گسترش نیز پیدا کرد. آیا این نوع هنر و توانمندی در مدیریت، مورد نیاز بحران‌های داخلی و خارجی کشور ما نیست؟ ...
آیت‌الله العظمی صدر همچنین این فداکاری و گذشت را داشت که وقتی دریافت بخشی از علما، فضلا و طلاب حوزه‌ی علمیه‌ی قم و همچنین پاره‌ای از تجار تأمین‌کننده‌ی وجوهات شرعیه در تهران و قم به آیت‌الله العظمی حاج‌آقا حسین بروجردی روی آورده‌اند و آن بزرگوار را برای اداره‌ی امور اصلح می‌دانند، خود پیش‌قدم شد، آن بزرگوار را رسماً به قم دعوت کرد، منصب ریاست و زعامت حوزه را به ایشان سپرد، حتی جای نماز خود در صحن بزرگ حرم مطهر حضرت معصومه س) را به ایشان سپرد، به کلی از شئون ریاست و زعامت حوزه کناره گرفت و در عین حال تا آخر عمر پشت و پناه حوزه و شخص آیت‌الله العظمی بروجردی باقی ماند. آیا این نوع گذشت و فداکاری، مشکل‌گشای بسیاری مشکلات مشابه در جامعه‌ی امروز ما نیست؟ ...
آیت‌الله العظمی صدر همچنین این بزرگواری و بزرگ‌منشی را داشت که وقتی مورد بی‌مهری و کم‌لطفی برخی اطرافیان تنگ‌نظر آیت‌الله العظمی بروجردی و تشکیلات جدید اداره‌ی حوزه‌ی علمیه‌ی قم قرار گرفت، حتی وقتی فشارها چنان شدت یافت که اغلب اصحاب سابق آن بزرگوار بالاجبار از ایشان فاصله گرفتند، به رغم آنکه اقتدار داشت و از جایگاه والای مرجعیت برخوردار بود، اما حتی یک بار زبان به گله نگشود و حتی کلمه‌ای در دفاع از خود بر زبان نیاورد! در عوض دلسوزان معترض به سکوت خود را همواره به آرامش دعوت و این عبارت را بر زبان جاری می‌کرد :
«من به یک چیز اعتقاد دارم و آن رهبری واحد است. هر کدام از آقایان (مراجع و علمای بزرگ) درس و بحث دارند. من اگر نشد که نماز بخوانم، توی خانه‌ام نماز می‌خوانم. ولی این رهبری واحد [آیت‌الله العظمی بروجردی] را اگر دنبال کنیم، به یک جایی می‌رسد که یک کاری انجام بشود و اتحاد و همدلی به وجود می‌آید. من به این اتحاد خیلی علاقه دارم».
آیا این نوع رفتار بزرگوارانه و بزرگ‌منشانه، القاگر اخلاق، آرامش و حتی مراتبی از معنویت، در یک جامعه‌ی فتنه‌زده، افسرده و خسته از جنگ‌های قدرت و بد اخلاقی‌های سیاسی نیست؟ ...
****
به راستی آیت‌الله العظمی سید صدرالدین صدر که بود؟ چگونه زندگی کرد؟ مقاطع مهم زندگی ایشان کدام است؟ شخصیت ایشان چه برجستگی‌هایی داشت؟ اندیشه و سیره‌ی ایشان چگونه بود؟ مهم‌ترین افکار اصلاح‌گرانه‌ی ایشان کدام بود؟ چه آثار و خاطراتی در عالم واقع و نیز در سینه‌ها از خود بر جای نهاد؟ چرا نام و یاد ایشان در تاریخ شیعه با نیکی و عظمت باقی مانده است؟ چرا و چگونه شخصیت دینی، فرهنگی، اجتماعی و سیاسی امام صدر را تا این اندازه تحت تأثیر قرار داده است؟ کدام بخش از ااندیشه و سیره‌ی ایشان می‌تواند نیازهای امروز جامعه‌ی ما را جواب‌گو باشد؟ دفتر پیش روی بر آن است تا پاسخ‌هایی لااقل اولیه به سؤالات فوق ارائه دهد ...
****
دفتر حاضر که سومین شماره از مجموعه‌ی «روایت صدر» را تشکیل می‌دهد، با الهام از نام، منزلت و جایگاه آیت‌الله العظمی سید صدرالدین صدر، «صدرِ دین» نام گرفته است. این دفتر، تنها و تنها یک «یادنامه» است به یاد آیت‌الله العظمی صدر و نه کتابی جامع و مانع در باره‌ی تاریخ زندگی، اندیشه و سیره‌ی آن بزرگوار. این دفتر، تنها و تنها گزیده‌ای است از دانستنی‌ها، شنیده‌ها و دیده‌های نگارنده در باره‌ی آیت‌الله العظمی صدر به انضمام پاره‌ای استنباط‌ها و گفتنی‌ها، که نقل آنها برای جامعه‌ی امروز و بلکه هر روز ما پند و سازنده دانسته شده است.
****
ساختار و هندسه دفتر حاضر از نُه بخش تشکیل شده است:
بخش اول یا «زندگی‌نامه»، که طی آن برگ‌هایی از کارنامه‌ی زندگی آیت‌الله العظمی سید صدرالدین صدر، در قالب یک «مقطع شمار» و یک شرح حال مستند، به طور فشرده ورق خورده است. در نگارش شرح حال سعی شده است از اسلوبی علمی نزدیک به روش شرح حال نویسی حاکم بر دائره‌المعارف بزرگ اسلامی تبعیت شود. تقریباً همه‌ی منابع و مراجع موجود در دو زبان عربی و فارسی گردآوری و با دقت مطالعه و مطابقت داده شدند. تنها به شرح وقایع و ارائه‌ی اطلاعات لازم پرداخته شد و در حد مقدورات از تحلیل اتفاقات و نیز از تطویل و اطناب کلام پرهیز گردید. نام صاحب «ترجمه» بدون ذکر القاب آمده و از غلوهای رایج در برخی شرح حال‌ها اجتناب شده است. در انتهای این بخش، فهرستی مستند از اجداد آیت‌الله العظمی سید صدرالدین صدر ارائه شده است.
بخش دوم یا «یادداشت‌ها»، که چند یادداشت و یک گفتگوی مکتوب از نگارنده در تشریح و تحلیل سیره و اندیشه‌ی آیت‌الله العظمی صدر را در بر دارد.
بخش سوم یا «گفتگوها»، که چند گفتگوی نگارنده را با نزدیکان آیت‌الله العظمی صدر ارائه کرده است. پاره‌ای از این گفتگوها که جدیداً انجام گرفتند، تماماً در باره‌ی آیت‌الله العظمی صدر هستند که اغلب به طور کامل نقل شده‌اند. برخی گفتگوها نیز که قدیمی‌تر هستند و اساساً در باره‌ی امام صدر انجام شده بودند، تنها آن بخش‌هایی که به آیت‌الله العظمی صدر مربوط بوده، نقل شده است.
بخش چهارم یا «خاطره‌ها»، که خاطرات و شهادت‌های پراکنده‌ی پاره‌ای رجال دین، فرهنگ و ادب کشور را در باره‌ی آیت‌الله العظمی صدر، از لابلای صفحات کتاب‌ها، مجلات قدیم، نشریات جدید و فضای مجازی اینترنت گردآوری و بر حسب مقاطع زندگی آن بزرگوار تنظیم کرده است.
بخش پنجم یا «گاهشمارها»، که گاهشمار وقایع سه مقطع و حادثه‌ی مهم زیر را از زندگی آیت‌الله العظمی سید صدرالدین صدر بدست داده است:
● دوران زعامت و مرجعیت در قم؛
● سفر تابستان سال 1322ش آیت‌الله العظمی حاج‌آقا حسین قمی به ایران؛
● مراسم روزهای پس از درگذشت آیت‌الله العظمی سید صدرالدین صدر.
این سه گاهشمار، بخش‌هایی کوچک از پروژه‌ی بزرگ گاهشمار زندگی امام صدر را تشکیل می‌دهند که اگر عمر و توفیقی بود، دفتر نخست آن تحت عنوان «روزگار صدر» در آینده‌ی نزدیک منتشر خواهد شد. تنها وقایعی ذکر شده‌اند که وقوع آن قطعی و مآخذ آنها مستند و معتبر بوده است. بسیاری از وقایع ذکر نشدند، زیرا یا کیفیت وقوع آنها قطعی نبود، یا مأخذ و منبع آن معلوم یا در دسترس نبوده است. مهم‌ترین مآخذ و منابع گاهشمار را روزنامه‌ها، مطبوعات و کتب قدیم و جدید تشکیل داده است، به انضمام تاریخ شفاهی. گاهشمار اول بر حسب تاریخ هجری شمسی (ش) تنظیم شده است و گاهشمارهای دوم و سوم بر حسب هر سه تاریخ هجری شمسی، هجری قمری (ق) و میلادی (م).
بخش ششم یا «اسناد»، که پاره‌ای اجازات، گزارش‌ها، تقریط‌ها و نامه‌های تاریخی، اما پراکنده، مربوط به آیت‌الله العظمی صدر را از لابلای آرشیوها، بایگانی‌ها، کتاب‌ها و مطبوعات گردآوری و ارائه کرده است. در مجموع تعداد 38 سند ارائه شده است که 17 عدد از آنها، اسناد شماره‌ی (9) تا (25)، برای اولین بار منتشر می‌شود. اسناد اخیر عمدتاً نامه‌هایی هستند که طی سالیان 1313 تا 1319ش و در دوران سلطنت رضاخان، میان آیت‌الله العظمی سید صدرالدین صدر و میرزا محمدباقر حسینی معروف به «متولی‌باشی»، تولیت اسبق آستانه‌ی حرم مطهر حضرت معصومه (س)، رد و بدل شده بود. این نامه‌ها از لابلای مجموعه‌ی خطی دوازده جلدی اسناد و مکاتبات قدیم آستانه‌ی مقدسه، معروف به مجموعه‌ی «گُلبُن»، کشف و استخراج شده و جای شگفتی است که هیچ یک از آنها در کتاب ارزشمند «برگی از تاریخ قم» منتشر نگردید! برخی دیگر از این اسناد نیز در سازمان اسناد و کتابخانه‌ی ملی ایران کشف و صید شده است.
بخش هفتم یا «پیوست‌ها»، که دو اثر ادبی مهم و تاریخی مرتبط با واقعه‌ی درگذشت آیت‌الله العظمی صدر را گردآوری و احیا کرده است.
بخش هشتم یا «تصاویر»، که اغلب تصاویر موجود از آیت‌الله العظمی سید صدرالدین صدر، تصاویر برخی شخصیت‌های معاصر آن بزرگوار، تصاویر مزار و منزل ایشان، تصاویر گفتگوشوندگان دفتر حاضر و نیز تصاویر پاره‌ای اسناد ارائه شده دراین دفتر را به نمایش گذاشته است.
بخش نهم یا «نمایه‌ها» که خود دو پاره‌ی مهم را در بر دارد. اول: کتابنامه، که شناسنامه‌ی منابع و مآخذ دفتر حاضر را گرد آورده است؛ دوم: فهرست اعلام.
****
درون‌مایه‌ی دفتر حاضر نیز چونان دفاتر اول و دوم مجموعه‌ی «عزت شیعه» و همچنین کتاب «فریاد در خاموشی»، غالباً اصیل و دست اول است؛ کلیه یادداشت‌ها، گفتگوها و گاهشمارها در چارچوب طرح پژوهشی «روایت صدر» تألیف، تهیه و تنظیم شده است. کلیه‌ی اسناد، پیوست‌ها و تصاویر نیز متناسب با امکانات محدود و متواضع این طرح پژوهشی، تهیه، گردآوری و تنظیم شده‌اند. هیچ بخشی از بخش‌های نه‌گانه‌ی دفتر حاضر، با ارجاع یا بدون آن، از جایی به عاریت گرفته نشده است و هزاران سپاس خداوند مَنّان را، که چنین هنری هنوز هم از عهده‌ی نگارنده ساخته نیست.
برخی یادداشت‌ها و گفتگوهای دفتر حاضر، پیش‌تر و با اجازه‌ی نگارنده، توسط مطبوعات معتبر کشور، از جمله مجله‌ی وزین «یادآور» ، یا بر روی سایت‌های خبری فرهنگی فارسی‌زبان شبکه‌ی جهانی اینترنت منتشر شدند. همچین اغلب مطالب دفتر حاضر در صفحه‌ی موسوم به «ویژه‌نامه‌ی پدر امام صدر» واقع در سایت «روایت صدر» درج شده است.
****
اگرچه فرآیند نگارش، آماده‌سازی، تکمیل و ویرایش نهایی بخش‌های مختلف این دفتر نیز، بنابر اسباب مختلف، از جمله احتیاط وسواس‌گونه و نیز وقت اندک نگارنده در عین آرزوهای بسیار و دراز، بیش از چهار سال به درازا کشید، اما هنوز نقایصی وجود دارد که کاش پیش از چاپ اول می‌توانستم و بر طرف می‌کردم. خصوصاً برخی یادداشت‌ها، گفتگوها و بویژه بعضی اسناد را مایل بودم به دفتر حاضر اضافه کنم، که تا لحظه‌ی انتشار توفیق یار نشد. در اینجا مایل هستم به طور خاص از مجموعه‌ی اسناد و نامه‌هایی یاد کنم که از آنِ آیت‌الله العظمی سید صدرالدین صدر و خاندان آن بزرگوار، اما امروز به هر دلیل در اختیار استاد بزرگوار حجت‌الاسلام و المسلمین سید باقر خسروشاهی است. کاش اجازه و توفیق می‌یافتم این مجموعه‌ی گرانسنگ تاریخی را مطالعه و در اثر پژوهشی حاضر از آن استفاده کنم. از آنجایی که رفع نقایص یاد شده با توجه به دیگر اشتغالات نگارنده، انتشار دفتر حاضر را بیش از این به تعویق می‌انداخت، به توصیه‌ی دوستان و باز به حکم «ما لا یُدرَک کُلُّه، لا یُترَک کُلُّه»، انجام این مهم را به چاپ‌های بعد سپردم.
****
مرحوم آیت‌الله العظمی سید رضا صدر، فرزند ارشد آیت‌الله العظمی سید صدرالدین صدر، چند روز پس از توقف ابدی ضربان قلب پدر در یادداشتی بسیار زیبا و دردمندانه برخی ابعاد وجودی آن بزرگوار را تشریح و از جمله چنین نوشت:
«قلبی بود که تألیفات گرانبهایی در فنون مختلفه‌ی اسلامی از خود به یادگار گذاشت. قلبی بود که بهترین و عالی‌ترین تألیف در اسلام از او به جای ماند. قلبی بود که اگر کارهای اجتماعی به او مهلت می‌داد و ضیق معیشت بر او تنگ نمی‌گرفت، به طوری‌که می‌توانست چند منشی در اختیار داشته باشد، تألیفات ابتکاری بسیاری که در فکر بکرش گذشته بود و به زبان می‌گفت، از او به ظهور می‌رسید».
همانطور که چند صفحه بعد در شرح حال آیت‌الله العظمی صدر خواهد آمد، آن مرجع بزرگوار به رغم همه‌ی محدویت‌های فوق‌الاشاره، باز هم ده‌ها کتاب، رساله‌ی علمی و حاشیه‌ی دقیق در حوزه‌های مختلف فقه، اصول، حدیث و تاریخ بر جای نهاد که متأسفانه باز به سبب همان «ضیق معیشت»، اغلب در زمان حیات ایشان منتشر نشدند. آنچه اما عمق تأسف را افزون می‌کند، این واقعیت تلخ است که امروز و به رغم گذشت قریب شصت سال از درگذشت آیت‌الله العظمی صدر، هنوز نیز اغلب آن آثار و تألیفات گرانبها خطی باقی مانده و دانشوران و پژوهشگران از امکان مطالعه‌ی آنها محروم مانده‌اند. از همه دردمندانه‌تر این احتمال تلخ است که پاره‌ای از این آثار و تإلیفات گرانبها، در گذر حوادث روزگار مفقود و چه بسا نابود شده باشد. از جمله‌ای این آثار مجموعه‌ی دوازده جلدی کتاب «لواءالحمد» است که به تعبیر امام صدر:
«تلاشی بود برای جمع‌آوری تمام روایاتی که مسلمانان فرقه‌های گوناگون از پیامبر (ص) در زمینه‌های عقیدتی و دینی نقل کرده بودند، تا پس از قرآن کریم مرجع مسلمانان شود. به عبارتی دقیق‌تر، این کتاب تلاشی بود برای وحدت سنت مطهر نبوی» ...
آیت‌الله العظمی صدر طی سال‌ها بخش‌های مختلف این کتاب را املا می‌فرمودند و آیت‌الله شیخ ابراهیم رمضانی فردویی که در همین دفتر با او به گفتگو نشستیم، در نقش کاتب، سخنان آن بزرگوار را مکتوب می‌کرد. امروز اما حتی از نسخه‌ی خطی کتاب، سوگ‌مندانه اثری در دست نیست! ...
نگارنده امیدوار است که بازماندگان آیت‌الله العظمی صدر، خصوصاً نوادگان آن بزرگوار که غالباً اهل علم و فرهنگ هستند و در عین حال دارای بسط «ید» و به دور از «ضیق معیشت»، آستین همت بالا زنند و پس از این تأخیر به واقع طولانی، آثار پدر بزرگ را به شکلی شایسته، جمع‌آوری، منتشر و احیا کنند ...
****
تهیه‌ی دفتر حاضر نیز مانند دفاتر اول و دوم مجموعه‌ی «عزت شیعه» و همچنین کتاب «فریاد در خاموشی»، بدون مساعدت برخی اساتید و دوستان امکان‌پذیر نبوده است؛ چه در مرحله‌ی نگارش یادداشت‌ها، چه در مرحله‌ی اجرا، تدوین و تنظیم گفتگوها، چه در مرحله‌ی جمع‌آوری اسناد، پیوست‌ها و تصاویر و چه حتی در مرحله‌ی چاپ و انتشار ...
قبل از همه باید از روحانی بزرگوار جناب حجت‌الاسلام و المسلمین آقای حاج‌شیخ رضا مختاری رئیس محترم و اندیشمند «مؤسسه‌ی کتاب‌شناسی شیعه» یاد کنم که با تشویقات پیوسته، راهنمایی‌های ارزشمند و فراهم‌سازی برخی اسناد، نگارنده را در تکمیل، تدقیق و بعضاً حتی «تصحیح» یا «تعدیل» برخی یادداشت‌های دفتر حاضر به شکل مؤثری یاری کردند. دسترسی به مجموعه‌ی خطی دوازده جلدی اسناد و مکاتبات قدیم آستانه‌ی مقدسه - مجموعه‌ی «گُلبُن» - جز با مساعدت این عزیز بزرگوار ممکن نبود. از حجج‌اسلام و المسلمین غلامعلی عباسی معاونت محترم فرهنگی آستانه‌ی مقدسه‌ی حضرت معصومه (س) و دکتر احمد عابدی رئیس محترم پژوهشکده‌ی «علوم و معارف قرآنی علامه طباطبایی» نیز که دسترسی به مجموعه‌ی ارزشمند گلبن را اجازه دادند، کمال تشکر را دارم.
همچنین از دو دوست فاضل و ارجمندم، جنابان آقایان محمدرضا کائینی و سید مصطفی مطبعه‌چی باید تشکر کنم که برخی تصاویر دفتر حاضر را بزرگ‌منشانه برای نگارنده فراهم ساختند. از نورچشم و فرزند دلبندم، آقا حامد، نیز نهایت سپاس را دارم که هرگاه عکس‌برداری لازم بود، با روی گشاده تقبل نمود.
از دوست باوفایم آقای ایمان محمودی نیز باید یاد کنم که مثل همیشه در لحظات سخت و هنگام حل مشکلات در کنارم بودند و گره‌گشایی کردند ...
و بالأخره از رئیس محترم «مؤسسه‌ی فرهنگی تحقیقاتی امام صدر» و فرزند عزیز آن بزرگوار سرکار خانم حورا صدر باید تشکر کنم که اگر حمایت‌های مادی و معنوی آن مؤسسه نبود، فرآیند چاپ و انتشار دفتر حاضر بی‌شک با این سهولت امکان‌پذیر نمی‌شد ....
محسن کمالیان
قم مقدس
اسفند 1390ش؛ ربیع‌الثانی 1433ق