امام در پی حل و فصل ریشه‌ای بحران بود و برای پایان دادن به جنگ داخلی می‌کوشید. به همین سبب، او دیدارهای متعددی برپا کرد که نتیجۀ آن تشکیل هیئت گفت‌وگوی ملی بود.
اقدامات خستگی‌ناپذیر امام برای پایان دادن به اوضاع نابسامان همچنان ادامه داشت و، در ادامۀ همین راه، هیئت شرعی و هیئت اجرایی مجلس اعلای شیعیان در تاریخ ۱۹۷۵/۹/۱۳ تشکیل جلسه داد. در آن نشست گزارشی دربارۀ علل و اسباب بحران خونین لبنان قرائت شد. [۱]
در همان روز، تلاش‌های امام صدر و صائب سلام، نخست‌وزیر سابق، با هدف آزادی شماری از ربوده‌شدگان در بیروت به نتیجه رسید [۲]، ولی امام در پی حل و فصل ریشه‌ای بحران بود و برای پایان دادن به جنگ داخلی می‌کوشید. به همین سبب، او دیدارهای متعددی برپا کرد که نتیجۀ آن تشکیل هیئت گفت‌وگوی ملی بود.
در ۱۹۷۵/۹/۱۶، نشستی با حضور امام صدر و یاسر عرفات و کمال جنبلاط و شیخ محمد یعقوب و محسن دلول برگزار شد و نامبردگان تماس‌های تلفنی جداگانه‌ای با رشید کرامی، نخست‌وزیر، و نمایندگان احزاب طرابلس برقرار کردند. این تلاش‌ها به گفتۀ امام صدر «برای پایان دادن به بحران فزاینده و خونین با همکاری دولت» است. [۳]
سه روز بعد، در ۱۹۷۵/۹/۱۹، امام صدر در کاخ ریاست‌جمهوری با رئیس‌جمهور، سلیمان فرنجیه، دیدار و گفت‌وگو کرد و، پس از آن، در سخنانی هدف از آن دیدار را «یافتن راهی برای کاهش بحران و خروج از آن» عنوان کرد. پس از آن، امام به دیدار رشید کرامی، نخست‌وزیر، رفت. [۴]
در ۱۹۷۵/۹/۲۱، امام برای دیدار با حافظ اسد و گفت‌وگو دربارۀ اوضاع جاری لبنان عازم دمشق شد و پس از آن دیدار گفت: «توجه سوریه به بحران لبنان ناشی از آن است که حوادث خونینِ عرصۀ لبنان را نمی‌توان از تحولات جاری جهان عرب جدا دانست. از اهداف این وقایع وارد آوردن خسارت‌های فراوان به سوریه و تغییر دادن معادلات منطقه به نفع اسرائیل است.» [۵]
از جمله دستاوردهای سفر امام به سوریه و دیدار ایشان با حافظ اسد، اعزام یک هیئت سوری به ریاست وزیر امور خارجۀ این کشور، عبدالحلیم خدام، و با حضور سرلشکر حکمت الشهابی به لبنان بود. اعضای هیئت سوری پس از ورود به لبنان در ۱۹۷۵/۹/۲۱، ابتدا در دیدار با امام صدر دربارۀ اوضاع جاری گفت‌وگو کردند. سپس، در منزل شیخ حسن خالد، مفتی اهل سنت لبنان، با یاسر عرفات و صائب سلام و عبدالله الیافی و رشید الصلح و کمال جنبلاط و هانی الحسن و ابوحسن سلامه و ریاض طه و حسن صعب و شفیق الوزان و محمد قبانی دیدار کردند. [۶]
در ۱۹۷۵/۹/۲۲، دیدارهای متعددی در کاخ ریاست‌جمهوری لبنان برگزار شد. ابتدا امام صدر با هیئت سوری ملاقات کرد. سپس، با کمیل شمعون و غسان توینی و، در ادامه، با عبدالحلیم خدام، وزیر خارجۀ سوریه، دیدار کرد. رشید کرامی، نخست‌وزیر لبنان، نیز در آن دیدار حضور یافت. [۷]
فردای آن روز نیز دیدار‌ها و نشست‌ها در محل کاخ ریاست‌جمهوری ادامه یافت و امام پس از دیدار با هیئت سوری گفت: «بحث دربارۀ هیئت گفت‌وگو ادامه دارد و روند آماده‌سازی منشور و همزیستی و اصلاح روابط و تعریفِ تصویر آینده در حال شکل‌گیری است.»
امام، همچنین، تأکید کرد که هیئت گفت‌وگو بلافاصله فعالیت خود را آغاز خواهد کرد. پس از آن، نخست‌وزیر، رشید کرامی، و عادل عسیران و دیگر مقامات کشوری در کاخ ریاست‌جمهوری حضور یافتند. [۸]
آغاز به کار هیئت گفت‌وگو
با تلاش‌های پیگیر امام صدر هیئت گفت‌وگوی ملی در ۱۹۷۵/۹/۲۴ با حضور بیست شخصیت سیاسی لبنان و با هدف تعیین اصول و مبانی رسیدن به راه‌حل نهایی فعالیت‌های خود را آغاز کرد.
اعضای شورا عبارت بودند از آقایان رشید کرامی و کامل اسعد و کمیل شمعون و عبدالله الیافی و صائب سلام و مجید ارسلان و حبیب تقلا و غسان توینی و کمال جنبلاط و پی‌یر الجمیل و ریموند ادّه و رینه معوّض و خاچیک بابکیان و رضا وحید و الیاس سابا و عباس خلف و ادموند رباط و عاصم قانصوه و حسن عواضه. بنا بر نقل روزنامۀ النهار، حضور نمایندگان فرقه‌ها ـ به جای نمایندگان احزاب ـ مبنای تشکیل شورا بود و از میان بردن فرقه‌گرایی سیاسی در ساختار نظام لبنان در رأس اهداف آن قرار داشت.
در همان روز، نخست‌وزیر، رشید کرامی، پس از سلسله نشست‌هایی با حضور کمیل شمعون و یاسر عرفات و عبدالحلیم خدام، وزیر خارجۀ سوریه، خبر دستیابی به توافق امنیتی و از سرگیری فعالیت نیروهای امنیتی کشور را اعلام کرد. [۹]
امام صدر و همکاری با هیئت گفت‌وگو
پس از تشکیل هیئت گفت‌وگوی ملی، امام‌صدر در پیامی خطاب به لبنانیان خواستار همکاریِ آنان برای تحقق اهداف ذیل شد:
۱. به کارگیری تمام توان و امکانات خود برای آتش‌بس و پاک‌سازی راه‌ها و خیابان‌ها از حضور افراد مسلح و تک‌تیراندازان؛
۲. خوش‌بینی به نتایج تلاش‌های هیئت گفت‌وگوی ملی؛
۳. دبیرخانۀ هیئت گفت‌وگو در مجلس اعلای شیعیان و جنبش محرومان و صاحبان اندیشۀ متعهد، آمادۀ دریافت نظر‌ها و پیشنهاد‌ها هستند. [۱۰]
در تاریخ ۱۹۷۵/۹/۲۵ دو هیئت شرعی و اجرایی مجلس اعلای شیعیان جلسه تشکیل دادند و خواستار اقدام سریع و جدی برای حل معضلات کشور و تسریع در گسترش کابینه از هیئت گفت‌وگوی ملی شدند. [۱۱]
در ۱۹۷۵/۹/۲۸، امام صدر تنی چند تن از اعضای هیئت گفت‌وگوی ملی، شامل آقایان دکتر رضا وحید و دکتر حسن عواضه و مهندس عاصم قانصوه را به حضور پذیرفت و گزارش آنان در خصوص جزئیات نخستین جلسۀ هیئت مذکور را استماع کرد. امام، در ادامه، از آنان خواست ضمن توجه کامل به امنیت، از دیگر اعضای هیئت بخواهند که یاران هم‌حزبی خود را به پرهیز از اقدامات مسلحانه فراخوانند. [۱۲]
مجلۀ الحوادث در شمارۀ ۹۸۶ خود خبری نقل کرد مبنی بر اینکه امام صدر ابتدا دولتمردان را به تشکیل هیئت گفت‌وگوی ملی فراخوانده بود و پس از آنکه آنان این پیشنهاد را نپذیرفتند، امام به دمشق سفر کرد تا بار دیگر اندیشۀ تشکیل این هیئت را از زبان عبدالحلیم خدّام، وزیر خارجۀ سوریه، به دولت لبنان پیشنهاد کند که این بار دولتمردان لبنانی آن را پذیرفتند. امام که با شیوۀ تشکیل هیئت موافق نبود، نارضایتی خود از نحوۀ شکل‌گیری هیئت و روش انتخاب نمایندگان شیعیان را برای حضور در آن هیئت اعلام کرد. اما از آنجا که نمی‌خواست تلاش‌های هیئت برای برقراری آرامش و ثبات به بن‌بست برسد، مستقیماً از هیئت انتقاد نکرد.
به دنبال درج این خبر، ابوأیاد از سوی یاسر عرفات مأمور شد تا با تماس با امام موضع ایشان را در این‌خصوص جویا شود. گویی امام پیشاپیش از ناکامی و شکست هیئت مذکور باخبر بود و در عمل نیز چنین شد. به‌گونه‌ای که هیئت گفت‌وگو، به‌رغم برگزاری جلسات متعدد، قدرت و تأثیر لازم را برای حل بحران لبنان نیافت و آنچه امام صدر از ابتدا از آن هراس داشت، به وقوع پیوست.
ــــــ
[۱]. مجموعۀ صورت‌جلسات مجلس اعلای شیعیان لبنان، ۱۹۷۵/۹/۱۳.
[۲]. سوری البعث، ۱۹۷۵/۹/۱۴.
[۳]. النهار، ۱۹۷۵/۹/۱۴.
[۴]. النهار، ۱۹۷۵/۹/۲۰.
[۵]. النهار، ۱۹۷۵/۹/۲۱.
[۶]. مسیرة الإمام السید موسی الصدر، ج۶، ص۵۹.
[۷]. النهار، ۱۹۷۵/۹/۲۳.
[۸]. النهار، ۱۹۷۵/۹/۲۴.
[۹]. النهار، ۱۹۷۵/۹/۲۵.
[۱۰]. همان.
[۱۱]. صورت‌جلسۀ مجلس اعلای شیعیان، ۱۹۷۵/۹/۲۵.
[۱۲].النهار، ۱۹۷۵/۹/۲9.