انتخاب امام موسی صدر به رهبری و زعامت عالی شیعیان لبنان امری تصادفی و اتفاقی نبود بلکه معلول عوامل متعدد و دست به دست دادن یک سری شرایط داخلی و خارجی بود.
از جمله عوامل بسیار مهم در انتخاب و موفقیت امام صدر سابقه خانوادگی او در لبنان بود که ما نیز رشته کلام خود را از همین نقطه آغاز می‌کنیم.
***
سید صالح شرف‌الدین (ره)
سید صالح شرف‌الدین جد اعلای امام موسی صدر که با ۲۷ واسطه به حضرت موسی بن جعفر (علیه‌السلام) منتسب می‌شود، به سال ۱۱۲۲هـ ق. در قریه «شحور» در نزدیکی شهر صور، در جنوب لبنان دیده به جهان گشود و پس از پایان تحصیلات در روستا اقامت گزید و با آنکه از عالمان جلیل‌القدر دینی به شمار می‌رفت، در مزرعه خود در روستای معرکه نیز به کشاورزی می‌پرداخت.
سید صالح شرف‌الدین در جنگی که «احمد جزار» یکی از سرداران عثمانی بر ضد علمای شیعه جبل عامل به راه انداخته بود، شرکت کرد و مزدوران جزار پسر بزرگش «سید هبة الدین» را در سن ۲۱ سالگی در مقابل چشمانش در قریه «شحور» به شهادت رساندند و سید صالح را نیز دستگیر نموده، به زندان «عکّا» افکندند و سرانجام با همکاری برخی از نگهبانان شیعه موفق به فرار، و به عراق رهسپار گردید و در نجف اشرف در جوار امام علی (ع) رحل اقامت افکند و پس از مدتی خانواده‌اش به همراه برادرش بدو پیوستند.
سید صدرالدین صدر (بزرگ)
سید صدرالدین فرزند سید صالح شرف‌الدین موسوی عاملی است که در سال ۱۱۹۳هـ ق. متولد شد و پس از معرکه جزار و هجرت پدر بزرگوارش به نجف اشرف، به همراه خانواده به آنان ملحق شدند و طولی نکشید که در زمره علما و مجتهدین عالی مقام زمان خویش درآمد.
وی دختر مجتهد بزرگ و مرجع عالی قدر مرحوم شیخ جعفر کاشف الغطاء را به زنی اختیار کرد و پس از چندی به اصفهان مهاجرت نمود. تعدادی از مشاهیر علما همچون شیخ مرتضی انصاری، میرزا هاشم چهار سوقی و برادرش صاحب الروضات و سید محمد شفیع صاحب الروضة البهیة از محضرش فیض بردند.
در خصوص دو خاندان صدر و شرف‌الدین باید گفت که این دو خاندان بنی اعمام یکدیگر و از ریشه دار‌ترین و اصیل‌ترین خاندان‌های شریف لبنان‌اند و تا دوران سید صالح شرف‌الدین تمامی اعضای این خاندان بزرگ به شرف‌الدین شهرت داشتند اما پس از اینکه سید صدرالدین بن صالح موسوی به مقام مرجعیت و ریاست شیعه نایل آمد این شاخه از خاندان به صدر مشهور شدند.
از مرحوم سید صدرالدین پنج فرزند به یادگار ماند که همگی از علما و رجال دین بودند.
سید اسماعیل صدر
کوچک‌ترین فرزند سید صدرالدین سید اسماعیل بود که از اکابر علما و از جمله مراجع تقلید شیعه در عصر خود بود و در مراتب زهد و تقوی و کمالات معنوی و علمی مشهور و سرآمد همگان به شمار می‌رفت.
وی در سال ۱۲۵۸هـ ق. در اصفهان دیده به جهان گشود و در خردسالی از نعمت وجود پدر محروم گردید و تحت سرپرستی و تربیت برادر بزرگوارش سید محمدعلی معروف به «آقا مجتهد» قرار گرفت و در سال ۱۲۸۱هـ ق. راهی عتبات عالیات و در سامرا ملازم میرزای شیرازی شد و از جمله بر‌ترین و فاضل‌ترین شاگردان میرزا و از مهاجرین اولیه به سامرا محسوب می‌شد.
بعد از وفات میرزا به کربلا آمد و رحل اقامت افکند و از برکت وجود وی حوزه کربلا رونقی بسزا گرفت و میرزا محمد حسین نائینی، سید شرف‌الدین عاملی، سید حسین فشارکی از زمره شاگردان وی بودند. و در سال ۱۳۳۸یا ۱۳۳۹هـ ق. در کاظمین بدرود حیات گفت.
از وی چهار فرزند به یادگار ماند که جملگی از فضلای معروف و صاحبان تحقیق و از جمله مراجع دینی بودند. نخستین آن‌ها سید محمد مهدی از مراجع بزرگ شیعه در کاظمین بود که در انقلاب عراق نیز شرکت داشت و سید محمد صدر که مقام نخست وزیری عراق را به عهده داشت، از پسر عموهای اوست.
سید صدرالدین صدر (پدر)
پدر امام موسی صدر، فقیه بزرگ و از مراجع عالی قدر و معاصر شیعه بود. وی در سال ۱۲۹۸یا ۱۲۹۹ هـ ق. در کاظمین به دنیا آمد. او همراه پدر بزرگوارش به کربلا مهاجرت نمود. سپس به توصیه پدر، راهی حوزه علمیه نجف گردید و در درس آخوند خراسانی و سید کاظم یزدی شرکت نمود و به اخذ اجازه اجتهاد نائل آمد و در سال ۱۳۳۹هـ ق. بعد از فوت پدر جهت زیارت بارگاه امام رضا علیه‌السلام به مشهد مشرّف و به مدت شش سال ماندگار شد و با صبیه مرحوم آیت اللَّه حاج آقا حسین قمی وصلت نمود و در سال ۱۳۴۴هـ قبه نجف بازگشت و برای احترام در درس میرزای نائینی (ره) حاضر می‌شد.
در اواخر سال ۱۳۴۶مجددا به ایران بازگشت و مدت اندکی در قم اقامت گزید. امام موسی صدر در همین دوره، یعنی در ماه ذی‌حجه ۱۳۴۶هـ ق. و در شهر قم به دنیا آمد.
آیت اللَّه سید صدرالدین صدر در حوالی سال ۱۳۴۸هـ ق. برای زیارت به مشهد مشرف گردید و بنا به تقاضای طبقات مختلف مردم در آنجا اقامت گزید.
در حدود سال ۱۳۱۳هـ ق. بود که آیت اللَّه صدر بنا به دعوت آیت اللَّه عبدالکریم حائری مجددا به قم باز گشت و معاونت معظم له را در اداره امور حوزه جدیدالتأسیس علمیه قم بر عهده گرفت و بزودی به عنوان یکی از ارکان حوزه علمیه قم اشتهار یافت و بعد از رحلت آیت اللَّه حائری به همراه دو تن از مراجع بزرگ وقت یعنی آیت اللَّه سید محمد حجت و آیت اللَّه سید محمد تقی خوانساری زعامت و مرجعیت شیعیان را به عهده گرفت و به حوزه علمیه قم خدمات شایان توجهی ارائه نمود و شاگردان بسیاری را تربیت کرد.
او که در زمینه شعر و ادب تبحری خاص و ید طولایی داشت، همچون دیگر شاعران و قصیده سرایان، بعد از فوت مرحوم شیخ عبدالکریم اشعار نغز و پر محتوایی سرود که سرآمد تمامی اشعار گردید. به همین جهت هم اکنون اشعار این مرد بزرگ زینت بخش سنگ قبر آن مرحوم است.
آیت اللَّه صدر همزمان با فعالیت‌های حوزوی و اجتماعی در امور سیاسی نیز مداخله مستقیم داشت و نقش برجسته و تعیین کننده ایشان در حمایت از فداییان اسلام بر کسی پوشیده نیست:
«... از طرفی ما به خانواده آیت اللَّه صدر علاقه‌مند شده بودیم و جهتش هم این بود که ما آن وقت تصور می‌کردیم که مرحوم آیت اللَّه صدر، یعنی پدر بزرگوار ایشان [امام موسی صدر]، از فداییان اسلام حمایت می‌کنند. فداییان اسلام پیش ما افراد خیلی محبوبی بودند...» (۱)
از آیت اللَّه صدر ده فرزند به یادگار ماند، سه پسر و هفت دختر که پسران آن بزرگوار عبارت‌اند از: مرحوم آیت اللَّه حاج آقا رضا صدر، جناب سید علی اصغر صدر و آیت اللَّه امام موسی صدر، رهبر شیعیان لبنان.
زندگى نامه امام موسى صدر
آیت اللَّه امام موسى صدر در ۱۴خرداد ماه سال ۱۳۰۷ش در شهر مذهبى قم دیده به جهان گشود و دروس ابتدایى را در دبستان حیات قم گذراند. سپس وارد دبیرستان سنایى شهر قم شد و همزمان با دوره دبیرستان به تحصیل علوم اسلامى در حوزه علمیه قم مشغول گردید و از اساتید بزرگوارى همچون آیت اللَّه بروجردى، آیت اللَّه محقق داماد، آیت اللَّه سید احمد خوانسارى، آیت اللَّه سید محمد حجت کوه کمرهاى، حضرت امام خمینى، آیت اللَّه علامه سید محمد حسین طباطبایى و آیت اللَّه سلطانى طباطبایى رحمه اللَّه، کمال استفاده را برد و به موازات تحصیلات حوزوى در دانشکده حقوق تهران در رشته اقتصاد به تحصیل پرداخت و جزو معدود کسانى بود که علاوه بر تحصیلات حوزوى به کسب مدارج عالى دانشگاه نیز نایل آمد. وى ضمن آشنایى با زبان عربى، زبانهاى انگلیسى و فرانسه را آموخت و مدتى نگذشت که در صف اساتید حوزه علمیه قم وارد شد و به تدریس فقه، اصول، منطق و فلسفه پرداخت و جزو بهترین و سرآمد‌ترین اساتید حوزه علمیه گشت و همگان آینده اى روشن را براى وى پیش بینى کرده و او را جزو نوادر دوران و امیدى براى جهان تشیع و اسلام مى دانستند و به او دل بسته بودند. او نه تنها در این زمان که از همان ابتداى ورود به حوزه مورد توجه بزرگان حوزه قرار گرفت چرا که علاوه بر امتیازات خانوادگى، خود نیز مستجمع کمالات بى شمارى از لحاظ جسمى و فکرى و به نقل از بزرگان تداعى کننده آیه شریفه «زاده بسطة فىالعلم و الجسم» بود.
به قدّ و چهره هر آن کس که شاه خوبان شد جهان بگیرد اگر دادگسترى داند
او نیز چنین بود. از نظر علمى - همان گونه که اشارت رفت - جزو خوش فکر‌ترین و با هوش‌ترین طلاب بود و در سنین جوانى ملکه زیباى اجتهاد و استنباط را در بر گرفته بود.
امام موسى صدر از دیدگاه بزرگان
حضرت امام خمینى درباره وى فرمودند:
«... باید بگویم من بزرگ کردهام ایشان را، من فضائلشان را مى دانم.» (۲)
آیت اللَّه حاج سید محمد باقر سلطانى طباطبایى در خصوص وضعیت تحصیلى و تدریس ایشان مى گویند:
«... آقا موسى خیلى خوب درس مى خواند و شایق به تحصیل بود... استعدادش خوب بود، زحمت هم مى کشید و خیلى زود درس‌ها را تمام مى کرد... صبح و عصر درس مى خواند، روزى چند درس... در تابستان که در وشنوه بودیم. حدود ۴۰الى ۵۰روز طول کشید که ایشان شرح لمعه را پیش من خواند بعدا همین شرح لمعه و قوانین را در قم درس مى گفت و پاى درسش هم جمعیت زیادى مى آمد. این درس هاى آقا موسى جزو درس هاى خوب آن زمان حوزه بود. آقا موسى خیلى زحمت مى کشید. خیلى خوش فهم بود. این‌ها باعث شده بود تا زود ترقى نماید، افراد دیگر این مراحل را که ایشان در طول چند ماه سپرى کرده بود حداقل ۴الى ۵ سال وقت لازم داشت تا پشت سر بگذراند...» و در جاى دیگر مى فرمایند که: «اگر الان بود جزو مراجع مسلّم تقلید بود... الان جزو مراجع بزرگ شیعه بود.» تاریخ و فرهنگ معاصر ویژه نامه ۵ص ۵۲ - ۵۱
شهید آیت اللَّه شیخ محمد صدوقى درباره او مى گوید:
«... آقا موسى یک امتیاز و فوق العادگى خاصى داشت ایشان دوران تحصیلاتش را در قم و پیش اساتید بزرگ گذراند... مردى بسیار بسیار فوق العاده بود. روشن بود. قدم که در لبنان گذاشت اوضاع آنجا را عوض کرد... تا وقتى که او بود اسرائیل هیچ غلطى نمى توانست بکند... امام موسى صدر بى نهایت شخصیت بارز، روشن، فهمیده و خدمتگزار بود.» تاریخ و فرهنگ معاصر، ویژه نامه شماره ۵ص ۶۸
آیت اللَّه هاشمى رفسنجانى که مدتى نزد ایشان مطول خوانده است مى گوید:
«در درس مطول که ایشان مى گفتند من شرکت و از ایشان استفاده مى کردم... ایشان آدمى خوش بیان بود. خوش سیما و خوش چهره و از لحاظ ما یک شخصیت خوبى بود از فضلاى مورد احترام ذهنى من بود و آن موقع... جزو مدرسین قابل قبول آن دوره در سطوح بالاى ادبیات بود.»
و در جاى دیگر در پاسخ به سؤالى که آیا ایشان در مسایل فقهى و اصولى مجتهد و صاحب نظر بودند؟ مى گویند: «حتما بودند، حتما بودند... ایشان در همان مقاله مکتب تشیع رأى فقهى دارند...» نامه مفید ص ۴۰ - ۳۲
آیت اللَّه سید عبد الکریم موسوى اردبیلى درباره ایشان مى گویند:
«از نظر لیاقت‌ها، ایشان برجستگى هاى خاصى داشت: درایت، هوش، ذکاوت، سرعت فهم، دقت و تأمل در مسائل علمى ایشان را در محافل علمى سرآمد دوستانش کرده بود. ایشان در مسائل اجتماعى بسیار وارد بود... در هر درسى که شرکت مى کرد به زودى در آن خیلى ممتاز مى شد... یکى از مدرسین بسیار خوب حوزه بود.» نامه مفید ص ۱۸
آیت اللَّه سید موسى شبیرى زنجانى ضمن برشمردن امتیازات خاندان صدر مى گویند:
«آقا موسى صدر هم داراى برجستگى هاى خاص علمى، اخلاقى و روحى بود... از چند نفر از درجه اول‌ها از شاگردان ایشان (مرحوم آیتاللَّه داماد) بودند که یکى از آن‌ها آقاى سید موسى صدر بود و ایشان ممتاز بود از قم هم که به نجف رفته بود شنیدم که طلوع کرده بود و خیلى مورد توجه بعضى ها واقع شده بود حتى نجفى ها گفته بودند که ما خیال نمى کردیم که قم چنین محصولى داشته باشد و شما روى قم و قمىها را سفید کردید... حتى آن وقت خیلى ما فوق این حرف‌ها بود و در اینکه قوه استنباط داشت، هیچ شکى نیست، ایشان فهمى صاف و سرعت انتقال داشت،
درس هم خوانده بود و در درس بزرگان هم شرکت کرده بود.» (۳)
آیت اللَّه مکارم شیرازى:
«... مباحثه اى داشتیم که ۴ نفر در آن شرکت مى کردیم، امام موسى صدر، مرحوم دکتر بهشتى، یکى از بزرگان امروز حوزه علمیه قم و بنده... آقا موسى صدر استعداد فوق العاده اى داشت این استعداد به پشتکار و استقامت فوق العاده وى ضمیمه مى شد و هر دو به کار مستمر شبانه روزى در مسائل تحصیلى و منظم درس خواندن مى پیوست. به همین علت بود که آقاى صدر خیلى سریع در حوزه علمیه قم ترقى کرد و در مدت کوتاهى جزء فضلاى بنام و درجه اول حوزه شد. یکى از کسانى که مى توانم شهادت بدهم در همان سنین جوانى به اجتهاد رسید، امام موسى صدر بود...» فرهنگ معاصر ص ۱۱۷
آیت اللَّه شیخ على مشکینى:
«... یکى از ممتازین این ممتازین امام موسى صدر بودند در درس حاذق بود، محقق بود. صحبت مى کرد و اشکال مى گرفت هم بحث هاى خوبى داشتند که یکى از آن‌ها مرحوم بهشتى بود... همان وقت‌ها من معتقد بودم که داراى قدرت استنباط احکام هستند... ایشان سیاست و دیانت را توأم کردند و به دنبال تشکیل یک حکومت اسلامى درست در لبنان بود. ما مقام امام موسى صدر را خیلى بالا مى دانیم. ایشان را انسان متدین به دیانت الهى و مردى که سیاست و دیانت هر دو را مى فهمید، مى شناسیم. آقاى صدر از ذخایر عالم تشیع بودند ایشان یکى از پر ارج ترین انسان هاى عالم تشیع بودند.» فرهنگ معاصر ص ۱۳۸ - ۱۳۷
آیت اللَّه شیخ جعفر سبحانى:
«... گروهى از فضلا در آن زمان از خصیصین درس مرحوم آیت اللَّه داماد بودند: جناب آقاى سید موسى زنجانى، جناب آقاى سید مهدى روحانى، جناب آقاى بهشتى، جناب آقاى مکارم، حضرت آقاى موسى صدر. این‌ها جمعى بودند که در حضور محترم آقاى داماد هم سطح را خدمت ایشان خواندند و هم خارج را... اما از نظر اجتهادى شکى نبود که ایشان مرد مجتهدى بودند.» فرهنگ معاصر ص ۱۴۲ - ۱۴۰
آیت اللَّه سید مهدى روحانى:
«... فهم آقاى صدر، از فهم هاى خیلى خوب و سریع الانتقال بود و مطالب را خیلى زود درک مى کرد. شاید در میان رفقا کسى بهتر از ایشان نبود. البته به جز مرحوم بهشتى و تا حدى هم آقاى حاج آقا موسى زنجانى که هر دو مثل ایشان بودند.» تاریخ و فرهنگ معاصر ویژه نامه شماره ۵ص ۲۵۱ - ۲۵۰
امام موسى صدر در سال ۱۳۳۴ش پس از رحلت پدر بزرگوارش عازم عراق گردید و به مدت چهار سال تا ۱۳۳۷ش در حوزه علمیه نجف اشرف از محضر اساتید و مراجع بزرگ همانند آیت اللَّه سید محسن حکیم و آیت اللَّه سید ابوالقاسم خویى بهره مند گردید.
آیت اللَّه سید عبد الکریم موسوى اردبیلى در خصوص مهاجرت علمى امام صدر به نجف مى گوید:
«آیت اللَّه خویى گفتند که سه طلبه از قم آمدند به نجف اما در نجف نماندند و برگشتند موسوى اردبیلى بود، آقاى موسى صدر بود و آقا موسى زنجانى. اى کاش من این‌ها را نمى دیدم خیلى حیف شد که این‌ها برگشتند به قم! این جریان را آن آقا از قول خویى نقل کردند من در سال ۵۳ به نجف رفتم قضیه را از آقاى خویى سؤال کردم ایشان تأیید کردند و گفتند بله...» (۴) نامه مفید ص ۲۴.
دیدار با آیت اللَّه سید عبدالحسین شرف الدین
دو سال از اقامت امام موسى صدر در شهر نجف اشرف مى گذشت که براى نخستین بار در سال ۱۹۵۵م (۱۳۳۴ش) براى دیدار سرزمین اجدادى عازم لبنان شد و با بستگان خویش در صور، شحور و معرکه دیدار نمود در آن زمان هنوز زعیم بزرگ شیعه و فقیه مجاهد آیت اللَّه سید عبدالحسین شرف الدین در قید حیات بود و آیت اللَّه سید موسى صدر به عنوان می‌ه‌مان وارد منزل ایشان شد. در این ملاقات دو شخصیت بزرگ همدیگر را یافتند. آیت اللَّه سید موسى صدر در این ملاقات شدیدا تحت تأثیر افکار بلند رهبر بزرگ اسلامى واقع شد و شیفته ادب، اخلاق، انسانیت و قدرت رهبرى او گردید. و متقابلا آیت اللَّه شرف الدین نیز به نبوغ و قدرت علمى، طرز تفکر و سجایاى اخلاقى او پى برد و وى را لایقترین فرد براى رهبرى آینده شیعیان لبنان دانست و حمایت خود را در هر فرصتى و در هر مجلسى و محفلى ابراز و سجایاى اخلاقى و علمى او را برمى شمرد. آیت اللَّه سید موسى صدر بعد از اقامت کوتاه مجددا راهى نجف اشرف گردید.
نامه مرجع عالیقدر تشیع آیت اللَّه بروجردى به امام موسى صدر
آیت اللَّه بروجردى زعیم عالیقدر و دوراندیش عالم تشیع به منظور فعالیت هاى تبلیغى و ارشاد خود در خارج از کشور شخصیت هاى برجسته و جامعى را از حوزه انتخاب و به کشور هاى اروپایى اعزام مى نمودند که امام موسى صدر نیز از جمله آنان بود و در همین رابطه نامه اى از طرف معظم له به سید موسى صدر در نجف ارسال داشتند و او را به عنوان نماینده تام الاختیار خود در ایتالیا نصب نمودند تا اینکه امور مذهبى، اجتماعى مسلمانان آن دیار را به دست با کفایت خود سامان دهى و اداره نماید. البته امام موسى صدر بنا به دلایلى از این مسئولیت عذر خواهى نمود.
انتشار نخستین مجله در حوزه علمیه قم
سید موسى صدر در اوایل زمستان سال ۱۳۳۷ش عراق را به قصد ایران ترک کرد و مجددا به حوزه علمیه قم مراجعت و تلاش و مبارزه جدیدى را آغاز نمود او سال‌ها پیش با دوستان و همفکران خود در حوزه علمیه قم در مورد اصلاحات حوزه و نشر یک مجله حوزوى مذاکراتى داشت و در حقیقت انتشار چنین مجله اى در حوزه جزو آرمان هاى او و سایر دانشمندان حوزه بود ولى از آنجایى که زمینه این گونه فعالیت‌ها آن روز‌ها در حوزه فراهم نبود و جو غالب بر خلاف این نوع اندیشه ها و حرکت‌ها بود انتشار مجله اى از طرف حوزه در چنین شرایطى غیر ممکن به نظر مى رسید.
آیت اللَّه هاشمى رفسنجانى مى گوید:
«.... مکتب اسلام که تأسیس شد انصافا فکر خوب و با ارزشى بود آن موقع اصلا در حوزه مجله و نشریه و این طور چیز‌ها نبود. این خودش در آن زمان یک حرکت انقلابى بود که چنین مجله اى تأسیس شد...»
آیت اللَّه سید موسى صدر وقتى که از نجف به قم مراجعت نمود زمینه انتشار آن مجله حوزوى را فراهم شده یافت و لذا با همکارى جمعى از فضلاى بنام حوزه و با عدهاى از تجار متدین تهران کار خود را آغاز نمود و با توکل به خداوند متعال و پشتیبانى یکى از مراجع وقت در آذرماه ۱۳۳۷ش نخستین مجله حوزه به نام مکتب اسلام انتشار یافت و نور امید را در دل هاى دین باوران فروزان کرد.
آیت اللَّه مجد الدین محلاتى مى گوید:
«... بعد از آنکه آقا موسى از نجف برگشت، به راهنمایى... آقاى شریعتمدارى، مجله مکتب اسلام را راه انداختیم و آقا موسى صاحب امتیاز مجله بود. یادم هست که آن زمان تیمور بختیار معاون ساواک بود و درباره مجله خیلى بد گویى کرده بود. گفته بود از حلقوم قم هم یک ناله کمونیستى دارد بلند مىشود! آقا موسى را احضار کرده بود! آقا موسى هم رفته بود و حسابى حالش را جا آورده بود؛ یعنى کارى کرده بود که خود بختیار دستور صدور امتیاز را داده بود! به طورى که آقا موسى بلافاصله بعد از آن براى مجله یک امتیاز گرفت...» (۵)
چند شماره از آن منتشر شده بود که مورد توجه زعیم عالیقدر شیعه آیت اللَّه بروجردى قرار گرفت و على رغم انتقادات و ارسال نامه هاى اعتراضآمیز - که از ایشان درخواست شده بود تا از انتشار مجله مکتب اسلام جلوگیرى به عمل آورند - ایشان با ژرف نگرى خاصى که داشت در مقابل همه آن‌ها ایستاد و تا آخر عمر از آن پشتیبانى کرد.
حجة الاسلام على دوانى مى گوید:
«بنده رفتم خدمت آیت اللَّه بروجردى آقا مفصل بحث کردند که:... من خواستم مجله اى در حوزه باشد ولى سن و سالم به جایى رسیده که مىترسیدم دستور بدهم و درست انجام نگیرد با سروصدا شروع بشود و با سروصدا بخوابد و بعد به حوزه و روحانیت لطمه بخورد...» (۶)
سید موسى صدر به خاطر ویژگی هایى که داشت عهده دار مدیریت مجله بود و همه مقالات را پس از بررسى هیئت تحریریه مورد مطالعه دقیق قرار مى داد و از نقطه نظر عبارات و محتوا آن‌ها را ارزیابى مى کرد تا مطالب مندرج در مجله با کیفیتى عالى و مناسب با شأن حوزه منتشر شود.
آیت اللَّه سید عبد الکریم موسوى اردبیلى مى گویند:
«... چون ایشان هم از افراد فعال مکتب اسلام بودند، در تقسیم کارى که کردیم جلسه با اکثریت آرا، مسئولیت ترتیب و تنظیم مقالات را به ایشان واگذار کرد...» (۷)
عنوان بحث خود امام موسى صدر در مجله، حوزه «اقتصاد در مکتب اسلام» بود که در این سلسله مقالات با قلمى روان و شیوا و با نظرى بلند و دیدى آگاهانه مباحثى از مسایل اقتصادى را مورد ارزیابى و دقت قرار مى داد و در آخر، سیستم اقتصادى اسلام را با سایر مکتبهاى اقتصادى جهان مقایسه مى نمود.
این مقالات از شماره سوم تا دوازدهم از بهمن سال ۱۳۳۷تا آذر ۱۳۳۸طى ده شماره ادامه داشت و بعد‌ها در مجموعه اى گردآورى و چاپ گردید. (۸)
تأسیس دبیرستان صدر
امام موسى صدر جزو اولین اندیشمندانى بود که با توجه به رویکرد و تحولات اجتماعى و تأثیر آن بر روى جوانان، به نقش حیاتى و ارزنده علوم جدید پى برد و در همین راستا در اقدامى متهورانه دست به تأسیس مدرسه اى به سبک جدید زد، تا جوانان علاوه بر کسب دانش روز از تربیت درست نیز برخوردار گردند، چرا که اکثر خانواده هاى متدینین خصوصا در شهر قم به واسطه جو آن زمان و ترس از آلوده شدن فرزندانشان به گرایشهاى غیر مذهبى دست به مبارزه منفى زده، فرزندان خود را به مدارس دولتى نمى فرستادند و در برخى از خانواده ها این موافقت حداکثر تا پایان دوره دبستان بود. در این شرایط امام موسى صدر با همکارى فرهنگیان متدین و خدمتگزار، امتیاز یک دبیرستان ملى را از وزارت فرهنگ گرفت و دبیرستان صدر تحت مدیریت ایشان شروع به فعالیت نمود و بعد از هجرت ایشان به لبنان مدیریت مدرسه را به شخص دیگرى واگذار نمود.
البته ناگفته نماند شهید دکتر بهشتى دوست همراه و همفکر و هم مباحثه اى ایشان نیز دبیرستان دیگرى به نام دین و دانش را تأسیس کرده بود که ضمن آموزش جوانان به علوم و فنون روز آموزش هاى مذهبى را نیز در برنامه درسى خود در نظر گرفته بود.
هجرت
همان گونه که اشاره شد امام موسى صدر براى نخستین بار در سال ۱۹۵۵م به لبنان مسافرت کرده، با اقوام خود در صور و شحور و معرکه آشنا شد. آن زمان هنوز زعیم بزرگ شیعه آیت اللَّه سید عبد الحسین شرف الدین در قید حیات بود و توسط آن مرحوم نبوغ و مزایا و قدرت رهبرى او براى شیعیان آن سامان در مجالس و محافل مختلف بازگو گردید و بر عام و خاص معلوم گشت که فقط موسى صدر شایستگى و قابلیت زعامت شیعیان لبنان را - پس از وفات آیت اللَّه شرف الدین - خواهد داشت.
در اواخر سال ۱۹۵۹م (۱۳۳۸ش) بعد از وفات زعیم مصلح و عظیم الشأن آیت اللَّه سید عبد الحسین شرف الدین طبق وصیت ایشان و به دعوت شیعیان لبنان که با ارسال نامه اى، از سید موسى صدر درخواست نمودند، به آن دیار هجرت نماید و زعامت شیعیان را به عهده بگیرد و این دعوت با تأیید و تأکید آیت اللَّه العظمى بروجردى همراه شد، امام موسى صدر به لبنان قدم نهاد و در شهر صور رحل اقامت افکند و بى درنگ بعد از ورود و از همان روزهاى نخستین فعالیتهاى همه جانبه خود را آغاز کرد و این فعالیت‌ها آن قدر دامنه اش گسترده شد که حیات سیاسى، اجتماعى و اقتصادى جنوب لبنان و شیعیان را تحت تأثیر عمیق خود قرار داد به گونه اى که به جرأت مى توان لبنان را به دو برهه تاریخى تقسیم نمود: بخش اول قبل از ورود امام موسى صدر و بخش دوم بعد از آمدن ایشان. کما اینکه کاردینال فرانس کونیگ (اسقف اعظم اتریش) به امام چنین گفت: «عالى جناب! من راجع به شما زیاد شنیده ام! ایمان دارم که مى توان تاریخ لبنان را به دو دوره کاملا مجزا تقسیم نمود: دوران قبل از موسى صدر و دوران موسى صدر.» (۹)
وضعیت شیعیان قبل از امام موسى صدر
تاریخچه شیعیان لبنان
علماى شیعه جبل عامل - که منطقه اى کوهستانى در جنوب لبنان است و شهرهاى نبطیه، مرجعیون، بنت جبیل و روستاهاى حومه را شامل مى شود – مدعى اند که جامعه شیعى لبنان از تمامى جوامع دیگر مسلمان - به جز حجاز – کهن تر است. آنان تأسیس جامعه شیعه جبل عامل را به ابوذر نسبت مى دهند. آنچه مسلم است این است که قرن سوم هجرى (۹میلادى) مناطق عراق، ایران، شام و شمال آفریقا و مصر، شاهد جریانى از تشیع بوده است. دورانى که دول توانمند شیعى مذهب آل بویه در ایران و عراق، فاطمی‌ها در مصر و شمال آفریقا و حمدانىها در موصل و حلب حکومت مى کردند.
از قرن سوم هجرى جوامع شیعه در منطقه بین رود علوى در شمال و ناحیه جلیله در جنوب، معروف به جبل عامل، سکونت داشتهاند. شیعیان دیگرى نیز در بخش شمالى دره بقاع و همچنین در طرابلس و کسروان واقع در لبنان شمالى سکونت اختیار کردند. اما به دنبال فتح سوریه به دست صلاح الدین ایوبى و فرمانروایى نخستین حکام ایوبى و بعد از ایشان سلطه ممالیک، شیعیان از منطقه شمالى لبنان بیرون رانده شدند و از این ایام به بعد، در همان مناطقى که امروزه نیز همچنان در آن ساکناند، تمرکز و اسکان یافته اند. به هر حال شیعیان به عنوان یک اقلیت مذهبى در مناطق امن و مناطق اطراف که از دسترس حکمرانان مرکزى به دور بوده سکنى گزیدند. دور افتادگى جغرافیایى این ناحیه و حمایت هاى خانواده هاى برجسته شیعى نه تنها سبب تداوم و استمرار یک فرهنگ شیعى در این ناحیه که هنوز پا برجاست، گردید بلکه باعث جلب و جذب شیعیان امامیه از سایر بخش هاى سوریه به این ناحیه نیز شد.
گرچه درباره علما و مدارس شیعى جبل عامل پیش از قرن دوازدهم م / ششم هـ ق چندان اطلاعات متمرکزى در دست نیست، اما بعد‌ها سنت نیرومند تحصیل معارف شیعى را با چهره اى روشن در این ناحیه مى بینیم. این سنت تحصیل معارف شیعى به رغم همه گرفتارى ها همچنان در شهر‌ها و روستاهاى این ناحیه ادامه یافت. آنچه بیش از هر چیز دیگر شایان توجه است، همانا موقعیت و نقش مؤثر علماى جبل عامل در میان سایر علماى شیعه است. به گونه اى که جبل العامل بزرگ‌ترین پایگاه و مرکز عقیدتى شیعه در جنوب لبنان شد و در طول تاریخ علما و متفکرین و نویسندگان بزرگى را به اسلام و جهانیان هدیه کرده است و معروف است که در جنوب در هر دهى عالم یا مؤلّفى دیده مى شد و به قرارى که در بعضى از تواریخ آمده در یک ده هشتاد مجتهد زندگى مى کردند. (۱۰)
شهید اول و ثانى نمونه اى از هزاران است و با آنکه این دو از برجسته ترین فقهاى نه تاریخ شیعه بلکه مسلمانانند آماج حقد، کینه و تعصب جاهلى قرار گرفته، به جرم شیعه بودن به فجیع ترین اشکال ممکن به شهادت رسیدند و شیخ حر عاملى از جمله علماى آن دیار است که جایگاه ویژه خود را داراست.
به طور کلى فعالیت و حیات علمى در جبل عامل به سه دوره تقسیم مى شود: دوره اول آن از تأسیس مدرسه جزین توسط شهید اول آغاز مىشود و تا سال ۱۷۸۰ادامه دارد. در این سال جنگهایى که توسط جزار پاشا به وجود آمد باعث شد که آشوب و بلوا منطقه را فرا گرفته، مدارس و مباحث تعطیل گردد. این وضع همچنان ادامه داشت تا آنکه بعد از جزار پاشا، سلیمان پاشا به حکومت رسید و از آنجا که شخصى دوراندیش بود، در سال ۱۸۰۵با زعماى انقلابیون شیعه منطقه جبل عامل و با حضور نماینده باب عالى (دربار امپراطورى عثمانى)، راغب افندى، معاهده صلحى را امضا کرد. دوره دوم حیات علمى جبل عامل از سال ۱۸۰۵آغاز مىشود و تا پایان قرن سیزدهم هجرى یعنى ۱۸۸۱م ادامه دارد. دوره سوم یا به عبارت دیگر دوره جدید نهضت علمى شیعه از ۱۸۸۲م شروع مىشود. در این دوره اولین مدرسه به سبک جدید در نبطیه تأسیس مىگردد. در سال ۱۸۹۲سید حسن یوسف الحسینى بعد از مراجعت از عراق مدرسه «حمیدیه» را بنا نهاد. مدرسه اى که ثمره آن ده‌ها شاعر ادیب، نویسنده و خطیب بود.
شیعیان در واقع از صحنه سیاسى به دور بودند، خصوصا در قرن ۱۹میلادى که لبنان یک تحول سیاسى، اجتماعى و فکرى را پشت سر گذاشت. در این زمان بود که فاصله و شکاف میان شیعیان و همسایگانشان زیاد‌تر شد. در این قرن مارونی‌ها با فرانسه، دروزىها با بریتانیا، ارتدوکس یونانى با روسیه و سنی‌ها با خلافت عثمانى روابط نیکو داشتند. تنها شیعیان بودند که از حمایت بیگانگان بهره اى نداشتند و از هر گونه حمایت خارجى محروم بودند. فقط گاهگاهى از جانب حکام قاجاریه علاقه اى نسبت به وضع آن‌ها نشان داده مى شد که آن‌ها هم به شدت ضعیف بوده و نفوذ چندانى نداشتند.
در خود نواحى شیعه نشین نوعى دگرگونى محدود اقتصادى - اجتماعى طى نیمه دوم قرن نوزدهم میلادى پدید آمد. اصلاحات ارضى که توسط حکومت عثمانى در سال ۱۸۵۸آغاز شد، به رشد روزافزون گروه کوچکى به نام «اشراف» و یا به قول لبنانىها «الزعماء» کمک کرد.
این گروه توانستند مالکیت اراضى وسیعى را به دست آورند. در اواخر قرن نوزدهم طبقه زعما گسترش یافت. بدین صورت که سه یا چهار خاندان در صیدا، صور و نواحى دیگر با به دست آوردن مالکیت بر اراضى یا تبدیل شدن به کشاورزان مقتدر مالیات‌پرداز، خود را وارد این طبقه کردند که مى توان ظهور آنان را ناشى از سیاست اراضى دولت عثمانى دانست.
تمرکز ثروت در دست زعما داراى آثار سیاسى نیز شد زیرا اعضاى آن‌ها، نمایندگان مناطق شیعى در شوراهاى ادارى عثمانى محسوب مى شدند؛ لیکن بزودى در اثر رقابتهاى داخلى نفوذ خانواده هاى زعما کاهش بسیار یافت. پیدایش زعما در عین حال محدود به منطقه شیعه نشین جنوب بود و ساختار جامعه شیعه در بقاع همچنان به صورت عشیره اى باقى ماند.
به موازات زعما، خاندانهاى تحصیلکرده علما وجود داشتند. اینان که از طبقات مختلف جامعه بودند به واسطه تحصیلاتشان از وجهه اجتماعى قابل ملاحظه اى برخوردار بودند. در رأس این طبقه دو یا سه مجتهد وجود داشت و در سلسله مراتب بعدى علما و شیوخ با تحصیلات علمى متفاوت قرار داشتند.
طبقه سوم، طبقه روستاییان و دهقانان بودند که به نحو وسیعى تابع زعما بودند و اگر چه در اواخر قرن نوزدهم که به تازگى وارد طبقه زعما شده بودند، بانى تجدید حیات ادبى و بیدارى سیاسى روزافزون گردیدند. با این حال اکثریت شیعیان به لحاظ جغرافیایى در انزوا بودند و به لحاظ سیاسى ضعیف و از نظر اقتصادى تابع حکومت خاندان هاى فئودال متخاصم باقى ماندند. شیعیان با این وضعیت با تحولات قرن بیستم رو به رو شدند. (۱۱)
این وضعیت منجر به محرومیت مضاعف شیعیان گردید. و یکى دیگر از مشکلات اساسى شیعیان - علاوه بر فئودال ها که تا دهه ۱۹۶۰میلادى بر جامعه شیعه لبنان مسلط بود - قانون طایفه اى بود. این دو معضل همانند دو لبه قیچى عمل مى کرد و منشأ تمام نا‌بسامانى هاى سیاسى، اقتصادى و اجتماعى آنان گردیده بود. امام موسى صدر با تأسیس مجلس اعلاى شیعیان در صدد تضعیف و نابودى نهاد هاى فوق برآمد و بدین وسیله به استیفاى حقوق شیعیان پرداخت.
فئودالیسم و نقش آن در زندگى شیعیان
در نیمه دوم قرن نوزدهم میلادى اصلاحات ارضى توسط حکومت عثمانى انجام و منجر به پیدایش خُرده مالکانى در مناطق شیعه نشین شد. حکومت عثمانى در جنگهاى بین المللى اول احتیاج به سرباز داشت و از آنجایى که سربازان از رفتن به جبهه اروپا امتناع مى کردند، دولت عثمانى فرمانى صادر کرد تا شیعیان را به اجبار به سربازى ببرند، همان زمان معروف بود که هر کس به بالکان برود، دیگر بر نخواهد گشت. بعد از مدتى که حقایق بر شیعیان معلوم گردید آن‌ها به عثمانىها فشار آوردند که چرا شیعیان بایستى به جنگ بروند و دیگران معاف شوند. حکومت عثمانى نیز موافقت کرد که هر جوانى که نمى خواهد به جنگ برود ۷۵دینار غرامت بپردازد.
شیعیان و عمدتا همان خرده مالکان - که در پى اصلاحات ارضى، مختصر زمینى به دست آورده بودند براى آنکه بتوانند در واقع این خونب‌ها را بپردازند، مجبور مى شدند زمین هاى خود را بفروشند و در قبال کسانى که زمین نداشتند و بى بضاعت بودند افراد سرمایه دارى بودند که با پرداخت ۷۵دینار به دولت افراد بى بضاعت را به بیگارى مى گرفتند و در صورتى که خودش نمى توانست بدهى را بپردازد فرزندانش به بیگارى ملاّکین در مى آمدند.
یکى از همین افراد ملاّک به نام احمد الاسعد در جواب مردم، زمانى که از وى تقاضاى تأسیس مدرسه اى کردند، گفت: وقتى کامل (پسرش که بعد‌ها رئیس پارلمان لبنان شد) درس مى خواند همه شما را کفایت مى کند! (۱۲)
شهید چمران در این خصوص مى گوید:
«... [در لبنان] تهمت، دروغ، دزدى، نوکرى بیگانه، پول گرفتن از اجانب همه زرنگى و سیاست بازى به شمار مى آید. سیاستمدارى موفق به حساب مى آید که از خارج بیشتر پول بگیرد و نظر اجنبى را بیشتر جلب کند روزنامه ها و مجلات لبنانى نیز از این خط مستثنى نیستند.»
بله براستى مجلات و روزنامه هاى لبنان از این خط مشى مستثنى نبودند و ساواک نیز از این وسیله در راستاى تخریب وجهه امام موسى صدر و مقابله با او حداکثر استفاده را مى برد و نقش عمده اى در ایجاد موانع داخلى و خارجى و پخش شایعات منفى و... ایفاء مى نمود:
درباره: تهیه مقاله درباره موسى صدر و چاپ آن در مجله الاخاء
«رونوشت تلگراف واصله از آقاى قدر سفیر شاهنشاه آریامهر در بیروت درباره انتشار نقاط ضعف سید موسى صدر و پى نوشت تیمسار ریاست ساواک وسیله اداره کل دوم به این اداره کل ارسال گردید. که در اجراى اوامر صادره با همکارى اداره کل دوم شرحى تهیه و در صفحه مقابل تقدیم تا در صورت تصویب پس از ترجمه آن به عربى در مجله الاخاء چاپ و تعداد لازم از مجله مذکور و یا متن تهیه شده به لبنان و دیگر کشورهاى عربى که امکان پخش آن هست فرستاده شود. ضمنا قبلا در اجراى اوامر متن دیگرى به عربى تهیه «که قبلا ملاحظه و تصویب فرمودهاند» به تعداد لازم به نمایندگی هاى مربوطه در حوزه خلیج فارس و کشور هاى عربى دیگر به منظور پست کردن به آدرس افراد مورد نظر تهیه و ارسال گردیده است.» اداره کل سوم [امضاى ثابتى]
شهید چمران در گوشه اى دیگر از خاطرات خود و در خصوص وضعیت لبنان و شیعیان آن مى گوید:
«در لبنان ۷۲ گروه وجود دارد که شرح آن‌ها خواهد آمد. از آنجا که لبنان کشور آزادى است و همه کشورهاى عربى دیگر مى توانند در آنجا به آزادى فعالیت کنند، حزب داشته باشند، سازمان داشته باشند، اسلحه بیاورند، روزنامه داشته باشند. بنابراین لبنان محل برخورد و درگیرى قدرتهاى بین المللى است. به عنوان نمونه عراق و سوریه با هم دشمن هستند سوریه و لیبى با هم هستند، سوریه و عربستان سعودى با هم دشمن هستند هر یک از این کشور‌ها براى خود حزبى و سازمانى در لبنان دارند و به آن‌ها پول و اسلحه مى دهند. این احزاب و سازمان ها در داخل لبنان به جان هم مى افتند... همین احزاب چپ بر اساس کشته هاى ماهانه خود از دولت متبوع خویش پول مى گیرند؛ یعنى حزب بعث عراق. اگر در یک ماه دویست کشته داد، از دولت عراق ۲۰میلیون لیره مى گیرد. اگر سیصد کشته داد پول زیاد‌تر مى شود. این احزاب خدان‌شناس - که رهبرانش همچنان که گفتیم شیعه نیستند دین ندارند.»
نظام طایفه اى
در لبنان حدود پانزده طایفه مختلف زندگى مى کنند که طبق قانون طایفى که در سال ۱۹۳۲تحت نفوذ فرانسه نوشته شده است، به فعالیتهاى سیاسى و اجتماعى مى پردازند. در لبنان سه طایفه بزرگ هستند: طایفه مسیحیان، طایفه سنىها و طایفه شیعیان. هرگاه بخواهند امتیازاتى را در لبنان تقسیم کنند بایستى بر اساس نسبتى معین باشد. این نسبت ۵ براى مسیحیان، ۳ براى سنى ها و ۲براى شیعیان است.
عده شیعیان لبنان ۰۰۰/۰۰۲/۱عده سنى ها ۰۰۰/۷۵۰عده مارونى ها که بزرگ‌ترین طایفه مسیحیان است ۰۰۰/۹۰۰نفر است و مارونى ها قدرت سیاسى، نظامى و اقتصادى لبنان را در دست دارند. رئیس جمهور، وزیر دفاع و جنگ و رئیس بانک مرکزى بایستى مارونى باشد. و به عنوان مثال اگر ۱۰نماینده براى مجلس بخواهند بایستى ۵ نفر مسیحى، ۳ نفر سنى و ۲ نفر شیعه باشند و همین طور سهمیه دانشگاه و... که هرگز همان سهم مقدر قانونى - هم به شیعیان - به واسطه آنکه پایگاه و مرکزى منسجم و رهبرى قوى نداشتهاند - داده نشده است. (۱۳)
مجموعه عوامل فوق باعث گردید که شیعیان لبنان به پست ترین مشاغل اجتماعى رو آورده و از ابتدایىترین امکانات محروم باشند و در مقابل، مسیحیان مارونى قدرت سیاسى، نظامى و اقتصادى لبنان را در دست گیرند. فقر و بیکارى و اشتغال به کارهاى پست روحیه اى براى شیعیان نگذاشته و به تدریج زمینه ساز بلایى به مراتب بد‌تر شده و آن‌ها را به طور کلى دچار یأس، خود باختگى و سرخوردگى روحى کرده بود به گونه اى که شیعیان از اظهار و انتساب خود به شیعه احساس ننگ، حقارت و خجلت مى کردند در تمام جنوب لبنان غیر از یک نیمه مخروب مدرسه اى نداشته و به طور کلى از امکانات اولیه رفاهى همچون آب، برق، مخابرات، درمانگاه، جاده خبرى نبود و زراعت در حد بسیار نا‌چیزى بود. (۱۴)
شهید چمران در ترسیم وضعیت آن روز شیعیان مى گوید:
«... شاید بدانید که بیروت عشرتکده خاورمیانه و شیخ نشینهاى عرب بود بیروت سوئیس خاورمیانه به شمار مى رفت. ۸۵%از فاحشه هاى بیروت را، دختران شیعه جنوب لبنان تشکیل مى دادند، دخترانى که از روى فقر و فلاکت به بیروت مى آمدند تا کلفتى کنند...» (۱۵)
وضعیت شیعیان پس از امام موسى صدر
امام صدر به محض ورود به لبنان دست به اقدامات گسترده اى زد و اگر چه عمق فاجعه بسیار گسترده بود ولى آن همه او را نه تنها، از تلاش وا نداشت بلکه به عزم و همت او افزود.
وى از طرفى به مقابله با فئودال‌ها و وضعیت نابسامان اجتماعى شیعیان که در واقع آفت داخلى جامعه شیعه بود پرداخت و از طرفى با دشمنان بیرونى و قوانین ناعادلانه سیاسى لبنان و نظام طایفه اى به مقابله پرداخت تا یک بار و براى همیشه لبنان را از بحران خارج نماید ذیلا به پاره اى از اقدامات و فعالیت هاى اجتماعى، سیاسى، فرهنگى امام صدر اشاره مى گردد:
تأسیس جامعه زنان
در لبنان و به ویژه در شهر‌ها، جامعه را با زنان و زنان را با جامعه کارى نبوده و نیست حتى زنان در مجالس دینى و اعیاد و سوگوارى ها نیز شرکت نمى کردند. آنان به تمام معنى فقط به کارهاى درون خانه مى پرداختند و به خوبى واقفیم که این عدم احساس مسئولیت چه بر سر جامعه اسلامى و خصوصا جامعه زنان مسلمان خواهد آورد.
آقاى صدر به محض ورود به لبنان وجود این نقیصه را دریافت و بى درنگ به اصلاح آن همت گماشت وى در نخستین سال ورودش به لبنان اعلام داشت که زن‌ها نیز مى توانند در ایام ماه مبارک رمضان به مسجد بیایند و جداگانه براى خویش مراسم نماز جماعت برپا دارند.
خانم‌ها با شور و اشتیاق زاید الوصفى در مراسم مذهبى شرکت جستند و در کنار مراسم فوق برنامه سخنرانى و وعظ نیز براى آنان ترتیب یافت و همین مسئله نقطه عطفى در مشارکت زنان مسلمان شد و از قبل آن مؤسسات فراوانى توسط بانوان تأسیس گردید که به چند نمونه از آن‌ها اشاره مىشود:
۱- مدرسه پرستاران و کمک پرستاران.
۲- کلاس مبارزه با بیسوادى.
۳- کودکستان.
۴- مدرسه نمونه براى دختران.
۵- مدرسه تربیت خانه دارى و آموزش (خیاطى، کمکهاى اولیه، دفاع غیر نظامى) برنامه هاى آموزشى، دینى و فرهنگى.
موسسه اخیر به نام خانه دختران (بیت الفتات) مشهور بود در همه این مؤسسات مسئله حجاب و آداب و معارف اسلامى شدیدا مورد توجه قرار گرفته و خود نمونه اى از یک اجتماع زنده، پرتحرک و نمونه دینى مى باشد. (۱۶)
انجمن نیکوکاران (جمعیة البر و الاحسان)
یکى از مشکلات جامعه شیعه لبنان مسئله بیکارى و فقر بود که به چهره جامعه شیعه رنگ بدبختى و فلاکت کشیده بود و به گونه اى این مسئله نهادینه شده بود که شیعیان را عین بدبختى و بیکارى و فقر مى دانستند. امام موسى صدر در جهت مقابله با این پدیده زشت اجتماعى - که ریشه اى بسیار دیرینه داشت و به سیاست گذارى هاى گذشته باز مى گشت - انجمن فوق را تأسیس کرد. این انجمن توسط یک هیئت مدیره و چند کمیسیون اداره مى شد. یکى از کمیسیون‌ها به نام کمیسیون خانواده، مأمور رسیدگى به چگونگى وضع درآمد سالانه خانواده هاى محروم، مستمند و درمانده بود. این کمیسیون کار خود را پس از یک سخنرانى عمیق و جامع که از طرف امام موسى صدر ایراد شد، شروع کرد. هدف این کمیسیون مبارزه با فقر و برانداختن تکدى گرى از جامعه شیعیان لبنان بود. شعار جمعیت دو حدیث بود. «شیعتنا یموتون و لا یسئلون بالکفّ، (شیعیان ما مى میرند و دست گدایى به سوى کسى دراز نمى کنند) و «لا تحلّ الصدقه لمتحرف و لالذى قوّة سوى قوى» (صدقه بر پیشه ور و کسى که داراى بنیه اى سالم و نیرومند است جایز نیست) اولین کار کمیسیون شناسایى گدایان حرفه اى و مستمندان حقیقى بود و سپس براى بهبود وضع هر دو گروه فعالیتهاى پیگیرى را آغاز نمود. و براى تمامى گدایان اعم از حرفه اى و حقیقى برنامه ریزى و مستمرى معین کرد و فرزندان آنان را در هنرستان هاى صنعتى به تحصیل واداشت. امام موسى صدر با سخنرانى هاى مفصلى که ایراد کرد مردم را تربیت و از آنان درخواست کرد که به گدایان حرفه اى کمک نکنند و اعانات خویش را مستقیما به صندوق هاى ویژه این کار واریز نمایند. سپس مؤسسه اى به نام «دار الایتام» ساخت و اطفال بى سرپرست را در آنجا نگهدارى کرده، به تعلیم و تربیت آنان پرداخت. مؤسسه اى به نام «دار العجزه» پدید آورد که معلولین و درماندگان را گرد آورده، علاوه بر پرداخت مخارج آن‌ها، حرفه و فنى مناسب به آنان مى آموخت. یک مدرسه حرفه اى بسیار مدرن تأسیس کرد و دانشجویان را در رشته هاى صنعتى آموزش داد که بعدا به عنوان مدرسه صنعتى جبل عامل معروف شد و تحت نظر شهید چمران قرار گرفت. (۱۷)
شهید چمران در خاطرات خود مى گوید:
«... البته مدرسه اى نبود که فقط در درس و تکنولوژى سرآمد دیگران باشد، بلکه مدرسه اى بود که کارگاه ایدئولوژى ما به شمار مى رفت. نماز جماعت و کلاس هاى ایدئولوژیک و کادرهاى سازمانى در مدرسه برقرار بود. همان اواخر که دانشجویان وارد مدرسه مى شدند، با فنون مبارزاتى و جنگهاى چریکى آشنا مى شدند...»
در خصوص احساس خطرى که دشمنان و رقبا از این مدرسه مى کردند و آن را مورد هجوم قرار مى دادند، مى گوید:
«.. بار‌ها به این مدرسه حمله کردند و با راکت و موشک این مدرسه را در هم کوبیدند یعنى نه فقط دست راستى ها و اسرائیلى ها این مدرسه را مورد هجوم قرار مى دادند بلکه چپى ها و کمونیست‌ها و مزدوران عراق نیز چندین بار این مدرسه را مورد هجوم قرار دادند...» (۱۸)
مرکز تحقیقات اسلامى «معهد الدراسات الاسلامیه»
در کشور لبنان ملیت‌ها و مذاهب گوناگون در کنار یکدیگر گرد آمده و به زندگى مشترکى پرداختهاند. این ملیت‌ها و مذاهب گوناگون پیوسته با یکدیگر در تماسند و در میان آنان مباحث مختلفى رد و بدل مى شود.
امام موسى صدر با توجه به این نکته دانشجویان را به تحقیق در مسائل اسلامى و شیعى تشویق نمود تا خردمندانه درباره مسائل اسلامى به تجزیه و تحلیل پرداخته، نتایج تحقیقات خود را به جامعه اسلامى عرضه نمایند.
این مرکز از کشورهاى آفریقایى و خاورمیانه و خاور دور دانشجو مى پذیرفت و در همین راستا امام موسى صدر به کشورهاى مسلمان و غیر مسلمان آفریقایى مسافرت نمود و در جهت مبادله دانشجو و مبلغ دینى با مسئولان آنجا مذاکراتى به عمل آورد. ایشان مکررا مى گفتند: بر ما مسلمانان واجب است که قبل از آنکه این قاره به جهان مسیحیت یا دنیاى کمونیسم بپیوندد به کمک افریقاى تشنه و نیازمند اعتقاد بشتابیم.
به پاره اى از خدمات و اقدامات امام موسى صدر که در طى فعالیت هاى اولیه وى به وجود آمده اشاره مى کنیم. نکته حائز اهمیت آن است که تمامى مؤسساتى را که براى شیعیان لبنان تأسیس کردند براى عموم مردم و در خدمت تمامى افراد بود و سنیان و مسیحیان نیز از آن استفاده مى کردند این حسن رفتار و برخورد خوش شیعیان با دیگر مذاهب موجب شده بود که پیروان مذاهب دیگر رسما در مجالس و اعیاد و سوگوارى هاى شیعیان شرکت کنند و براى متصدیان این مؤسسات هیچ فرقى نمى کرد که مراجعین آنان شیعه باشند یا غیر شیعه، کار اعتماد این فرقه هاى گوناگون نسبت به مؤسسات شیعیان به گونه اى شده بود که حتى بسیارى از سنیان و مسیحیان در امور قضایى به مراجع و محاکم شیعى رجوع مى کردند و یقین داشتند که حتى اگر طرف دعواى آنان شیعه باشد مؤسسات شیعیان قضاوتى بر خلاف اخلاق و حق و حقیقت انجام نمى دهند. (۱۹)
به طور کلى یکى از شعار هاى استراتژیک امام موسى صدر آن بود که امکانات جمعیت به همه شهروندان و تمامى طوایف تعلق دارد. امام صدر تأکید داشت که ممکن است مردم از نظر رنگ، دین و مذهب متفاوت باشند اما همه در برابر قانون انسانیت یکسان هستند. این برخورد باعث گردید که از همان ابتدا موج کمکهاى نقدى و غیر نقدى مسیحیان به سوى جمعیت سرازیر شود. و حتى پزشکان مسیحى شهر صور به طور مجانى به درمان شیعیان پرداختند. (۲۰)
پاره اى از مؤسسات دیگر
۱- مرکز تفریحات سالم براى جوانان (هیئت الشباب المسلم) باشگاهى در کنار دریاى مدیترانه
۲- الندوة اللبنانیه مؤسسه اى است فرهنگى که فلاسفه و دانشمندان بزرگ و رؤساى کشور هاى خاورمیانه عربى در آن شرکت کرده، به بحث مى پرداختند و در سایه همین مجالس سازمان خدمات اجتماعى به نام (تحرک اجتماعى) پدید آمد که این سازمان با همکارى مسیحیان و شیعیان لبنان اداره مى شد که علاوه بر احداث یک صد واحد بهداشتى درمانى در سراسر لبنان و پخش دارو هاى مورد نیاز خدمات قابل توجهى نیز به مردم ارائه مى داد. (۲۱)
مجموعه اقدامات فوق و همچنین شخصیت جذاب، پرنفوذ و اخلاق پیامبر گونه امام موسى صدر باعث گردیده بود که محبوبیتى غیرقابل تصور در بین مردم لبنان کسب نماید؛ در اسناد مى خوانیم:
وضع و موقعیت سید موسى صدر
«سید موسى صدر که روحانى است موقعیت عجیبى در لبنان براى خود کسب نموده است که مى توان گفت صدر یعنى قلب بیروت و قلب ملت لبنان مردم لبنان امکان ندارد از دستور صدر سرپیچى کنند هنگامیکه او از لبنان خارج و یا وارد لبنان مى شود تمام رجال بیروت به استقبال او حاضر مى گردند مشارالیه در بیروت از قدرت فوق العادهاى برخوردار است که ما فوق قدرت رئیس جمهورى لبنان مى باشد در تمام جراید لبنان همه روزه عکس موسى صدر دیده مى شود و تمام مغازه هاى بیروت و بازارهاى بزرگ چه در داخل و چه در خارج مغازه عکس بزرگى از صدر در آن‌ها دیده مى شود در بیروت محلى است که به نام قصر موسى صدر معروف است چنانچه فردى سوار اتومبیلهاى مسافربرى شود و به راننده بگوید قصد رفتن به قصر موسى را دارد، با احترام به آن محل مى برند. بنا به اظهار یکى از رانندگان تاکسى موسى صدر صاحب بزرگ‌ترین قدرت در لبنان مى باشد. بنا به دستور صدر مغازه ها روزهاى جمعه تعطیل است و حتى صدر دستور داده بایستى اذان شیعه در رادیو خوانده شود. صدر مؤسسات بزرگى در بیروت برپا کرده است. او رئیس مجلس شیعه در بیروت است و لقب امام به وى دادهاند و حتى رئیس جمهور لبنان از صدر خوف و وحشت دارد و به او پیشنهاد رئیس جمهورى کرده است. تمام قواى لشگرى و کشورى و ملت لبنان فدایى موسى صدر هستند و او صاحب جان و مال و ناموس ملت لبنان است و امکان ندارد صدر دستورى صادر کند و آن دستور فورا اجرا نشود بنا به اظهار راننده مورد بحث، قدرتى بالا‌تر از قدرت موسى صدر در بیروت دیده نمى شود هر آن اراده کند با هواپیما بهر نقطه اى از جهان مسافرت کند با تشریفات خاصى از او استقبال به عمل مى آید. ضمنا هر موقع راننده تاکسى مى خواست نام موسى صدر را ببرد بسم اللَّه مى گفت و با چه احترام خاصى از او نام مى برد به طور کلى موسى صدر یعنى لبنان و لبنان یعنى موسى صدر.»
این محبوبیت فقط در بین شیعیان نبود و این اقدامات که به جرأت براى اولین بار در لبنان به وقوع مى پیوست باعث گردید توجه تمامى اقشار و گروه‌ها را از هر مذهب و مکتبى به خود جلب نماید؛
در اسناد دیگرى مى خوانیم:
وزارت امور خارجه سازمان اطلاعات و امنیت کشور
«... گزارش رسیده از سفارت شاهنشاهى ایران در بیروت حاکى است در مقاله اى که به قلم کشیش یواکیم مبارک در روزنامه النهار انتشار یافته متذکر شده که لبنان به منظور حفظ جنبه عربى خود نیازمند به یک نهضت عمیق اسلامى است که فعلا سید موسى صدر رهبر شیعیان لبنان آنرا پایه گذارى کرده است.
فتوکپى گزارش سفارت شاهنشاهى در این خصوص جهت استحضار به پیوست ارسال مى گردد.
از طرف «وزیر امور خارجه»
سفارت شاهنشاهى ایران بیروت
وزارت امور خارجه
روزنامه النهار چاپ بیروت در شماره مورخ ۲۳/۹/۵۳ خود طى مقاله اى به قلم کشیش یواکیم مبارک مى نویسد: استقلال لبنان نخست به وسیله نهضت دروزی‌ها به رهبرى شیخ فخرالدین در قرن هجدهم به وجود آمد و سپس مارونی‌ها به اتکاء تمدن غرب آنرا سروسامان دادند و براى آنکه استقلال لبنان جنبه عربى خود را نیز نگاه دارد نیازمند به یک نهضت عمیق اسلامى بود که سید موسى صدر رهبر شیعیان لبنان آنرا پایه گذارى کرده است.
النهار مى افزاید نهضتى که صدر به عهده گرفته باید از همه جوانب انسانى و اجتماعى آن و تأثیرى که در محافل عرب و جهانى به جاى خواهد گذاشت بررسى شود زیرا این نهضت به هیچ وجه نمى تواند جنبه یک فعالیت محلى معین و یا رنگ تعصبات طایفه اى و مذهبى داشته باشد همچنین نمى توان گفت که این نهضت بر اثر تحریکات خارجى جهت تأمین منافع بیگانگان است. النهار اضافه مى کند البته هیچکس منکر نیست که سید موسى صدر شیعه است و فعالیت خود را به منظور رسیدگى به حقوق شیعیان این کشور آغاز کرد ولى این فعالیت اکنون داراى دورنماى والاترى است مخصوصا که هدفش رسیدگى به حقوق عموم طبقات محروم این کشور است و نباید فراموش کرد که شیعیان در اسلام همواره یک طبقه روشنفکر و خواهان عدالت بودهاند و در این راه جانبازی‌ها نموده و قربانیان زیاد دادهاند به همین جهت نیز صلاح لبنانیان در آن است همان طورى که در دوران هاى گذشته تاریخ براى نهضت مارونی‌ها و دروزی‌ها اهمیت قائل شده و جنبه هاى آزادیخواهانه و انسانى این نهضت‌ها را در نظر گرفتند اکنون نیز نهضت موسى صدر را پروبال دهند مخصوصا که این نهضت با انقلاب فلسطین پیوند و هماهنگى دارد. سفیر شاهنشاه آریامهر - منصور قدر
البته ناگفته نماند که متأسفانه بعد از ناپدید شدن امام موسى صدر اکثر مراکز و مجالس فوق به حالت رکود و تعطیل درآمده است. (۲۲)
سفرهاى دوره اى به کشور هاى منطقه، آفریقا و اروپا
امام موسى صدر در راستاى اهداف بلند خود علاوه بر فعالیت گسترده در لبنان و تماس مداوم با علماى قم و نجف (خصوصا حضرت امام خمینى) و سفر به کشورهاى حاشیه خلیج فارس و مراوده مستمر با مصر، الجزایر، لیبى در سال ۱۹۶۷م (۱۳۴۶ش) بنا به دعوت لبنانى هاى ساکن آفریقا امام موسى صدر به یک مسافرت پنج ماهه اقدام کرد و از کشورهاى نیجریه، غنا، ساحل عاج، لیبریا، سیرالئون، سنگال و گامبیا دیدن نمود. که در همه این کشور‌ها ملاقاتى با شخصیت هاى برجسته به عمل آورد.
امام موسى صدر با تجربیات به دست آمده از شیوه عملکرد مصلحانى همچون سید جمال الدین اسد آبادى محور فعالیت خود را فقط متوجه سران نکرده بلکه علاوه بر ارتباط گسترده و دایم با سران کشور هاى مختلف و دیدار هاى مکرر با جمال عبدالناصر و انورالسادات، حافظ اسد، فهد و امیر عبداللَّه و سران کشور هاى حاشیه خلیج فارس، محمدرضا پهلوى، بومدین و همچنین پذیرفتن و دیدار با سفراى کشور هاى اروپایى و آمریکایى رابطه خود را با مردم حفظ نموده و زیر بناى تمامى حرکت و فعالیت هاى خود را مردم مى دانست و به صورت بسیار گسترده با مردم در ارتباط بود و این رمز جاودانگى و موفقیت امام موسى صدر در عرصه پر آشوب لبنان بود. وى در سفر به آفریقا در طى جلسات سخنرانى زمینه ارتباطات شیعیان و فعالیت هاى اجتماعى و دینى آتى را مساعد نمود. (۲۳)
امام موسى صدر در خصوص این سفر مى گفت که مردم آفریقا از وى استقبال گرمى نموده به گونه اى که این امر به هیچ وجه مورد انتظار وى نبوده است؛ در سندى مى خوانیم:
موضوع: استقبال مردم آفریقا از سید موسى صدر
«سید موسى صدر که به آفریقا مسافرت نمود طى نامه هاى خود به دوستان خویش اعلام داشت که مردم افریقا از وى استقبال گرمى نموده و حتى تقاضاى قطعاتى از ملبوسات وى براى تبرک دارند و این امر به هیچ وجه مورد انتظار وى نبوده است.»
تأسیس مجلس شیعیان لبنان
امام موسى صدر پس از سال‌ها کوشش و فعالیت در راستاى اهداف اسلامى و خدمات اجتماعى که به پاره اى از آنان اشاره شد و همچنین سفر به کشورهاى عربى، اسلامى، آفریقایى و اروپایى و شرکت در کنفرانس‌ها و کنگره هاى اسلامى که در سطح جهانى تشکیل مى گردید و تماس با مردم و رجال و بزرگان و اندیشمندان و مصلحان سراسر جهان و تحقیق و پژوهش پیرامون مظاهر حیات اروپایى و زندگى غربى و ایجاد ارتباط با مراکز فرهنگى، نهضت هاى انسانى، اجتماعى و فرهنگى تجربیات با ارزشى را کسب نمود و با وقوف کامل بر اوضاع و احوال «طایفه شیعه» و امکانات بالفعل و بالقوه آنان و همچنین قوانین جارى لبنان، ضرورت تأسیس یک تشکیلات مادر که همه شئون شیعیان را زیر نظر داشته باشد پى برد. از آن پس تمامى مساعى خود را در این مسیر به کار گرفت تا یک بار و براى همیشه مشکل جامعه شیعه را از طریق قانونى حل و فصل نموده، دولت را در این مهم دخالت دهد تا در پناه آن، شئون و موقعیت شیعیان حفظ گردد. وى در ابتدا با برخى از رجال سیاسى شیعه و غیر شیعه تماس گرفت و منظور خود را با آن‌ها در میان گذاشت. این تماس‌ها و ملاقات‌ها سال‌ها به طول انجامید و على رغم کارشکنىها و دشمنى ها و موانع گوناگونى که سر راه وى به وجود مى آوردند از پاى ننشست؛ در اسناد مى خوانیم:
موضوع: سید موسى صدر
«سید موسى صدر مدتى است براى گرفتن اجازه تشکیل مجلس اسلامى اعلى شیعیان در لبنان فعالیت مى نماید.
شیعیان لبنان و حتى مخالفین سید موسى وى را در این مورد تأیید مى نمایند و بدین جهت احتمال دارد دولت ناچار شود اجازه تأسیس مجلس مذکور را بدهد.
هدف سید موسى صدر گرد آوردن شیعیان و مطالبه حقوق آن‌ها در دولت و سازمانهاى مختلف دولتى مى باشد سید موسى را از کار خود منصرف سازند و بخصوص هویدا به این مسئله توجه زیادى مى کنند و عمال خود را در ادارات دولتى وادار به مخالفت و کارشکنى با سید موسى صدر مى کنند.
موضوع: درباره تأسیس مجلس ملى شیعه در لبنان
«ناصری‌ها در لبنان شایع مى سازند که مسیحیان به منظور ایجاد تفرقه در بین مسلمانان لبنان سید موسى صدر را فریب داده به وى خاطرنشان ساختهاند که مسیحیان براى صدور اجازه تأسیس مجلس ملى شیعه به شیعیان کمک خواهند کرد.
ناصری‌ها به مردم وانمود مى کنند که فعالیت سید موسى صدر تنها موجب ایجاد نفاق و تفرقه در بین مسلمانان خواهد بود و نتیجه نخواهد داشت زیرا مسلمانان یکى هستند و معنى ندارد یک مفتى براى سنىها و یک مفتى براى شیعیان وجود داشته باشد.»
البته این مخالفت‌ها و کارشکنى ها امرى طبیعى به شمار مى رفت چرا که امام موسى صدر علاوه بر مبارزه با جبهه خارجى و استیفاى حق عمومى شیعیان به منافع افراد سودجو لطمه فراوانى وارد آورده و به سلطه فئودال‌ها خاتمه بخشیده بود و لذا هر دو در مقابل امام موسى صدر به جبهه آرایى پرداختند ولى نتوانستند او را از عزم آهنین خود بازداشته بلکه او با گامهاى استوار به سوى هدف مقدس خود پیش مى رفت و در تاریخ ۱۵/۸/۱۹۶۶ (۱۳۴۵ش) در یک مصاحبه مفصل مطبوعاتى که در بیروت تشکیل شد آلام و درد‌ها و رنج هاى شیعیان را برشمرد و بر اساس آمار و ارقام به طریق علمى و محققانه و گویا، در معرض افکار عمومى قرار داد و انگیزه ها و موجبات نیاز به یک مجلس را به اثبات رسانید و به طور صریح هشدار داد که این مطلب مسئله اى ساده نبود. و به زودى به شکل یک درخواست عمومى و مربوط به همه شیعیان در سطح جامعه جلوه خواهد کرد. بالاخره کوشش هاى امام صدر به نتیجه رسید و نمایندگان شیعیان در مجلس یک طرح را تقدیم مجلس شوراى ملى لبنان کردند و در تاریخ ۱۶/۵/۱۹۶۷ (۱۳۴۶ ش) به امضا رئیس جمهور لبنان رسید. و بدین ترتیب شیعیان امکان یافتند تا مجلسى را تحت عنوان «المجلس الاسلامى الشیعى الاعلى» پایه گذارى نمایند تا بدین وسیله شئون طایفه شیعه را رهبرى کرده، از حقوق حقه آن‌ها - که سال‌ها مورد تجاوز قرار گرفته بود - دفاع نمایند و در تاریخ ۲۳/۵/۱۹۶۹امام موسى صدر به عنوان نخستین رئیس مجلس اعلاى شیعیان برگزیده شد و بر طبق قانون تأسیس مجلس، مدت این ریاست ۶سال بود اما بعد نظر به اینکه ریاست مجلس طایفه هاى مذهبى مادام العمر مقرر گردیده بود، در تاریخ ۲۳/۹/۱۹۷۵ (۱۳۴۵ ش) به اتفاق آراى هیئت رئیسه، ریاست مجلس تا سن ۶۵سالگى به امام موسى صدر واگذار گردید. امام موسى صدر در خطابه اى که در روز انتخاب خود به ریاست مجلس ایراد نمود و همچنین در نخستین اعلامیه اى که در تاریخ ۱۰/۶/۱۹۶۹ (۱۳۴۸ش) صادر کرد برنامه هاى عملى خویش را براى تحقق اهداف مجلس اعلاى شیعه به شرح زیر اعلام نمود:
۱- تنظیم شئون طایفه اى شیعه و بهینه سازى هر چه بیشتر شئون اجتماعى و اقتصادى شیعیان.
۲- قیام و اقدام براى دستیابى به یک موقعیت کامل اسلامى، از نظر فکرى، عملى و نیز از نظر مبارزه و جهاد.
۳- اقدام اساسى براى پیشگیرى از تفرقه میان مسلمانان و سعى بلیغ، به منظور وصول به وحدت کامل.
۴- همکارى با همه طوایف مذهبى لبنان و کوشش براى حفظ وحدت کشور.
۵- توجه و ممارست نسبت به مسئولیتهاى ملى و وطنى و صیانت از استقلال و آزادى لبنان و حفاظت از سرزمین و مرز و ثغور کشور.
۶- مبارزهاى پیگیر با جهل و فقر و تخلفات و ستم اجتماعى و فساد اخلاقى.
۷- یارى و مساعدت و پشتیبانى از مقاومت فلسطین و مشارکت با دولتهاى مترقى و برادران عرب به منظور آزادسازى سرزمینهاى غصب شده توسط رژیم اشغالگر قدس. (۲۴)
حمایت از جنوب
اولین ماههاى ریاست امام موسى صدر مصادف با حملات و تجاوزات اسرائیل به جنوب گردید. امام در این موقع شدید‌ترین حملات خود را به حکومت لبنان آغاز نمود. وى اعلام کرد که دولت جنوب را رها کرده و از حد و مرزهاى جنوب و مردم شیعه دفاع و حفاظت نمى کند. و از مردم و دولت خواست تا روستا هاى هم مرز با اسرائیل را مجهز نمایند تا از وطن و شرف خویش در برابر حملات اسرائیل متجاوز دفاع کنند. بالاخره دولت وقت مجبور شد تا طبق یک قرار قانونى که در تاریخ ۱۲/۱/۱۹۷۰م (۱۳۴۹ ش) صادر شده بود، گامى اساسى در جهت اهمیت دادن به اوضاع منطقه جنوب بردارد (۲۵) چرا که مشکل جنوب مشکل تنها، شیعه نبود بلکه مردم لبنان و حکومت آن در ایام گذشته نیز به سختى مى توانستند خود را مسئول جبل عامل بدانند و اساسا نمى خواستند در این باره به چیزى بیندیشند. همین امر مشکلات عظیمى را به وجود آورده بود که امیدى به اصلاح آن نمى رفت. مردم جنوب به طور مکرر مورد هجوم و حملات وحشیانه بودند و اسرائیل این مردم بى دفاع را چون برگ درختان بر زمین مى ریخت. بدون آنکه دولت لبنان درباره آنان عکس العملى نشان دهد نه به درد مردم مى رسید و نه از آنان دفاع مى کرد. امام موسى صدر همچنان به کوشش‌ها و تلاشهاى خود در مناطق مختلف لبنان ادامه داد تا اینکه امکان یافت تحرک تازه اى در جامعه لبنان به منظور نجات جنوب ایجاد نماید. در تاریخ ۱۲/۵/۱۹۷۰ (۱۳۴۹ ش) رژیم غاصب اسرائیلى به روستاهاى جنوب حمله کرد و خسارتهاى جانى و مالى فراوانى به جا گذاشت و حدود ۵۰هزار تن از اهالى ۳۰قریه مرزى آواره شدند. شهید چمران در این باره مى گوید:
«شهر‌ها در جنوب لبنان آن چنان ویران شد که حتى یک دیوار سالم باقى نمانده بود شهرهایى مانند غندویه، طَیبة، عَباسى،...» (۲۶)
روز بعد یعنى ۱۳/۵/۱۹۷۰ (۱۳۴۹ ش) امام موسى صدر از رؤساى مذاهب گوناگون و رهبران طوایف مختلف لبنانى در جنوب دعوتى به عمل آورد و با مساعدت آنان جمعیتى را به عنوان «هیئت یارى جنوب» تأسیس نمود ریاست این هیئت با امام موسى صدر و نائب رئیس آن «مطران انطیونیوس خریش» پیشواى طایفه مارونى ها بود. سپس امام موسى صدر مردم لبنان را به یک اعتصاب عمومى به منظور توجه به اوضاع اسفبار جنوب فرا خواند. این اعتصاب در تاریخ ۲۶/۵/۱۹۷۰ (۱۳۴۹ ش) به طور بى سابقه اى مورد استقبال تمامى اقشار لبنان قرار گرفت و به یکى از رویدادهاى بزرگ و تاریخى کشور تبدیل شد. در این هنگام مجلس نمایندگان لبنان تحت فشار افکار عمومى یک طرح قانونى را تحت تأثیر اندیشهها و برنامه هاى امام موسى صدر در دستور کار خویش قرار داد و در تاریخ ۲/۶/۱۹۷۰ قانونى را به تصویب رساند مبنى بر تأسیس مجلس جنوب وابسته به هیئت وزرا... که مفاد طرح و لایحه دولت به شرح ذیل است:
۱- تقدیم لایحه اى به مجلس نمایندگان شامل مسلح شدن و تکمیل سپاه لبنان و درخواست بودجه اى بالغ بر ۶۰میلیون لیره لبنانى.
۲- تصویب طرح تأسیس و ایجاد مجلس شیعیان و مقرر شدن بودجه اى بالغ بر ۳۰میلیون لیره در سال براى اداره آن
۳- اختصاص ۱۰میلیون لیره براى ساختن پناهگاهها و استحکامات و مسلح ساختن افراد جنوب.
۴- اعطاى یک میلیون و پانصد هزار لیره به زارعان براى ترمیم خرابى هاى ناشى از جنگ و پرداخت وامهاى بانکى آن.
۵- توسعه مزارع جنوب و مساعدت با شیعیان در امر زراعت و کشاورزى و عمران و آبادانى. (۲۷)
از آن پس ۲۶ایار ۱۹۷۰ (۱۳۴۹ ش) به نام امام موسى صدر حک و آن روز، روز جنوب نامیده شد. این کمک تا آخر نیمه سال ۱۹۸۰به ۲۰۰میلیون لیره لبنانى بالغ گشت. البته خروش امام موسى صدر علاوه بر اینکه موجب پیدایش تحرک و حزب و کمکهاى ملت و دولت لبنان در داخل شد، در خارج از کشور نیز طنین انداز شد و از همان روزهاى نخست حوزه علمیه قم و نجف و علماى طراز اول آن به ویژه حضرت امام خمینى (ره) کمک‌ها و حمایتهاى مالى و معنوى خود را به لبنان سرازیر نمودند به گونه اى که ساواک را سخت عصبانى کرده و به توطئه هاى تلافى جویانه و بازدارنده واداشته بود؛ در اسناد مى خوانیم:
تیمسار ارتشبد نعمتاله نصیرى
معاون نخست وزیر و رئیس سازمان اطلاعات و امنیت کشور
گزارش تلگرافى سفیر شاهنشاه آریامهر در بیروت حاکى است که آیت اللَّه آشتیانى دو هفته قبل از تهران وارد لبنان شده و پس از ملاقات با سید موسى صدر مبلغ یک میلیون و هفتصد هزار لیره لبنانى (در حدود چهارونیم میلیون تومان) کمک جدید روحانیون ایران را در اختیار نامبرده قرار داده است. با این مبلغ میزان کمکهاى نقدى که از ایران براى سید موسى صدر رسیده است صرفنظر از کمکهاى مالى که به صورت چک و حواله بانکى فرستاده مى شود ۲۷۱میلیون لیره لبنانى معادل با ۶۸میلیون تومان بالغ گردیده است.
گزارش مورد اشاره همچنین حاکى است که قرار است در این هفته معاون شوراى عالى شیعه لبنان سید [شیخ] شمس الدین (معاون سید موسى صدر) به ایران عزیمت و ضمن ملاقات با آیت اللَّه شریعتمدارى و خوانسارى و گلپایگانى درخواست کمکهاى مالى بیشترى نماید. البته وعده ارسال کمکهاى مالى بیشتر قبلا به سید موسى صدر داده شده است و معاون وى به منظور دریافت این کمک‌ها به ایران مسافرت مى کند.
سفیر شاهنشاه آریامهر در گزارش خود افزودهاند که سید موسى صدر در لبنان دیگر داراى موقع سیاسى و مذهبى گذشته نیست ولى روحانیون ایران بشدت از وى پشتیبانى مى کنند و موقع متزلزل او را تقویت مى نمایند.
مراتب از شرف عرض پیشگاه مبارک اعلی حضرت همایون شاهنشاه آریامهر گذشت. ذات اقدس شهریارى چنین دستخط فرمودند. این وجوه را چه اشخاصى تأمین کردهاند.»
خواهشمند است دستور فرمائید از چگونگى امر وزارت امور خارجه را نیز آگاه سازند. از طرف وزیر امور خارجه
درباره: کمک هاى روحانیون ایران به موسى صدر
«محترما به استحضار مى رساند.
برابر اعلام وزارت امور خارجه گزارش تلگرافى سفیر شاهنشاه آریامهر در بیروت درباره کمک جدید روحانیون ایران به موسى صدر و نحوه ارسال آن از شرف عرض پیشگاه مبارک اعلیحضرت همایون شاهنشاه آریامهر گذشته و چنین دستخط فرمودهاند «این وجوه را چه اشخاصى تأمین کرده اند» که در اجراى امر مطاع مبارک ملوکانه تیمسار ریاست ساواک مقرر فرمودهاند «اداره کل سوم. اداره کل دوم» ضمنا وزارت امور خارجه اوامر ملوکانه را به سفیر شاهنشاه آریامهر در بیروت نیز ابلاغ و سفیر شاهنشاه آریامهر آیات شریعتمدارى - خویى - خوانسارى - آشتیانى و دسته اى از سرمایه داران بزرگ بازار را جزو اشخاصى که به موسى صدر کمک مى کنند ذکر نموده است که مراتب مجددا از شرف عرض مطاع مبارک ملوکانه گذشته و چنین دستخط فرمودهاند «به ساواک و وزارت دارائى اطلاع دهید «و تیمسار ریاست ساواک نیز به جهت تحقیق درباره اینکه چه افرادى و به میزان چه مبلغ به موسى صدر کمک کردهاند مراتب به سازمان تهران و قم اعلام و سازمان تهران لیست افراد کمک کننده را و اینکه این کمک‌ها به چه نحو وسیله موسى صدر و ایادى آن به مصرف مى رسد ارسال داشته است. مراتب به جهت استحضار و صدور اوامر درباره پاسخ وزارت امور خارجه مبنى بر معرفى اشخاص تأمین کننده وجوهات از عرض مى گذرد توضیح اینکه اوامر تیمسار ریاست ساواک مبنى بر توجیه آیات شریعتمدارى - خوانسارى - گلپایگانى - در مورد اینکه این پول‌ها حیف و میل مى شود و مستمندان داخل کشور واجبترند» به سازمان قم و سازمان تهران اعلام گردیده است».
درباره کمک روحانیون ایران به موسى صدر
درباره افرادى که به موسى صدر کمک کردهاند و به شرح زیر ساکن تهران مى باشند مراتب به عرض تیمسار ریاست ساواک رسید پى نوشت فرمودند تحقیق کنند چه عواید و منافع و مستقلات دارند که بتوان وزارت دارایى گفت خواهشمند است دستور فرمایید در اجراى اوامر تیمسار ریاست ساواک اقدام و نتیجه را اعلام دارند. مدیر کل اداره سوم - ثابتى
۱- آیت اللَّه محمد باقر آشتیانى: تهران - خیابان حشمتالدوله غربى - چهار راه کیوان اول خیابان عارف منزل شخصى
۲- آیت اللَّه سید رضى شیرازى: تهران - خیابان پهلوى - خیابان ناهید پلاک ۴۷و ۴۸
۳- آیت اللَّه عبدالکریم موسوى: تهران - خیابان تاج - کوچه محمدى پلاک ۱۲
۴- آیت اللَّه سید مرتضى عسگرى: تهران - خیابان کورش کبیر نرسیده به تجریش کوچه رضائیه جنب بانک پارس
۵- آیت اللَّه شیخ یحیى نورى: تهران - سراى ژاله - کوى قائن - پلاک ۸۴
۶- آیت اللَّه سید رضا صدر: تهران - خیابان دماوند - کوچه جوبهار - پلاک ۱۲
۷- آیت اللَّه سید عبدالغفار سجادى: تهران - خیابان پاچنار - کوچه فراش باشى پلاک ۳۹
۸- آیت اللَّه سید مرتضى مستجابى: تهران خیابان مولوى - گذر لوطى صالح کوچه حاج صفرعلى - پلاک ۱۲
سازمان اطلاعات و امنیت کشور
«پیرو نامه شماره ۳۲۸۲/۵ – ۲۵۰/۸ مورخ ۱۰/۸/۲۵۳۶ گزارش مورخ ۱۲/۹/۲۵۳۶ سفارت شاهنشاهى در بیروت که از شرفعرض پیشگاه مبارک ملوکانه گذشته حاکى است که دومین هیئت روحانیون شیعه لبنان هفته آینده به ریاست شیخ على فقیه به منظور دیدار آیت اللَّه شریعتمدارى از... خوانسارى و گلپایگانى به تهران وارد خواهند شد تا موقعیت متزلزل سید موسى صدر را براى مراجع تقلید توضیح و درخواست نمایند از ارسال کمکهاى مالى شیعیان براى سید موسى صدر که تا کنون بالغ بر هفتاد میلیون تومان شده است و سید موسى وجوه مزبور را به مصرف حقیقى نرسانیده است خوددارى شود.
در قسمت آخر گزارش اشاره شده «همان طورى که قبلا استدعا شده بود اوامر مطاع مبارک ملوکانه شرفصدور یافته بود که جمعیت شیروخورشید سرخ ایران کمکهاى انسانى براى شیعیان مخالف سید موسى صدر از طریق سفارت شاهنشاهى ارسال دارد تا با توزیع مستقیم بین روحانیون مورد نظر بتوانند در مقابل سید موسى صدر به مقابله و مبارزه پردازند». از طرف وزیر امور خارجه
از سال ۱۹۷۱ (۱۳۵۰ ش) حملات اسرائیل به جنوب لبنان به طور مستمر ادامه پیدا کرد؛ لذا بار دیگر امام موسى صدر پیشتاز دفاع از جنوب شد و اعلان کرد: «ما مى خواهیم براى نجات لبنان تمام وسائل دفاعى جدید در اختیارمان گذاشته شود تا بتوانیم در مقابل تعدیات اسرائیل متجاوز از وطن خود دفاع نماییم» و از طرفى به دولتمردان حمله کرد و آنان را متهم نمود که مناطق محروم لبنان را مورد فراموشى و بى مهرى قرار داده اند و از دولت درخواست نمود تا امتیازات طایفى را الغا کرده، قوانین مربوط به تعلیم و تربیت نسبت به همگان یکسان گردد.
دولت سلیمان فرنجیه انتقادات امام موسى صدر را نادیده گرفت و حقوق قانونى مجلس اعلاى شیعه و مقام ریاست آن را در زمینه احراز مقامات مملکتى مورد انکار قرار داد.
امام موسى صدر در تاریخ ۲/۲/۱۹۷۴ م (۱۳۵۳ ش) طى اعلامیه اى معارضه و مبارزه خویش را به طور صریح اعلام کرد و صداى اعتراض خویش را به وسیله تظاهرات و راه پیمایى هاى فراوان بر ضد دولت لبنان و به منظور حمایت از محرومان بلند کرد که از مهم‌ترین آن‌ها تظاهرات بعلبک در تاریخ ۱۷/۳/۱۹۷۴ (۱۳۵۳ ش) بود که متجاوز از ۷۵هزار فرد مسلح با امام خود هم قسم شدند. *
شهید چمران در خصوص تظاهرات مسلحانه بعلبک مى گوید:
«بعد از اوج مبارزات شیعیان و عدم دریافت جواب مناسب از طرف دولت، امام موسى صدر اعلام تظاهرات عمومى در بعلبک کرد ۷۵هزار بعلبکى با شوق و حرارتى شدید به درخواست امام موسى پاسخ گفتند و مسلمین بعلبک با تظاهرات مسلحانه خود در آن روز پشت دولت مسیحى لبنان را به لرزه درآوردند و در این تظاهرات مسلحانه قسم خوردند که تا آخرین قطره خون خود علیه ظلم و علیه امتیازات طایفى بجنگند و حقوق از دست رفته شیعیان را به دست آورند...»
«... ولى کامل اسعد و نظام دست بردار نبودند بخصوص براى بى اثر کردن تظاهرات بعلبک گفتند: حساب بعلبک با طایفه شیعه جداست و بعلبک از قدیم دوستدار امام موسى بوده است ولى جنوب لبنان که شامل اکثریت شیعیان است طرفدار بى چون و چراى کامل اسعد و لذا مخالف امام موسى هستند بر حسب این ادعا دولت لبنان به ریاست جمهورى سلیمان فرنجیه که آدمى بود قاتل، آدمکش و خبیث و به سختى ضد آقاى صدر و شیعیان از تسلیم در برابر درخواستهاى امام موسى سرباز زد». (۲۸)
در پى تظاهرات موفقیت آمیز بعلبک و براى اثبات دروغین بودن ادعاهاى کامل اسعد و جلوگیرى از سوء استفاده دولت از این ادعا‌ها، امام موسى صدر در تاریخ ۵/۵/۱۹۷۴ (۱۳۵۳ ش) تظاهرات شکوه‌مند صور را ترتیب داد که در آن متجاوز از یک صد و پنجاه هزار نفر شرکت کرده و مجددا با رهبر خود پیمان بستند و با وجود آنکه دولت با همکارى کامل اسعد تمامى مساعى خود، همچون ریختن میخ و بستن جادهها، تهدید و ارعاب مردم توسط مزدوران آدم کشى مانند محمد حیدر را به کار برد تا بلکه بتواند از تظاهرات صور جلوگیرى کند، مراسم با ابهت و شکوه غیر قابل وصفى برگزار گردید. امام موسى صدر در سخنرانى خود تزویر‌ها و خدعه هاى آنان را برملا ساخت و مردم با طنینى زیبا و توفنده فریاد هاى «اللَّه اکبر و بالروح، بالدم نفدیک یا امام» در سالروز وفات دخت گرامى پیامبر اکرم فاطمة الزهرا (س) با امام خود تجدید عهد کردند و مردم با رهبر خویش هم قسم شدند تا آن‌گاه که مظلومى در لبنان باقى باشد به مبارزه خود ادامه دهند و در این راه سستى و یأس به خود راه ندهند.
سازمان حرکة المحرومین
در همین راستا سازمان سیاسى مذهبى «حرکة المحرومین» بر اساس مبادى و اصول ترسیم شده از سوى امام موسى صدر تولد یافت. وى در ترسیم خطوط کلى مبادى این حرکت اظهار داشت:
«حرکة المحرومین از ایمان حقیقى به خدا و انسان و آزادى و کرامت وى نشأت گرفته و هرگونه ستم اجتماعى و نظامى سیاسى طایفى را طرد نموده و با استبداد و اقطاع (فئودالیسم) و سلطه و تفرقه به جنگ برخاسته است. «حرکة المحرومین» حرکتى است وطنى که متمسک به سیادت و عظمت وطن و سلامت سرزمین مى باشد و با استعمار و تجاوزات و مطامعى که متوجه لبنان است مبارزه مى کند». (۲۹)
وى سپس اجتماعاتى را با حضور شخصیتهاى کشور و رؤساى طایفه ها و رهبران احزاب و نخبگان و متفکران لبنانى از مذاهب گوناگون بر پا ساخت که منجر به انعقاد وثیقه و قراردادى شد مبنى بر تأیید خواست هاى امام موسى صدر که ۱۹۰نفر از اندیشمندان و بزرگان، زیر آن را امضا کردند.
این اقدامات موجب خشم و حقد و کینه بد خواهان گردید و از داخل و خارج انواع فشار‌ها و تضییقات را علیه امام موسى صدر به وجود آوردند و رژیم پهلوى نیز که به واسطه کمک به اسرائیل در نوک تیز حمله امام موسى صدر قرار گرفته بود تمامى وعده هاى خود را مبنى بر کمک به شیعیان مظلوم لبنان منوط به خارج شدن امام موسى صدر از صحنه سیاسى لبنان نمود:
در سند مى خوانیم
موضوع: سید موسى صدر
«طى تلگرافى که آقاى هویدا نخست وزیر از زوریخ به وزارت امور خارجه ارسال داشتهاند:
اعلیحضرت همایون شاهنشاه آریامهر امر و مقرر فرموده اند که به جامعه شیعیان لبنان گوشزد شود تا صدر هست ما کمک نخواهیم کرد.»
و این در حالى است که در داخل لبنان او را عامل ایران معرفى مى نمودند.
در سند مى خوانیم
ماهیت اقدام سید موسى صدر
۱- سید موسى صدر، غسان توینى و سلیم اللوزى طبق یک طرح امریکایى و با هدایت سرویس اطلاعاتى آن کشور در لبنان فعالیت مى کنند و هدف آن‌ها جذب گروه‌ها و توده هاى مخالف در جنوب لبنان و جلوگیرى از ادامه تسلط کمونیست‌ها بر آنان مى باشد.
۲- حمله موسى صدر به ایران براى اقناع روشنفکران منطقه جنوب به عدم وابستگى خود با ایران بوده است ولى از نظر عده اى اقدام او جوابى به رئیس جمهورى بود که صدر و غسان توینى را عامل اجراى سیاست ایران محسوب مى داشت
۳- دولت امریکا مایل است که لبنان با خصوصیات کنونى خود بدون هیچگونه... باقى بماند و وظیفه واگذار شده به صدر و سلیم اللوزى و غسان توینى جذب روشنفکران شیعه جنوب و هدایت آن‌ها در مسیر مورد نظر خود مى باشد.
۴- علیرغم این حمله از نظر عده اى هنوز سید موسى صدر عامل سرویس اطلاعاتى ایران شناخته شده و براساس طرحى براى آینده دور چنین حمله شدیدى را به ایران نمود.
ولى مردم و علماى دوراندیش، خیرخواه و حق طلب به حمایت از امام موسى صدر درآمدند و قدر‌شناس این نعمت عظمى بودند.
در تاریخ ۱۳/۹/۷۴ متجاوز از هزار نفر از علما را با ترکیبى از عناصر فوق الذکر در مجلس اعلاى شیعه گرد آورد و شرکت کنندگان به اتفاق آرا نظریات امام موسى صدر را در خصوص جهاد و مبارزه انسانى و ملى به جهت احقاق حقوق محرومان مورد تأیید مطلق قرار داده، به وى اختیار دادند تا گامهاى اساسى خویش را در راه تحقق اهداف و امور مطروحه بردارد:
«روز گذشته (۲۲/۶/۵۳) مجمع عمومى شورایعالى شیعیان لبنان تشکیل و در حدود ۱۰۵۰نفر از جمله نمایندگان پارلمان و مهندس و دکتر و روزنامه نگار در آن شرکت نمودند. در این جلسه موسى صدر طى سخنرانى اظهار داشت. چون دولت تاکنون هیچ توجهى به خواستهاى شیعه نشان نداده لذا شورای عالى شیعیان برنامه تظاهرات و اعتصاب خود را ادامه خواهد داد و علاوه بر فعالیتهاى داخلى با مهاجرین لبنانى در آمریکا و افریقا و کشورهاى عربى تماس خواهد گرفت زیرا دولت فکر مى کند تقاضاهاى شیعه جنبه شخصى دارد و هدف ادامه مقام ریاست مجلس عالى شیعیان است و از آنجا که این سمت براى من (موسى صدر) هیچ اثرى غیر از کوشش و نگرانى براى حقوق شیعه ندارد لذا حاضر است از این سمت استعفاء کند. موسى صدر سپس گزارشى به مجمع عمومى تسلیم نمود و اعضاى شرکت کننده در جلسه ضمن عدم قبول استعفاى وى به اتفاق آراء اظهارات موسى صدر را تأیید و نظریات خود را به شرح زیر اعلام داشتهاند:
۱- مجمع عمومى شورای عالى شیعیان طرحى را که موجب استعفاء و یا برکنارى موسى صدر شود مردود مى شناسند.
۲- کوشش موسى صدر علیه فساد و ستمگرى و براى دفاع از مردم ستمدیده و نابسامان این کشور است تأیید مى شود.
۳- فعالیت مسئولین دولت لبنان در مورد نادیده گرفتن خواسته هاى شیعیان تقبیح مى گردد و به موسى صدر اختیار تام داده مى شود اقدامى را که جهت رسیدن به حقوق شیعه صلاح مى دانند اتخاذ کند حتى اگر این اقدامات جنبه منفى داشته باشد نظیر و اداره کردن وزراء با نمایندگان شیعه است استعفا یا برگزارى تظاهرات و اعلام اعتصاب توأم باشد».
در نتیجه اقدامات فوق، دولت استعفا داد و دولت جدید با دیدى مثبت نسبت به اهداف امام موسى صدر زمام امور را به دست گرفت ولى چند ماه بعد دولت به خاطر قتل «معروف سعد» * و حمله به اتوبوسى در عین الرمانه مجبور به استعفا شد. دو حادثه فوق منشأ اساسى جنگ داخلى ۱۹ماهه گردید که به جنگ دو ساله معروف است.
در ماه مارس سال ۱۹۷۵ م (۱۳۵۴ ش) براى دفاع از حقوق ماهیگیران بر ضد یک شرکت آمریکایى که کمیل شمعون شریک آن بود تظاهرات بزرگى در صیدا به وقوع پیوست. رهبرى تظاهرات به عهده» معروف سعد «بزرگ‌ترین رجال سیاسى و ملى صیدا و از نمایندگان سابق مجلس بود. وى رابطه نزدیکى با مقاومت فلسطین داشت و طرفدار حرکة المحرومین و از دوستان نزدیک امام موسى صدر بود. معروف سعد در جلوى صفوف تظاهرکنندگان حرکت مى کرد که هدف گلوله قرار گرفت. (ر. ک: چمران ص ۱۴۸ – ۱۴۷)
امام موسى صدر در تاریخ ۲۰/۱/۱۹۷۵ (۱۳۵۴ ش) ضمن خطابه پرشورى که به مناسبت سالگرد عاشوراى حسینى ایراد نمود مردم لبنان را به تشکیل یک گروه مقاومت نظامى، در برابر تجاوزات رژیم اشغالگر قدس و توطئه هاى مزدوران دولت اسرائیل - به منظور بیرون راندن لبنانىها از سرزمین هاى خویش - فرا خواند و ۷ماه بعد در تاریخ ۶/۷/۱۹۷۵ (۱۳۵۴ ش) در یک کنفرانس مطبوعاتى به طور صریح تأسیس و ظهور و ولادت یک گروه مسلح را به نام «افواج مقاومت لبنانى» (امل) در حیات سیاسى مذهبى کشور لبنان اعلان نمود.
شهید چمران مى گوید:
«... بعد، مرحله سوم آغاز شد و آن سازماندهى نظامى بود... بنابراین، قسمت سوم سازماندهى حرکت محرومین، تأسیس سازمان نظامى امل بود... یعنى آرزو؛ آرزو براى تحقق رسالت اسلامى و حکومت مهدى...».
وى در خصوص بازتاب‌ها و برخورد گروه‌ها با تأسیس امل مى گوید:
«... مسیحیان و چپىها هر دو مخالف بودند زیرا مى دانستند اگر طرفداران صدر منظم و جنگنده شوند، دیگر کسى نمى تواند در مقابل قدرت آنان ایستادگى کند.
چپىها تا آن روز با آقاى صدر کارى نداشتند... اما هنگامى که متوجه سازماندهى او و تعلیمات نظامى او شدند ترس و وحشت آن‌ها بالا گرفت و شروع به کارشکنى و اذیت کردند... امام موسى صدر آمده بود که فقر فکرى و ایدئولوژیک سیاسى و اجتماعى جنوب را برکَند و خلأ را پر کرده بود. دیگر بهانه اى و می‌دانى به دست حزب کمونیست نمى داد... امام موسى صدر همه حربهها را از آن‌ها گرفته بود و در عمل سیاسى حتى از آن‌ها مقتدر‌تر بود لذا حزب کمونیست و احزاب چپ دیگر را خلع سلاح کرده بود... مسئولین حزب به کادر‌ها مى گفتند ما باید صدر را تصفیه کنیم ولى الان موقعیت مناسب نیست... چهار بار احزاب چپ و راست سعى کردند که امام صدر را ترور کنند. (۳۰)
امام موسى صدر فتح را قرین سازمان امل قرار داد و با تأسیس حرکة المحرومین میان محرومان در وطن (شیعیان) و محرومان از وطن (فلسطینیان) صیغه اخوت خواند.
شهید چمران مى گوید:
«... جالب آنکه در تاریخ لبنان حرکت محرومین و جوانان امام موسى سرسختترین طرفداران فتح بودند و عموما به علت این طرفدارى از طرف کادرهاى چپ فتح کوبیده مى شدند. شعارى پر مفهوم شایع شده است که مى گویند: جوانان حرکت محرومین بیشتر از فتحى‌ها هستند چند ماه پیش که تناقضات داخل فتح به درجه انفجار رسیده بود و خطر آن مى رفت که چپى هاى فتح شخص ابوجهاد را ترور کنند - همان طور که مؤمنترین کادر‌ها را ترور کردند قتل نقیب فاخر و جواد... - از حرکت محرومین در خواست شد که ده جنگنده براى حفاظت جان ابوجهاد بفرستند زیرا به فتحى‌ها اعتماد نیست...» (۳۱)
جنگ داخلى لبنان
آن‌گاه که اولین شراره هاى جنگ در تاریخ ۱۳/۴/۱۹۷۵ (۱۳۵۴ ش) شعله کشید امام موسى صدر همه مساعى و تلاش خویش را در همه زمینه ها به کار گرفت تا آتش جنگ را خاموش کند. او که با نگرش عمیق و تیزبینى خود عمق توطئه را مى دید، در تاریخ ۱۵/۴/۱۹۷۵ م (۱۳۵۴ ش) در یک پیام عمومى مردم را از گرفتار شدن در دام توطئه هاى دشمن صهیونیستى و افتادن در غرقاب فتنه برحذر داشت و در همین حادثه بود که شخصیت جهانى و نفوذ او نمایان گردید؛ زیرا هر دو جنگ با ابتکار عمل و تلاشهاى شخصى امام صدر - همچون اعتکاف در مسجد و دیدار با سران کشور‌ها - پایان گرفت.
دور اول جنگ ۱۹۷۵ م (اردیهشت سال ۱۳۵۴) آغاز شد و تا دى ماه همان سال به نفع فالانژیستها ادامه یافت و در حالى که تمامى رهبران ملى و مسلمانان حاضر در کنفرانس عرمون از دخالت سوریه ناامید شده بودند، امام صدر به دمشق رفت و حافظ اسد را براى دخالت نظامى در لبنان متقاعد نمود. روز بعد نیروهاى سوریه در قالب ارتش آزادى بخش فلسطین وارد لبنان شدند و به دنبال چند ساعت نبرد فالانژیست ها تسلیم و دور اول جنگ به پایان رسید.
دور دوم جنگ که در سال ۱۹۷۶م مطابق با اردیبهشت تا مهر سال ۱۳۵۵ادامه داشت، قطعا یکى از تلخترین مقاطع تاریخى لبنان به شمار مى رود. در این دور از جنگ، گروه هاى فلسطینى و احزاب چپى لبنانى که از سوى برخى از کشور‌ها من جمله مصر حمایت مى شدند با نیروهاى سورى درگیر شدند. متعاقب آن فالانژیستها با سوءاستفاده از برادر کشى و غفلت جبهه اسلامى، مناطق مسلمان نشین و اردوگاه هاى فلسطینى را مورد تاخت و تاز قرار دادند. امام صدر با می‌انجى گرى میان حافظ اسد و انور سادات موفق گردید تا این دو تن را به همراه دیگر رهبران لبنان، سازمان مقاومت فلسطین، عربستان سعودى و کویت در قالب کنفرانس محدود سران کشورهاى عربى در ریاض و قاهره گرد هم آورد و بدین ترتیب به اختلافات مصر و سوریه پایان دهد. در نتیجه، جنگ داخلى دو ساله لبنان با دخالت نیروهاى حافظ صلح عربى رسما خاتمه یافت. (۳۲)
امام صدر در تاریخ ۱۱/۵/۱۹۷۷ (۱۳۵۶ ش) اعلامیه هایى را مبنى بر عمل به یک سلسله پیشنهادات اصلاحى سیاسى و اجتماعى و مبادى بنیادین جهت ساختن یک لبنان جدید در چهارچوب زندگى با حسن تفاهم و مسالمت آمیز فرقه هاى مختلف مذهبى منتشر ساخت. وى در اعلامیه مزبور، قرارداد جدیدى را به جاى قرارداد قاهره در مسیر تنظیم روابط دولت لبنان و مقاومت فلسطین ضرورى خواند. با توجه به عدم ورود نیروهاى حافظ صلح به جنوب لبنان و رنج و محنتى که در اثر درگیرىها و تجاوزات اسرائیل به جنوب لبنان وارد مى آمد، امام صدر در سخنرانىها و مصاحبه هاى مطبوعاتى نسبت به فاجعه اى که در جنوب لبنان در شرف وقوع بود، خطر توطئه توطئه گران و اشغال این منطقه از طرف دولت غاصب و متجاوز اسرائیل را به شدت هشدار مى داد و اعلام خطر مى نمود. وى خواهان تحقق صلح در منطقه جنوب لبنان و بازگشت سلطه و نفوذ دولت مرکزى به آن سامان بود.
در تاریخ ۱۴/۳/۱۹۷۸ م (۱۳۵۷ ش) مرزهاى جنوب لبنان توسط نیروهاى اشغالگر قدس اشغال گردید. در این هنگام امام موسى صدر دور جدیدى از فعالیت هاى خود را آغاز کرد او در ملاقات هاى خود با سران و رؤساى کشورهاى عربى واقعیت اسفبار جنوب لبنان را برشمرد. وى بدین منظور از کشورهاى سوریه، اردن، پادشاهى سعودى و الجزایر دیدار کرد. در همین راستا در تاریخ ۲۵/۸/۱۹۷۸ (۱۳۵۷ش) وارد کشور لیبى شد و هرگز از آنجا خارج نشد. (۳۳)
امام موسى صدر در نگاهى دیگر
آنچه که تا کنون گفته شد در خصوص مسائل و نقش وى در جامعه لبنان و از لحاظ اجتماعى در عرصه سیاست بود ولى او فقیهى داراى سبک و روشن بین بود که در عرصههاى فکر و اندیشه گوى سبقت را از دیگران ربوده بود. شهید سید محمدباقر صدر مىگفت: «اگر پسرعموى من آقا موسى به سنت حوزه پاى بند و در نجف باقى مىماند مرجع وحید و على الاطلاق شیعه مى شد». (۳۴)
امام صدر که مجتهدى مسلم و دین شناسى متبحّر و داراى نبوغى ذاتى بود، رسالت خود را چیز دیگرى مى دانست. او با دخالت دو عنصر زمان و مکان در اجتهاد، به آسیب شناسى دینى پرداخت و با عرضه اسلامى ناب، روحى تازه در کالبد مادى زده و لائیک لبنان دمید و به آن حیاتى معنوى بخشید. به گونه اى که جرج جرداق و سلیمان کتانى مکررا گفتند: «اگر روحانیون مسلمان اسلام را همانند امام صدر عرضه مى کردند اثرى از مسیحیت و سایر ادیان باقى نمى ماند». (۳۵)
وى پیوسته مى گفت: «دین براى بهبود زندگى مردم است و امّا سراى آخرت نتیجه قطعى زندگى شرافتمندانه این دنیاست». (۳۶)
امام موسى صدر همانند مصلحان بزرگ اسلامى اولین مشکل اسلام را تفرقه تشخیص داد و در صدد رفع این نقیصه برآمد و در اولین اقدام ضمن شرکت در کنفرانس هاى جهانى و ایراد سخنرانى و مصاحبه با مجلات اروپایى به تبیین نظریات صحیح اعتقادى شیعه در اصول و فروع پرداخت و دست مودّت و وحدت به سوى برادران اهل تسنّن دراز کرد و در نامه اى تاریخى به شیخ حسن خالد نظریات خود را پیرامون وحدت اسلامى بیان کرد:
برادر ارجمندم آقاى شیخ حسن خالد مفتى محترم جمهورى لبنان
درود و برکات خداوند بر شما باد. در این ایام سخت و جانفرسا که جامعه اسلامى پراکنده و ناتوان شده. کشاکش این حوادث ناگوارى که مناطق اسلامى را در برگرفته و در این طوفان خطرناک که امروز آینده ما را تهدید مى کند، بیش از هر وقت، لزوم یک اتحاد و همبستگى عمیق احساس مى شود. اتحادى که پراکندگى را از میان بردارد. تفرقهها را براندازد. کوشش‌ها را در یک راه متراکم کند. هدف‌ها را به یک جهت سوق دهد؛ تا آنجا که خوشبینى و اعتماد به نفس در سراسر مناطق اسلامى به وجود آید و به جاى توجه به غرب، متوجه خود شویم و رسالت تاریخى خود را در سازمان دادن به حوادث، و هدایت مسیر تاریخ انجام دهیم. فشرده شدن صفوف مسلمین چیزى نیست که تنها پیامبر اکرم آن را سفارش کرده باشد؛ بلکه ضرورت زندگى و عقل نیز آن را به ما توصیه مى کند و موضوعى است که هستى و بقاى ما به آن بستگى دارد. مقصود من از وحدت کلمه مسلمین آن نیست که آن را کورکورانه تکرار کنیم بلکه منظورم آن است که وحدت، به تمام معناى کلمه در تمامى تعقلات و اندیشه هاى ما جا گیرد و برنامه اعمال و کوشش هاى ما گردد. من، در اولین ملاقاتم با شما یادآور شدم که اتحاد کلمه مسلمین باید عملا تحقق یابد و بایستى افکار مسلمانان جهان در یک کانون متحد المرکز گرد آید. بنیان استوار اسلام، بنیانى پابرجا و واحد است. و از هم گسسته و بدون انسجام نیست. خلق مسلمان، توده، شکل یافته اى است که داراى یک قبله، یک کتاب یک مبدأ و یک معاد و یک هدف و یک اعتقاد مى باشد. خلق مسلمان حتى در جزئیات مسائل نیز با یکدیگر اختلاف عمیقى ندارند. اتحاد در مسائل جزئى، چیزى است که دانشمندان اسلامى از دیر زمان پیرامون آن اندیشیدهاند:
دانشمند و فقیه بزرگوار شیخ «ابا جعفر محمد بن حسن طوسى» کتاب «خلاف» را در حدود هزار سال پیش به نگارش درآورد و تمامى مسایل مورد اختلاف دو فرقه شیعه و سنى را بیان داشت و روشن ساخت که دیگر مسائل مورد اتفاق است و همچنین علامه حلى «حسن بن یوسف بن مطهر» روش شیخ طوسى را در کتابى موسوم به «تذکره» تعقیب کرد و کتابى شامل مسائل فقهى اسلامى پدید آورد. و این خود نوعى وحدت فقهى اسلامى را مى رساند و پیروان هر فرقه، با حفظ شخصیت خود مى توانند به مسائل مورد نیاز خود رجوع کنند. در قرن حاضر هم از دیرباز گروهى از فضلا و دانشمندان بزرگ اسلامى فکر ایجاد «همبستگى مذاهب اسلامى» را تأیید و تعقیب مى کنند که از آن جمله باید استاد مغفور، شیخالازهر یعنى «شیخ عبدالمجید سلیم» و استاد مغفور «شیخ محمد شلتوت» و استاد فقید «شیخ محمد محمد مدنى» و بزرگان و دانشمندان شیعه در لبنان و ایران و عراق؛ چون مرحوم «سید عبدالحسین شرف‌الدین» و دیگران را نام برد و اخیرا هم استاد حوزه علمیه نجف اشرف «سید محمد تقى حکیم» کتابى در فقه مذاهب پیرامون اصول عامه بین فقه مذاهب مقارن تألیف کرده است. این کوشش‌ها از هم اکنون به نتیجه رسیده و فتاوى فقهاى اسلام نشان مى دهد که ما به خواست خداوند متعال به سوى یک همبستگى حقیقى پیش مى رویم. وجه اشتراک ما نه تنها در فقه و عقاید است؛ بلکه از جهات دیگر نیز با یکدیگر اتفاق نظر داریم و مى توانیم در جبهه هاى متعددى یکسان فکر کرده و نتیجتا پشت و پناه یکدیگر باشیم. ما در مناطقى که مى توانستیم، یعنى نفوذ داشتیم، دست به ایجاد تفاهم و اتحاد زده ایم و شیعیان در یک جبهه با همکارى برادران سنى مذهب، بر ضد اسرائیل مشغول پیکار مى باشند. جهاتى که میان ما و شما مشترک (است) بسیار است و از آن جمله مى توانم موارد زیر را بشمارم:
۱- اتحاد در هدفهاى شرعى مانند اتحاد در شعائر دینى، اتحاد در اعیاد، اتحاد در مراسم دینى، اتحاد در مرام و اتحاد در نماز و اذان و مسجد و محراب و منبر، اتحاد در وعظ و خطابه. ما مى توانیم یک روز را اول ماه اعلام کنیم و در نتیجه اعیاد ما با اعیاد شما یکسان مىشود و صفوف ما و شما فشردهتر مى گردد.
۲- اتحاد در هدفهاى اجتماعى یعنى در کوشش هاى اجتماعى مشترک باشیم. به کمک یکدیگر براى رفع مشکلات اقتصادى، اجتماعى، فرهنگى و بهداشتى اقدام کنیم. چه بهتر از اینکه مؤسسات ما در خدمت شما باشد و مؤسسات شما به ما کمک کنند چه بهتر که براى بهبود وضع فقیران و بیچارگان همه با هم اقدام کنیم. این چیزى است که دو دشمن هم مى توانند در آن با یکدیگر همکارى کنند. پس چرا ما دو گروه مسلمان با یکدیگر همکارى نکنیم؟
۳- اتحاد در حفظ مرزهاى کشورهاى اسلامى؛ که به طور مسلم همه ما در حفظ و حراست از سرزمین خودمان داراى احساسات همسانى هستیم و از قبل یک نوع فکر مى کنیم و چه بهتر که در ظاهر نیز در یک صف باشیم و اختلافات ظاهرى را از میان براندازیم. اکنون که آزادى سرزمین اشغال شده فلسطین هدف همه مسلمانان است چه بهتر که همگى هماهنگ شویم و صفوف خود را متشکل و متحد سازیم.
این را نیز باید بگویم که مهم تر از هر چیز این است که فعلا که سرزمین لبنان از طرف اسرائیل مورد حمله قرار گرفته است، لازم است همگى به صفوف مقاومت فلسطین ملحق شویم و مبارزه علیه اسرائیل را تقویت کنیم. ضرورى است که در سطح وسیع‌تر، با همه کشورهاى عربى متحد شویم. در پیکار بر ضد اسرائیل با آنان همکارى و همفکرى کنیم. مرجع تمام این امور این است که به حفاظت اراضى جنوب که کلید فتح لبنان و آغاز غلبه بر کشورهاى عربى است همت گماریم و آن را در رأس تمام مسائل سیاسى روز قرار دهیم. لازم است که جنوب را تقویت کنیم و ریشه سرطانى اسرائیل را ریشه کن سازیم. لزوم شروع به این کار‌ها نزد همه مسلم است لیکن آنچه مشکل است تشخیص راهحل صحیح و طریق اقدام مؤثر است که باید به یکدیگر همکارى نموده و راه حل منطقى و عقلى را پیدا کنیم. آنچه من به حضور شما تقدیم داشتم پیشنهادى خیرخواهانه است که البته خود جنابعالى در چگونگى تحقق آن مى اندیشید و هرگونه مصلحت بدانید عمل مى کنید.
من امید دارم که هر چه زود‌تر با همکارى جنابعالى مجلسى با شرکت بزرگان قوم در محل «مجلس عالى اسلامى» تشکیل دهیم و براى وصول به این هدف‌ها برنامه اى طرح کنیم. توفیقات شما را از خداوند متعال خواستارم
سید موسى صدر
اول اکتبر (تشرینالاول) ۱۹۶۹
«حضور محترم جناب آقاى موسى صدر ریاست عالیه مجلس شیعیان لبنان»
درود و برکات خداوند بر شما نامه مورخه اول اکتبر ۱۹۶۹شما رسید. آنچه پیرامون اتحاد کلمه مسلمین به طور عموم و آنچه در خاتمه پیرامون همکارى فرقه هاى اسلامى در کشور لبنان نوشته بودید بررسى شد. امید است ما نیز بتوانیم در یگانگى کلمه مسلمین و در امر اتحاد فعالیت هاى مسلمین اقداماتى بنماییم.
تشکیل مجلس اعلاى اسلامى شیعیان حقیقتا عمل مفیدى بوده است که به همت آن جناب و با همکارى شیعیان پدید آمده است. فعلا این خود قدمى بزرگ در راه همکارى بین فرقه هاى اسلامى است. آرزومندم هدفهاى مقدس شما روزى جامه عمل پوشد. از خداوند مى خواهیم که همه را به سوى رضایت خود هدایت فرماید.» هفتم شعبان ۱۳۸۹
مفتى جمهورى لبنان - حسن خالد (۳۷)
او توانست دیگر بزرگان جهان عرب و اندیشمندان اهل سنت را با خود همراه کند و با آنان ارتباطى تنگاتنگ برقرار سازد. برجستگانى چون محیى الدین حسن، شیخ شفیق یموت، شیخ محمد سلیم جلال الدین و شیخ احمد الزین در داخل لبنان و بزرگانى همچون شیخ محمد الغزالى، شیخ محمد ابوزهره، شیخ محمد عبد الرحمن بیصار شیخ حبیب المتساوى و دکتر محمد محمد الفحام در خارج از لبنان از دوستان و متحدین او به شمار مى رفتند.
امام موسى با حضور در کنفرانسهاى اسلامى جهان عرب مانند کنفرانس هاى سالانه «الفکر الاسلامى» در الجزایر و «مجمع البحوث الاسلامیه» در مصر، شیعه را در سطح جهانى مطرح کرد؛ به گونه اى که روزنامه هاى الجزایر از سال ۱۳۵۲به او لقب «نجمالمؤتمر» دادند و دکتر محمد محمد الفحام رئیس وقت دانشگاه الازهر او را در زمره کسانى دانست که قرآن کریم در وصفشان فرموده: «و‌زاده بسطة فى العلم و الجسم» و عبد الناصر بعد از ملاقات با امام صدر در فروردین سال ۱۳۴۹شمسى در حاشیه پنجمین اجلاس «مجمع البحوث الاسلامیه» مکررا به علماى اهل سنت لبنان مى گفت: «کاش الازهر رئیسى چون آقاى موسى صدر داشت». (۳۸)
امام موسى صدر همچنین در اقدامى ابتکارى و منحصر به فرد از بدو ورود به صور با مسیحیان به گونه اى برخورد کرد که شیفته وى گشتند. و مطران یوسف الخورى از همان ابتدا همراه و همگام وى شد. و با همه امکانات از طرح هاى امام موسى صدر استقبال کرد که نمونه بارز آن جمعیت خیریه بر و احسان بود. این حسن سلوک و رفتار امام موسى باعث گردید که خرد و کلان از عالم و عامى دل به او بسپرند. فواد شهاب گفت: «اگر مسیحیان چنین شخصیتى مى داشتند او را به مقام قدّیسى مى رساندند این را باید با تمام وسایل و امکانات یارى نمود». (۳۹)
سخنرانى هاى وى در دیر‌ها و کلیسا‌ها از سال دوم ورود به لبنان شروع شد؛ از دیرالمخلص در جنوب لبنان تا کلیساى کبوشیه در بیروت و از کبوشیه تا کلیساى مار مارون در شمال لبنان همه و همه به صورت مراکزى فعال و پویا براى معرفى اسلام راستین درآمدند و او به هر کجا پا مى گذاشت در‌ها به سویش باز مى شد و با خود عالمى از نور و معنویت به ارمغان مى برد و فضا را حال و هوایى دیگر مى بخشید که برخى از بزرگان مى گفتند:
روحانیتى که آقاى صدر با یک ساعت وعظ در دیرهاى ما مى ریزد، بیش از روحانیتى است که خود ما طى ۶سال در این دیر‌ها به وجود مى آوریم.
در سال ۱۳۴۶وقتى با پاپ ملاقات کرد زمان دیدار از ۱۵دقیقه به ۱۲۰دقیقه افزایش یافت؛ همانند ملاقات او با جمال عبدالناصر که در آنجا نیز زمان پیش بینى شده ۱۵دقیقه بود که به درخواست جمال عبدالناصر به بیش از دو ساعت افزایش یافت. این اولین دیدار امام صدر از واتیکان نبود در سال ۱۳۴۲نیز همزمان با جشنهاى انتخاب پاپ جدید با پاپ ملاقات داشت.
و در ضمن ملاقات پاپ از وى در خصوص جریانات ایران سؤال مى کند امام موسى صدر پاسخى در خور و قابل درک مى دهد:
آیت اللَّه خویى در همان وقت اهمیت آن را بدین شرح گوشزد نمود:
«آزادى امام خمینى از زندان، بیش از هر چیز مرهون این سفر آقاى صدر بوده است». (۴۰)
سخنرانى امام صدر در سال ۱۳۵۳در کلیساى کبوشیه بیروت یکى از وقایع تاریخى است. در این مراسم که تمامى بزرگان مسیحیت از سرتاسر لبنان شرکت داشتند از امام صدر در بالا‌ترین سطوح سیاسى و مذهبى طایفه مسیحى تقدیر به عمل آمد. پیش از سخنان امام صدر، شارل حلو رئیس جمهور پیشین لبنان، چند دقیقه اى در وصف ایشان سخن گفته، اداى احترام نمود. بعد از آن امام صدر پشت تریبون قرار گرفت. سخنان ایشان پیرامون گفتگو و تعایش ادیان، حرکت المحرومین و ضرورت مقابله با تجاوزات اسرائیل بود. آن طورى که خبرنگار روزنامه النهار گزارش کرده است، در تمامى مدت سخنرانى نفس‌ها در سینه حبس شده بود. حاضرین با حالتى عاشقانه به سخنان امام گوش فرا مى دادند! بعد از اتمام سخنرانى، و به دنبال دعوت اسقف اعظم از امام صدر براى ورود به سالن پذیرایى، ناگهان حاضرین هجوم آوردند! همه سعى داشتند خود را به امام برسانند تا با ایشان دست داده و مصافحه کنند. (۴۱)
براى درک عظمت این رخداد بایستى بگوییم درست همانند آن است که یک مسیحى براى مسلمانان خطبه نماز جمعه بخواند. و امام موسى صدر این چنین با درک روشن خود از اسلام در تمامى جوامع راه باز نمود و به معرفى اسلام ناب و تشیع پرداخت.
امام موسى صدر یار امام خمینى و ملجأ مبارزان
در طول مبارزات حضرت امام خمینى (ره)، امام موسى صدر به عنوان پشتوانه اى قوى و مبلغى رسا در خارج از مرز‌ها به فعالیت پرداخت و در کمال ظرافت به سازماندهى و تربیت انقلابیون همت گماشت و متقابلا «امام خمینى» نیز همواره او را در کنف حمایت با کفایت خود نگه داشت و از هر گونه مساعدت و معاضدت و تأیید دریغ نفرمودند. اگر چه این رابطه به واسطه شرایط سخت آن روزگار همواره دور از انظار نا‌محرمان قرار داشت و همین مسئله زمینه ساز بسیارى از شایعات و اتهامات گردید و دستگاه نیز از این مطلب کمال بهره بردارى را مى کرد ولى خیلى زود خورشید حقیقت از پس ابرهاى تیره بیرون آمد. سند زیر که نامه اى است از حضرت امام (ره) به امام موسى صدر، میزان علاقه حضرت امام و همچنین قدر و منزلت و اهمیت امام موسى صدر نزد امام (ره) را بخوبى مى نمایاند:
خدمت جناب مستطاب سید الاعلام و حجة الاسلام آقاى صدر دامت برکاته
بسمه تعالى
به عرض عالى مى رساند مرقوم محترم که تتمه مرقوم دیگر بود واصل ولى اصل مرقوم نرسیده از سلامت جنابعالى و مجاهدت شما در راه حقوق شیعه و کوتاه کردن دست ستمکاران متشکر شدم. امید است خداوند تعالى امثال جنابعالى را براى ما حفظ فرماید و ترقیات روزافزون نصیب فرماید که قواى جوانى را در راه واهب العطایا صرف فرمایید و سرمایه هاى نافده را مبدل به سرمایه باقى نمایید.
آنچه پیش ماست از شئون طبیعت از دست خواهیم داد و بُرد با آنهاست که زایل را فداى لایزال نمودند و به نعمتهاى لایزال نایل شدند. «قیل ارجعوا ورائکم فالتمسوا نورا». گویا «وراء» همین عالم طبیعت است که در آن مى شود تحصیل نورانیت کرد و با رفتن از اینجا رجوع محال و تحصیل ممتنع است. از خداوند تعالى توفیق براى طبقه جوان که نور فطرت - مثل ما پیر‌ها - در آن‌ها خاموش نشده، خواهانم و از جنابعالى امید دعاى خیر دارم براى عاقبت؛ که این چند نفسى که باقى مانده صرف لا یعنى نشود؛ مثل آنچه گذشته است.
در جواب مرقومات شریفه بعضى مطالب را به آقاى.... گفتهام که تذکر دهند.
و السلام علیکم و رحمةاللَّه
روح اللَّه خمینى
رابطه حضرت امام خمینى و امام موسى صدر بهترین و گویا‌ترین گواه بر ادعاى فوق است.
سید حسین موسوى (ابوهشام) عضو بخش تشکیلات حرکت امل در زمان امام صدر و رهبر امل اسلامى و عضو شوراى رهبرى حزب اللَّه مى گوید:
«... وقتى امام خمینى در ترکیه یا عراق بودند مرتبا نمایندگانى بین ایشان و امام موسى صدر در رفت و آمد بودند.»
و شیخ ادیب حیدر عضو دفتر فرهنگى حرکت امل در زمان امام موسى صدر و از رهبران کنونى مقاومت مومنه مى گوید:
«ایشان امام خمینى را رهبرى جهانى مى دانست. رهبرى که همه باید براى پیوستن به او آماده شوند این مباحث با صداى خود امام بر روى نوارهاى کاست ضبط شدند...»
در خصوص نامه رابطه او با امام (ره) علاوه بر مطالب فوق اسنادى نیز موجود است که در اینجا به دو نمونه آن اکتفا مى کنیم:
موضوع: موسى صدر نماینده شیعیان در بیروت
«موسى صدر که نماینده شیعیان در بیروت است عصر روز چهارشنبه ۸/۱/۴۷به منزل آیت اللَّه خمینى... و تا غروب با یکدیگر به طور خصوصى مذاکراتى نموده اند.
هر گونه اخبار مکتسبه دیگر متعاقبا منعکس خواهد شد. شبرنگ»
روابط بین موسى صدر و خمینى با دانشجویان آلمانى
«به قرار اطلاع روابطى بین موسى صدر در بیروت و خمینى در عراق با دانشجویان آلمانى موجود است که دامنه آن به بیروت کشانده مى شود علیهذا به یکى از منابع دستور داده شد تا در انجمن هاى آن‌ها شرکت کرده و اطلاعات بیشترى کسب و منعکس نماید.»
وى همواره به یاد و عشق امام و انقلاب دلسوزانه، به یاران خود روشنایى و طلوع فجر را نوید مى داد.
استاد ابوهشام مى گوید:
«... امام موسى در انتظار فجر پیروزى انقلاب بود. لحظه به لحظه تحولات ایران را دنبال مى کرد و مرتبا به ما سفارش مى کرد که تحولات ایران را دنبال کنید و همواره مى گفت:... شتاب حرکت، روز به روز بیشتر شده، نهایتا به پیروزى انقلاب منجر خواهد شد».
امام صدر که مردم لبنان او را به حق امام خود مى دانستند، در هنگام یاد کردن از امام خمینى با ظرافت خاصى مى گفتند:
«... ایشان دائما از امام خمینى (ره) با عنوان الامام الاکبر یاد مى کردند و همواره مى گفتند او انقلابى را رهبرى مى کند که چهره منطقه را دگرگون خواهد کرد. و امام خمینى (ره) نیز همواره و در طول مبارزات امام موسى صدر در جبهه داخلى لبنان مؤید و پشتوانه معنوى و مادى او بود و از هر گونه تأیید و حمایت دریغ نفرمود تا آنجا که او را فرزند خود مى دانست و در پاسخ به این سؤال که بر فرض پیروزى، آیا کسى را دارید که در رأس حکومت آینده ایران قرار دهید؟ امام هم به سادگى جواب داده بود آرى رفیق خودت آقا موسى». (۴۲)
این اولین و آخرین تصریح امام خمینى (ره) نبود، حضرت امام در همان اوان پیروزى انقلاب که همگان از لحاظ سیاسى بر ضرورت ارتباط با کشورهاى به اصطلاح انقلابى تأکید و اصرار داشتند و در آن حال و هوایى که دولت هاى استکبارى با انقلاب از در مخالفت برآمده بودند و على رغم اصرار و اهمیتى که مسئولین سیاسى وقت براى روابط با لیبى قائل بودند از پذیرفتن معمر قذافى خوددارى کرده، فرمودند: «او هنوز مسئله آقا موسى را حل نکرده است چگونه او را بپذیرم» (۴۳)
امام موسى صدر در اوان انقلاب که بیش از هر زمان نیازمند شناسایى به جهانیان و دولتمردان و حکام کشورهاى منطقه و جهان بود با مصاحبه، نوشتن مقاله و طى دیدارهایى که با سران داشت به ایفاى این نقش ارزشمند و حیاتى پرداخت و از هر گونه مساعدتى در این زمینه دریغ نفرمود. وى در طى دیدارى با امیر عبداللَّه گفت:
«.. در ایران انقلابى در شرف وقوع است. این انقلاب را مرجعى رهبرى مى کند که نامش آیت اللَّه خمینى است. این انقلاب اسلامى است. نه طایفى است و نه قومى. نه شیعى است و نه ایرانى. انقلابى است اسلامى که براى مسلمین جهان خیر و برکت به همراه دارد. پیروزى این انقلاب قریب الوقوع است و زمان زیادى نخواهد برد! از هم اکنون به شما سفارش مى کنم و بر شماست که با آن رابطه اى سازنده و حسنه داشته باشید. فریب دسیسه هاى آمریکا را نخورید و در دام اختلافات واقع نشوید!» (۴۴)
و در مقاله اى در روزنامه فرانسوى لوموند در مورخه ۲۳/۱/۱۹۷۸ م (۱۳۵۶ ش) تحت عنوان «نداى پیامبران»، به معرفى انقلاب اسلامى پرداخت و در مقابل امواج کوبنده دستگاه تبلیغاتى شاه مقبور ایستادگى نمود. (۴۵)
امام خمینى که بر نقش حیاتى امام موسى صدر به خوبى واقف بود و خلأ وجودى او را در عرصه انقلاب حس مى کرد در جریان اشغال سفارت آمریکا در تهران بى درنگ پیشنهاد غسان توینى شخصیت برجسته مسیحى لبنان مبنى بر معاوضه گروگان‌ها با امام صدر را پذیرفت (۴۶) و به هنگام عزیمت حجت الاسلام سید کاظم خوانسارى اولین سفیر جمهورى اسلامى ایران به لیبى به وى تأکید نمود:
«هر وقت در مورد آقا موسى خبرى به دست آوردید، مرا بلافاصله و بدون واسطه در جریان قرار دهید! در این مورد با هیچ کس دیگر صحبت نکنید! حتى با احمد»! (۴۷)
و البته امام از همان زمانى که خبر ناپدید شدن امام موسى صدر به جهان مخابره گردید بلافاصله به یاسر عرفات و حافظ اسد پیغام فرستاد و از آنان درخواست پیگیرى کار امام موسى صدر را کرد. (۴۸)
ارتباط امام صدر با بستگان نزدیک حضرت امام خمینى (ره) نیز شاهدى گویا از رابطه این پدر و فرزند است. حجت الاسلام سید ابوذر عاملى معاون شهید دکتر چمران در بخش تشکیلات حرکت امل و مؤسسه صنعتى جبل عامل و از فضلاى امروز حوزه مى گوید:
«... مکررا خانواده حضرت امام، از جمله آقایان سید مصطفى و سید احمد خمینى بار‌ها به لبنان آمدند و می‌ه‌مان امام موسى صدر بودند...»
امام صدر مورد اعتماد صد در صد حضرت امام بودند به گونه اى که برگه هاى سفید مهمور و امضا شده خود را در اختیار ایشان قرار داده و افرادى که وجوهات را به ایشان مى سپردند با رسید و امضا خود حضرت امام گواهى مى نمودند. و این نشان دهنده نهایت اعتماد امام خمینى به امام موسى صدر بود. (۴۹)
علاوه بر نقش عظیم و سرنوشت ساز امام موسى صدر در حمایت از انقلابیون لبنانى و فلسطینى و موضع گیریهاى سرسختانه ایشان در مقابل اسرائیل و دستجات چپى و تحرکات انحرافى آنان در الفتح، وى ملجأ و پناه مبارزان ایرانى و انقلابیون و محورى جهت سازماندهى و حمایت از آنان به شمار مى رفت.
استاد ابوهشام در این خصوص مى گوید:
«امام موسى پناهگاه آن‌ها (مبارزین ایرانى) بود که انقلاب اسلامى در خارج ایران از آن تنفس مى کرد همه مبارزین خارج کشور با امام موسى ارتباط داشتند... این‌ها مرتبا در مجلس اعلاى اسلامى شیعه پیش امام موسى صدر بودند از ایشان سؤال مى کردند.
راهنمایى و کمک مى گرفتند. از امکانات ایشان در دمشق استفاده مى کردند و کلا در سوریه و لبنان تحت حمایت ایشان بودند...» (۵۰)
ساواک نیز بر این مطلب واقف بود ولى توان مقابله با آن را نداشت و همیشه این اقدامات امام صدر همچون خارى در چشم و استخوانى در گلوى آنان بود و او مظلوم وار در قبال کارهاى نکرده مورد سؤال و اتهام قرار مى گرفت و آماج تیرهاى زهرآگین تهمت بود:
موضوع: جلال الدین فارسى و نفرى
«۱- مقامات سازمان امنیت لبنان اخیرا دو نفر ایرانى را به اسامى جلال الدین فارسى، ساکن محله شیاح و حفظاله [صفتاله] نفرى ساکن بیروت بازداشت و از منزل آن‌ها نقشهها و بیانیه و جزوه هایى علیه رژیم شاه ایران و نقشه هایى متضمن پاسگاههاى پلیس و مراکز حساس در پایتخت ایران به دست آوردند.
۲- بازداشت شدگان اعتراف کردند که در عراق بوده اند دولت عراق آن‌ها را از لحاظ مالى کمک و نیز نقشه هایى به آن‌ها داده که بتوانند از آن طریق خود را به ایران برسانند. این دو نفر همچنین نیت خود را دایر بر قصد ترور بعضى از شخصیتهاى ایرانى اعتراف نمودند.
۳- آنچه موجب حیرت است دخالت امام موسى صدر رهبر شیعیان لبنان به نفع این دو نفر و وساطت نزد مقامات لبنانى براى آزادى آن‌ها مى باشد. لذا بنا به خواهش صدر بازجویى از آن‌ها پایان یافت و مسئله سرهم بندى گردید و قرار شد به هر جا که خود بخواهند تبعید گردند و آن‌ها لندن را انتخاب و به آنجا اعزام شدند.»
«شیخ نفرى از عوامل خرابکار شیعه و طرفدار خمینى با کمک مالى سید موسى صدر منزلى اجاره نموده و آن را مقر فعالیتهاى ضدایرانى خود قرار داده است. نامبرده اعلامیه هایى که توسط خمینى تهیه و نسخه اى از آن از عراق به بیروت آورده مى شود در این منزل تکثیر و توزیع مى کند به طورى که اطلاع دارند شیخ نفرى که جزو افراد تفنگدار سید موسى صدر (گروه ایمان) است در حادثه انفجار اردوگاه چریکهاى شیعه سید موسى صدر که منجر به قتل نود نفر چریک شیعه شد به شدت مجروح و مدتى در بیمارستان بسترى بود. سید موسى صدر پس از کشته شدن این عده و آشکار شدن راز اردوگاه تعلیمات خرابکارى شیعه در یک مصاحبه مطبوعاتى تأکید کرد که چریکهاى ایرانى براى خرابکارى در ایران تربیت نمى کند البته تاکنون سید موسى صدر دست به چنین خیانتى نزده ولى با فرصت طلبى که در این شخص وجود دارد معلوم نیست در آینده چنین کارى را انجام ندهد»
استاد ابو یحیى عضو بخش تشکیلات و مسئول امور نظامى و حرکت امل در زمان امام صدر و رهبر
فعلى مقاومت مومنه مى گوید:
«... امام تمام نیاز‌ها و ما یحتاج مبارزاتى آنان (مبارزین ایرانى) را تأمین مى کرد. براى آن‌ها فضایى امن جهت فعالیت و تحرک فراهم نمود. براى بسیارى از آن‌ها اجازه اقامت، خروج و سفر گرفت. یعنى هر آنچه که براى ادامه مبارزه بدان نیاز داشتند برایشان فراهم مى کرد». (۵۱)
ساواک نیز بعضا به این نوع حمایت‌ها پى مى برد.
درباره: ارسال نامه به آدرس محمد هاشمى
اخیرا دو نامه که رونوشت آن پیوست است توسط برادر شیخ حسن عطایى طلبه متوارى از تهران میدان شوش کوى گمرک مدرسه صادقیه به عنوان محمد هاشمى رسیده که به پدرش بدهد.
یکى از نامه ها مربوط به شیخ حسن عطایى است که با نام مستعار محسن داورى از لبنان نامه هاى خود را براى برادرانش مى فرستد و بعد برادرانش نامه را در جوف پاکتى گذاشته و به آدرس محمد هاشمى ارسال مى دارند چون آن اداره کل طى نامه شماره ۰۳۱۱۹۷/۳۲۱ مورخه ۴/۹/۴۳ از این ساواک اطلاعات مکتسبه بعدى در مورد نشانى دقیق شیخ حسن عطایى استعلام نموده بود علیهذا آدرس این شخص به این شرح (لبنان صور بواسطلى سماحته العلامه حجة الاسلام و المسلمین السید موسى صدر) اعلام مى گردد.
رئیس سازمان اطلاعات و امنیت استان اصفهان. تقوى
«مستخرجه از نامه شخصى به نام مصطفى مقیم بیروت به صادق قطبزاده مقیم پاریس ۲۶/۶/۵۰
هفته پیش عده زیادى از مقلدین مبارزان انقلابى ما در داخل توسط سازمان امنیت دستگیر شدند اسلحه و مواد منفجره نیز داشتهاند. این خبر آنقدر کشنده و ناراحت کننده بود که پس از تصمیم دوستان من شخصا به بیروت آمدم و حدود سه یا چهار ساعت سعى کردم با شما یا بنى صدر یا صادق طباطبایى تماس بگیرم. هیچکدام نشد. بالاخره با دکتر تقى زاده تماس گرفتیم. او نبود. ولى احمد آنجا بود. این عده از گروه ما و مذهبى هستند
اگر چیزى براى من رسیده مى توانى با پست به آدرس آقاى موسى صدر با خودم بفرستى»
او در راستاى این هدف مقدس از همه چیز خود مایه گذاشت و لحظه اى هم در آن درنگ نکرد و سینه خود را بزرگوارانه آماج همه حملات قرار داد تا بلکه بتواند از ریخته شدن خون بى گناهان به ظاهر گناهکار جلوگیرى نماید و در همین رابطه على رغم میل باطنى خود و بنا بر اصرار بزرگان براى آزادى زندانیان سیاسى حتى با شاه دیدار نمود.
حجة الاسلام هاشمى رفسنجانى در این باره مى گویند:
«... آقاى صدر به ایران آمدند و رفقاى ما در بیرون زندان از ایشان خواستند تا با شاه ملاقات کند و مشکل من را حل نماید. حالا اینکه ایشان نتیجه گرفت یا نه، من دقیقا یادم نیست در اسناد مربوط به من ممکن است اشاره اى به این مسئله شده باشد. آن زمان در آن نقطه حاد، ما انقلابیون داخل ایران بودیم و بدمان نمى آمد که ایشان ملاقاتى کند. به هر حال من این را مى دانم که ما از ایشان خواسته بودیم، یعنى دوستان من در بیرون زندان از ایشان خواسته بودند تا قضیه را مطرح کند. (۵۲)
و در اسناد مى خوانیم
موضوع: شیخ على اکبر هاشمى رفسنجانى
«در تاریخ ۱۹/۹/۵۰ همسر نامبرده بالا به همسر سیدرضا صدر امام جماعت سید امام حسین واقع در میدان شهناز گفت شنیدهام آقا موسى صدر از لبنان آمده و قرار است با شاه هم ملاقات بکند مى خواستم به ایشان یادآورى بکنید که در مورد آزادى آقا شیخ اگر هم اقدامى بکند چون او جرمى مرتکب نشد فقط یک ورقه ماشین شده بدون امضاء است که به عنوان خمینى نوشته شده آن‌ها مى گویند کار شیخ اکبر است و او هم مى گوید کار من نیست. همسر سید رضا گفت اولا موضوع ملاقات آقا موسى با شاه صحت ندارد ثانیا خواهرزاده او را هم گرفته اند تا حالا خیلى فعالیت شده آزاد نکردهاند... من جریان را به ایشان خواهم گفت»
موضوع: سید موسى صدر
در تاریخ ۲۴/۹/۵۰ شیخ على اصغر مروارید به على حجتى کرمانى گفت من مى خواستم آقا موسى را ببینم و راجع به کار رفیقمان مفصلا با او صحبت بکنم، حجتى اظهار داشت آقا موسى چند ساعت دیگر عازم قم هستند و درباره کار رفیق ما آقاى مطهرى هم چندى پیش آمده بود به قم و با هم رفتیم پیش آیت اللَّه شریعتمدارى و نجفى مرعشى و به آقاى شریعتمدارى گفتیم که بهتر است شما با آقاى میلانى و آقاى خوانسارى توافق بکنید و درباره وضع کلى زندانیان آقا موسى را در جریان بگذارید تا ایشان صحبت بکنند شریعتمدارى گفت من اول باید آقا موسى را به بینم و اطلاع حاصل کنم که آیا ایشان آمادگى دارند یا خیر، اگر آمادگى داشتند من حرفى ندارم حجتى افزود من دیشب مفصلا با آقا موسى صحبت کردم او گفت من از هر نظر آمادگى دارم و مى خواهیم که تا اینجا هستم یک کارى انجام بشود اما شرایط هنوز جور نشده و منتظر جور شدن شرایط هستم حجتى به مروارید اطمینان داد که از نظر اوضاع و احوال، آقا موسى را در جریان خواهد گذاشت، مروارید گفت ممکن است من هم در قم به خدمت ایشان برسم و بى پرده تمام مطالب را به او بگویم.
نظریه شنبه: شنبه نظرى ندارد
توضیح یکشنبه: شخصى را که مروارید به عنوان رفیقش معرفى کرده همان شیخ على اکبر هاشمى رفسنجانى مى باشد که فعلا در زندان به سر مى برد».
یکشنبه: تصور مى رود سید موسى را روحانیون مقیم ایران وادار کرده باشند که با استفاده از موقعیت کنونى خود به حضور ملوکانه شرفیاب بشود و خواسته آنان را که از جمله رهایى گروه به اصطلاح نهضت آزادى از مجازات مى باشد به شرف عرض شاهنشاه آریامهر برساند».
دکتر طباطبایى در این خصوص مى گوید:
«یکى از ایراداتى که به آقاى صدر مى گرفتند آن بود که ایشان در بعضى مواقع با دولت ایران مماشات مى کند! در همین رابطه مسئله ملاقات با شاه را هم مطرح کردند در حالى که این ملاقات اصلا به درخواست خود انقلابیون صورت گرفت! آقاى صدر از اول هم گفته بودند، من مى دانم که این ملاقات فایده اى ندارد! ایشان جزییات این ملاقات را بعدا براى من تعریف کردند. در این ملاقات امیر اسداللَّه علم هم حضور داشت. ایشان بلافاصله بعد از ملاقات به علم گفته بودند. این آقا اگر چه قولى داده است، اما به قولش عمل نخواهد کرد! بعد هم وقتى عمل نکرد و خبر اعدام برخى از زندانیان منتشر گردید. از اسداللَّه علم گلایه کرده و گفته بود، من مى دانستم که او به حرفهاى خود عمل نخواهد کرد». (۵۳)
آیت اللَّه موسوى اردبیلى در این خصوص مى گوید:
«... اما ملاقاتى که ایشان با شاه داشت، آن ملاقات به واسطه کارى بود که دیگران از ایشان خواسته بودند. دیگران از ایشان خواسته بودند که چنین ملاقاتى صورت گیرد. از ایشان خواسته بودند که برود و مطالبى را از شاه بخواهد. ایشان هم رفته بود و مطالب را مطرح کرده بود. شاه هم مطالب ایشان را رد نکرده بود. البته موافقت صریح نکرده بود اما رد هم نکرده بود. متأسفانه بعد از این قضیه به طور غیر منصفانه اى ایشان را در ایران کوبیدند. خیلى در غیابشان از ایشان بد گویى کردند. در حالى که ایشان شخصیت کاملا شناخته شده اى بود. فکرش، طبیعتش، سیرتش همه معلوم بود ایشان بزرگ شده قم بود و با افکار قم بزرگ شده بود.» (۵۴)
دکتر طباطبایى در این خصوص مى گوید:
«... آقاى صدر داستان این ملاقات را براى من و برخى از دوستان تعریف کرده بودند. ایشان مى گفتند که در سفر ایران، برخى از بزرگان، از جمله آقاى مهندس بازرگان و شهید مفتح و شهید مطهرى و همچنین برخى از خانواده هاى زندانیان از جمله خانواده ناصر صادق و حنیف‌نژاد و بدیع زادگان و رضایى، آمدند و از من خواستند تا با شاه ملاقات کنم. این‌ها به آقاى صدر گفته بودند که شاه الان مى خواهد وجهه اى کسب کند. از طرفى شما را به عنوان یک وزنه و قدرتى قبول دارد. اگر مایل هستید که این‌ها را اعدام نکنند، با شاه ملاقات کنید و با هر روشى و تاکتیکى که صلاح مى دانید بگویید که لااقل به آن‌ها حبس ابد دهند تا بلکه بعدا قضیه به شکلى حل گردد. دایى جان به آقاى مهندس بازرگان گفته بودند که من این مرد را مى شناسم و حتى به حرفهاى خودش هم پاى بند نیست! و در عین حال گفته بودند که در صورت اصرار دوستان، من ابایى ندارم از اینکه ملاقات کنم. و اگر شما یک در هزار هم احتمال موفقیت مى دهید، من مى روم. استدلال آقاى بازرگان و دیگران این بود که علماى ایران با شاه رو در رو هستند. اما شما به عنوان وزنه اى که در خارج از ایران هستید، محظورات علماى ایران را ندارید. ممکن است شاه روى وزنه شما در خارج حساب کند. ایشان هم گفتند، من حرفى ندارم و مى روم. اگر چه مى دانم که این ملاقات مؤثر نیست. با این وجود آقایان اصرار داشتند که این ملاقات صورت بگیرد! مثلا تعبیر شهید مطهرى این بود که اگر احتمال هم ضعیف باشد، محتمل قوى است! و لذا خوب است این ملاقات صورت پذیرد...» (۵۵)
امام موسى صدر با داشتن ارتباطات گسترده و نزدیک با محافل و مجامع گوناگون به اطلاعات ذى قیمتى دسترسى پیدا مى کرد و آن اطلاعات را در اختیار امام خمینى و برخى از رهبران انقلابى داخل ایران از جمله شهید بهشتى قرار مى داد. و به واسطه ارتباط نزدیک به مقامات سورى بسیارى از برادران و دانشجویان مبارز ایرانى که در کشورهاى اروپایى و آمریکا اقامت داشتند آزادانه به سوریه رفت و آمد داشتند بدون آنکه ویزاى سوریه در گذرنامه آنان ثبت شود... این‌ها به اردوگاههاى نظامى سوریه که تحت نظر دکتر رفعت اسد قرار داشت وارد مى شدند و دکتر مصطفى چمران هر روز به سوریه مى آمد تا به آن‌ها سر زند... (۵۶)
حجة الاسلام سید ابوذر عاملى در جاى دیگر مى گوید:
«... بسیارى از این برادران مستقیما و بدون واسطه حمایت مى شدند مثلا برخى افراد بودند که توسط شاه تبعید شده بودند. برخى دیگر بچه هایى بودند که پدرشان توسط ساواک ترور شده بود و بدون سرپرست بودند. امام موسى صدر در لبنان این‌ها را تحت حمایت خود قرار داده بود...» (۵۷)
«... بسیارى از بزرگان انقلاب به لبنان آمدند... تازه بعد از انقلاب بود که آن‌ها را شناختیم مثلا آقاى بهشتى به لبنان آمده، آقاى سید احمد خمینى مکررا به لبنان آمد...» (۵۸)
چقدر بى انصافاند کسانى که مى خواهند بر این حقایق همچو آفتاب ابرهاى تیره بد گمانى و سوءظن بکشند و تاریخ انقلاب و امام را از وجود چنین عنصر ذى وجودى محروم نمایند.
و سرانجام امام موسى صدر در هنگامه انقلاب اسلامى ایران و در سختترین شرایط که پیش از هر وقت وجودش مى توانست مثمرثمر باشد و انقلاب و امام را یارى رساند. خفاشان نگون بخت ما را از فیض وجودش محروم ساختند.
امام موسى صدر در شرایطى که مى رفت شیعه را به جایگاه حقیقى و واقعى اش در صحنه لبنان برساند و دائما طرح‌ها و نقشه هاى خائنانه خیانت پیشگان و معادلات آنان همچون توطئه توطئه گران و اشغال جنوب لبنان توسط اسرائیل را بر هم مى زد، در طى سفرى به لیبى ناپدید شد ولى حرکتى که امام صدر آغاز کرد همچنان توسط دیگر شیعیان مبارز ادامه یافت و جامعه شیعه را دچار تحول نمود. و حال مشاهده مى کنیم که پس از گذشت بیش از بیست سال نظرات آن بزرگوار به اثبات رسیده است.
جرقه اى که توسط امام موسى صدر زده شد، باعث رشد و آگاهى جامعه شیعه و برگشت اعتماد به نفس و قوّت قلب آنان شد. اکنون دست پروردگان و شاگردان او با در پیش گرفتن سیاست هاى حکیمانه و مدبّرانه، نقش موثر و معنا دارى در صحنه لبنان ایفا مى کنند. به طورى که واقعیت حضور فعّال و قوى آن‌ها را در صحنه، هیچ کدام از گروه‌ها و طوایف دیگر لبنانى نمى توانند نادیده بگیرند. براى نمونه مقاومت اسلامى حزب اللَّه لبنان، یک گروه متنفذ و فعال در صحنه لبنان است که یک حزب شیعى است و علیرغم خلع سلاح تمام شبه نظامیان در لبنان، این حزب هنوز در جنوب لبنان حضور مسلحانه قدرتمندى دارد و هر از چند‌گاه، عملیات هاى قهرمانانه و شهادت طلبانه اى را علیه مواضع صهیونیست‌ها و مزدورانشان به اجرا مى گذارد. همچنین حضور این حزب در مجلس لبنان مؤثر بوده و فراکسیون حزب اللَّه در مجلس لبنان یکى از فراکسیونهاى فعال و منسجم مجلس است. حضور حزب اللَّه در دولت لبنان نیز بار‌ها مطرح شده است (۵۹) که این همه از برکات آن وجود ذى قیمت بود که کماکان در صحنه گیتى پرتوافشانى مى کند که «انّ آثارنا تدلّ علینا»
امام موسى صدر در لیبى
امام موسى صدر در تاریخ ۲۵/۸/۱۹۷۸ (۱۳۵۷ ش) به همراه شیخ محمد یعقوب و خبرنگار معروف استاد عباس بدرالدین بنا بر دعوت دولت لیبى و در طى دیدارى رسمى وارد لیبى شد و به عنوان می‌ه‌مان دولت در هتل شاطنى اقامت گزید پنج روز از سفر گذشته بود در روز ششم مورخه ۳۱/۸/۱۹۷۸ (۱۳۵۷ ش) ساعت دو بعد از ظهر امام صدر به همراه دو تن از همراهانش براى ملاقات با قذافى سوار اتومبیلهاى دولتى مى شود ولى از آن پس دیگر دیده نمى شود. (۶۰)
بعد از انتشار اخبار مربوط به ناپدید شدن امام موسى صدر دولت لیبى در تاریخ ۱۸/۹/۷۸ م (۱۳۵۷ ش) رسما اعلام کرد که امام موسى صدر در مورخه ۳۱/۸/۱۹۷۸ م با یک هواپیماى ایتالیایى از غرب طرابلس به سوى ایتالیا پرواز کرده اند. سازمان قضایى کشور ایتالیا پس از یک تحقیق گسترده در مورخه ۱۲/۶/۱۹۷۹ م (۱۳۵۸ ش) اعلام کرد امام موسى صدر و دو همراهش هیچگاه وارد ایتالیا نشدهاند.
البته معاون دادستان کل ایتالیا در تاریخ ۱۹/۵/۱۹۷۹ م (۱۳۵۸ش) به همین نتیجه رسیده بود که امام موسى صدر و همراهانش هرگز از مرزهاى لیبى خارج نگشته اند.
سپس دولت ایتالیا طى یک ابلاغ رسمى به هر یک از حکومتهاى جمهورى عربى سوریه، جمهورى اسلامى ایران و همچنین به مجلس اعلاى اسلامى شیعه لبنان اطلاع داد که: امام موسى صدر و همراهانش به خاک ایتالیا وارد نگشته و حتى به صورت ترانزیت هم از آن کشور عبور نکردهاند.
مجلس اعلاى اسلامى شیعه در اعلامیهها و بیانیه هاى مکرر خویش و در کنفرانس مطبوعاتى که توسط نائب رئیس مجلس (آقاى شیخ مهدى شمس الدین) در تاریخ ۳۱/۸/۷۹ (۱۳۵۸ ش) و ۱۰/۴/۱۹۸۰ (۱۳۵۹ ش) در بیروت صورت پذیرفت، شخص سرهنگ قذافى را مسئول ربایش امام موسى صدر و همراهانش اعلام نمود و همچنین اعلام کرد که: پادشاهان و رؤساى جمهور ممالک عربى به او و به نماینده مجلس اطلاع داده اند که مسئولیت اختفاى امام موسى صدر به عهده شخص سرهنگ قذافى است. (۶۱)
و در گزارش حجت الاسلام سید هادى خسروشاهى سفیر پیشین جمهورى اسلامى ایران در واتیکان به حضرت امام خمینى (ره) آمده است:
«... در مورد آقاى موسى صدر که با پاپ حضورا مذاکره کرده بودم پس از دو ماه به طور کتبى به اینجانب نوشته اند که نتیجه تحقیقات آن‌ها با نتایج تحقیقات مقامات قضایى ایتالیا یکسان است و آن اینکه آقاى صدر هرگز وارد ایتالیا نشده است». (۶۲)
و اکنون بعد از گذشت بیست سال هنوز او در پرده اختفاست و به مثابه خورشیدى است در پشت ابر. والسلام
پانوشتها و توضیحات
۱- فصلنامه دانشگاه مفید، نامه مفید ۱۶شماره چهارم، زمستان ۱۳۷۷، ص ۳۲
۲- فصلنامه تاریخ و فرهنگ معاصر، ویژه نامه (۵) قم - صندوق پستى ۱۳۶، ۱۳۷۵ ش، ص ۴۳-۴۴
۳- پیشین، ص ۱۱۵
۴- همان، ص ۲۴
۵- همان ص ۵۸، ۵۷
۶- فصلنامه تاریخ و فرهنگ معاصر، ویژه نامه ۵، ص ۲۱۰
۷- پیشین، ص ۱۳
۸- بنیاد شهید چمران، لبنان (گزیده اى از مجموعه سخنرانىها و دستنوشته هاى سردار پرافتخار اسلام شهید دکتر مصطفى چمران درباره لبنان)، ۱۳۶۲، ص ۶۱
۹- کمالیان، محسن و علىاکبر رنجبر کرمانى، عزت شیعه (روایت صدر۱) مؤلف، زمستان ۱۳۷۷، ص ۲۰
۱۰- ر. ک: حجتى کرمانى، على، لبنان به روایت امام موسى صدر و دکتر چمران، انتشارات قلم، بهار۱۳۶۴، ص ۲۳ - ۲۰
۱۱- ر. ک: نادرى سمیرمى، احمد، لبنان، دفتر مطالعات سیاسى و بینالمللى، تهران، وزارت امور خارجه، ۱۳۷۶ص، ۲۳ - ۲۰
۱۲- ر. ک: بنیاد شهید چمران، لبنان، ص ۳۲ - ۳۰
۱۳- ر. ک: پیشین، ص ۳۲۰
۱۴- ر. ک: حجتى کرمانى، على، لبنان به روایت امام موسى صدر و دکتر چمران، ص ۴۹
۱۵- همان، ص ۷۰
۱۶- ر. ک: دعوتى، ابوالفتح، مسلمین شیعه در لبنان (فعالیت‌ها و مقالاتى از امام موسى صدر)، انتشارات بعثت، چاپ دهم، فروردین ۶۲، ص ۱۹ - ۱۷
۱۷- همان، ص ۲۳ - ۲۰
۱۸- بنیاد شهید چمران، لبنان، ص ۶۵ - ۶۴
۱۹- ر. ک: دعوتى، میرابوالفتح، مسلمین شیعه در لبنان، ص ۳۰ - ۲۹
۲۰- ر. ک: کمالیان، محسن، عزت شیعه، ص ۱۸
۲۱- ر. ک: پیشین، ص ۴۱ - ۲۸
۲۲- ر. ک: بنیاد شهید چمران، لبنان، ص ۱۷
۲۳- دعوتى، ابوالفتح، مسلمین شیعه در لبنان، ص ۴۹ - ۴۵
۲۴- براى آگاهى بیشتر بنگرید به، لبنان به روایت امام موسى صدر و دکتر چمران، ص ۲۱ - ۲۰و تاریخ و فرهنگ معاصر ویژهنامه ۵، ص ۳۴
۲۵- ر. ک: حجتى کرمانى، على، لبنان به روایت امام موسى صدر و دکتر چمران، ص ۲۴
۲۶- بنیاد شهید چمران، لبنان، ص ۷۶
۲۷- براى آگاهى بیشتر بنگرید به: لبنان به روایت امام موسى صدر و دکتر چمران، ص ۲۵ - ۲۴و مسلمین شیعه در لبنان، ص ۸۰ – ۵۸ و بنیاد شهید چمران لبنان، ص ۷۹ - ۷۷
۲۸- بنگرید به: لبنان به روایت امام موسى صدر و دکتر چمران، ص ۱۳۳و ۱۳۴و بنیاد شهید چمران، لبنان، ص ۸۳
۲۹- ر. ک: حجتى کرمانى، على، لبنان به روایت امام موسى صدر و دکتر چمران، ص ۲۶و تاریخ و فرهنگ معاصر ویژه نامه ۵، ص ۳۶ - ۳۵
۳۰- بنیاد شهید چمران، لبنان، ص ۱۰۱ - ۹۸و ۳۱۷ - ۳۱۵
۳۱- تاریخ و فرهنگ معاصر ویژه نامه ۵، ص ۳۶، بنیاد شهید چمران، لبنان، ص ۳۶۶
۳۲- حجتى کرمانى، على، لبنان به روایت امام موسى صدر و دکتر چمران، ص ۳۴ - ۲۹کمالیان، محسن، عزت شیعه، ص ۱۶
۳۳- ر. ک: حجتى کرمانى، على، لبنان به روایت امام موسى صدر و دکتر چمران، ص ۳۶
۳۴- کمالیان، محسن، عزت شیعه، ص ۱۴
۳۵- همان، ص ۱۹
۳۶- دعوتى، میرابو الفتح، مسلمین شیعه در لبنان، ص ۱۴۱
۳۷- همان، ص ۱۲۳ - ۱۱۹
۳۸- کمالیان، محسن، عزت شیعه، ص ۱۶
۳۹- همان، ص ۱۹
۴۰- همان، ص ۱۹
۴۱- همان، ص ۴۱
۴۲- چند مطلب اخیر که به صورت نقل قولهاى مستقیم و غیر مستقیم در خصوص روابط امام موسى صدر و حضرت امام (ره) آورده شده است عمدتا از عزت شیعه صفحات۷۱ و ۱۴، ۵۱، ۵۰ تاریخ و فرهنگ معاصر، ویژه نامه امام موسى صدر، صفحه ۵۰اقتباس شده است.
۴۳- کمالیان، محسن، عزت شیعه، ص ۱۴
۴۴- همان: ص ۷۷
۴۵- ر. ک: ترجمان اندیشه، (ویژه بیستمین سالگرد ناپدید شدن امام موسى صدر)، سال اول، شماره دوم، اردیبهشت ۱۳۷۸، ص ۲۶
۴۶- پیشین، ص ۱۵
۴۷- همان، ص ۱۵
۴۸- تاریخ و فرهنگ معاصر ویژه نامه ۵ص ۴۲ - ۴۱
۴۹- کمالیان، محسن، عزت شیعه، ص ۱۸۶
۵۰- همان، ص ۵۰
۵۱- همان، ص ۷۸
۵۲- فصلنامه دانشگاه مفید، نامه مفید ۱۶، سال چهارم، شماره چهارم، ص ۴۵
۵۳- نامه مفید ص ۱۰۳
۵۴- همان، ص ۱۸ - ۱۷
۵۵- همان، ص ۱۰۵ - ۱۰۴
۵۶- ر. ک: کمالیان، محسن، عزت شیعه، ص ۱۸۲
۵۷- همان.
۵۸- همان، ص ۱۸۵
۵۹- ر. ک: نادرى سمیرمى، احمد، لبنان، دفتر مطالعات سیاسى و بین المللى، تهران، وزارت امور خارجه، مؤسسه چاپ و انتشارات، ۱۳۷۶، ص ۲۴
۶۰- ر. ک: بنیاد شهید چمران، لبنان، ص ۳۸۶
۶۱- ر. ک: حجتى کرمانى، على، لبنان به روایت امام موسى صدر و دکتر چمران، ص ۳۸ - ۳۶
۶۲- تاریخ و فرهنگ معاصر ویژه نامه ۵، ص ۵۲۷
توضیح: از دو کتاب زیر نیز به طور ضمنى استفاده شده است:
۱- قدر، منصور، لبنان و جهان عرب، وزارت امور خارجه، بیروت، امرداد ماه ۱۳۵۵
۲- علیزاده، هـ، فرهنگ سیاسى لبنان، محمدرضا گلسرخى و محمدرضا معمارى، نشر سفید، ۱۳۶۸