به گزارش پایگاه اطلاع‌رسانی مؤسسه فرهنگی تحقیقاتی امام موسی صدر، آخرین جلسه از نشست‌های سه‌گانه چهل و نهمین درس‌گفتار اندیشه و عمل با موضوع «درآمدی بر قرآن شناسی امام موسی صدر» عصر دوشنبه 21 خرداد برگزار شد.

گزارش نخستین جلسه این درس‌گفتار از این لینک و همچنین گزارش دومین جلسه نیز از این نشانی قابل مطالعه است. مشروح سخنان حجت‌الاسلام والمسلمین دکتر مهدی مهریزی را در ادامه می‌خوانید. (فایل صوتی سخنرانی نیز از پیوست مطلب قابل دانلود و شنیدن است.)

در دو جلسه پیش مباحث کلی درباره روش و منهج تعامل امام موسی صدر با قرآن را بیان کردم. در جلسه دوم به دو ویژگی از تفسیرهای امام صدر اشاره کردم که نخستین آن «فهم عصری» از قرآن بود و دیگری شناختن قرآن به کتاب عمل.

در مساله فهم عصری امام صدر قاعده‌ای را بیان می‌کند که این قاعده در جلد دهم از مجموعه «گام به گام با امام» درج شده است. قاعده به این صورت است که در برخی آیات قرآن صحبت از پاداش و یا کیفر اعمال انسان‌ها شده و عموم مفسران آن را به آخرت متصل دانسته و ذکر می‌کنند که پاداش یا عقاب اعمال انسان‌ها اخروی است.

امام موسی صدر می‌گوید که چه ایرادی دارد که بگوییم بجز جهان آخرت این پاداش‌ها و همچنین کیفر اعمال در این دنیا هم داده می‌شود. به عنوان مثال درباره آیات مربوط به انفاق امام صدر ذکر می‌کنند که بجز آخرت در همین دنیا نیز اثر انفاق در زندگی انفاق کننده دیده می‌شود. بنابراین به قول امام صدر نباید پاداش‌ها و کیفرها را به آخرت محدود کرد و آنها در زندگی امروزه نیز مصداق دارند. به عنوان مثال اگر در جامعه‌ای توانمندان انفاق نکرده و به نیازمندان رسیدگی نکنند، آثار و زیان این عدم رسیدگی گریبان زندگی ثروتمندان را خواهد گرفت.

امام موسی صدر قرآن را کتاب عمل می داند. من این ویژگی قرآن را از دیدگاه امام صدر را در سه سطر معنی می‌کنم: نخست اینکه به آموزه‌های قرآنی عمل کنیم. معنی دوم این است که قرآن را طراز دانش‌های اسلامی و آنچه به نام دین مطرح می‌شود، بدانیم. معنی سوم این است که از قرآن ایده بگیریم و نگاه‌های بلندتری داشته باشیم و با افق‌های بازتر و دیدی وسیع‌تر به جهان و انسان بنگریم.

به عنوان مثال خود من از برخی آیات قرآن درباره گفت‌وگو و تکثر الهام گرفتم. از نظر من قرآن سقف گفت‌وگو را بسیار بالا در نظر گرفته و انسان‌ها تا جایی می‌توانند گفت‌وگو کنند که شرک و ظلم نباشد. بنابراین با همه کسانی که خدا را قبول دارند و قائل به عدل هستند، می‌‌توان گفت‌وگو کرد. همچنین در آیات 24 و 25 سوره مبارکه سبا، خداوند به این نکته اشاره کرد که برای گفت‌وگو هیچ شرطی نباید گذاشت. اکنون نمونه‌هایی از تفسیر قرآن امام صدر را برای شما بیان می‌کنم تا با فهم عصری از قرآن بیشتر آشنا شوید.

امام موسی صدر درباره آیات سوم و پنجم سوره مبارکه «مائده» تفسیرهای جالبی دارند. آیه سوم به آیه اکمال هم معروف است که می‌فرماید: «الْيَوْمَ أَكْمَلْتُ لَكُمْ دِينَكُمْ وَأَتْمَمْتُ عَلَيْكُمْ نِعْمَتِي وَرَضِيتُ لَكُمُ الْإِسْلَامَ دِينًا». امام صدر می‌گوید که وقتی ابعاد شخصیتی انسان به کمال می‌رسد دیگر نگرانی برای تباه شدن آن وجود ندارد. در ابتدای اسلام پیروان حق نداشتند با پیروان ادیان دیگر تعامل داشته باشند، اما در حجةالوداع که آیات سوم و پنجم سوره مائده نازل شد، مسلمانان بر مبنای آن به تعامل با دیگری مجاز شدند، چرا که در این زمان دیگر هویت جامعه مسلمان شکل گرفته و نگرانی بابت آن وجود ندارد. نسخ این آیات نیز نازل نشد، چرا که در سال‌های آخر رسالت پیامبر بوده است.

وقتی هویت شکل گرفت، نیاز به تعامل و همچنین تکثیر این هویت پیش می‌آید. بنابراین وقتی جامعه‌ای از یک هویت فرهنگی مستقلی برخوردار شد، می‌تواند آزادانه با دیگران تعامل کند. این یک اصل جامعه‌شناختی است و امام صدر هم به خوبی به آن توجه کرده است. تفسیر این آیات در مجلدات نهم و دوازدهم مجموعه «گام به گام با امام» به مخاطبان ارائه شده است.

آیات نخستین سوره «عبس» چنین است: «عَبَسَ وَتَوَلَّی*أَنْ جَاءَهُ الْأَعْمَى*وَمَا يُدْرِيكَ لَعَلَّهُ يَزَّكَّى» عموم مفسران اهل سنت اعتقاد دارند که ضمیر این آیه به پیامبر باز می‌گردد و در بین مفسران شیعه مشهور این است که منظور این آیه شخصی غیر از پیامبر است. 

بسیاری از قرآن پژوهان اعتقاد دارند که قرآن در طول 23 سال پیامبر را نیز تربیت کرده است. بر این مبنا ظاهرا امام صدر نیز ضمیر آیات اول سوره عبس را به پیامبر باز می‌گرداند. در مجلد 12 «گام به گام با امام» درج شده که امام صدر این سخنان را بیان کرده است: «ما به انسان نیاز داریم و باید انسان به‌دست بیاوریم. مهم‌تر از به‌دست آوردن دیگران به‌دست آوردن خویشتن است. آیاتی را به یاد بیاورید که پیامبر را مشغول انسان‌سازی معرفی می‌کند. قرآن حتی از پیامبر انتقاد نیز کرده است.»

بنابراین در تفسیر این آیات یک نگاه این است که قرآن پیامبر را نیز تربیت می‌کند و این نکته قابل تاملی است. مفسران دیگر نیز این آیات را تاویل کرده و آن را به گونه دیگری تفسیر کرده‌اند.

امام صدر در تفسیر آیه «وَاذْكُرُوا إِذْ أَنْتُمْ قَلِيلٌ مُسْتَضْعَفُونَ فِي الْأَرْضِ تَخَافُونَ أَنْ يَتَخَطَّفَكُمُ النَّاسُ فَآوَاكُمْ وَأَيَّدَكُمْ بِنَصْرِهِ وَرَزَقَكُمْ مِنَ الطَّيِّبَاتِ لَعَلَّكُمْ تَشْكُرُونَ» می‌گوید که از این آیه متوجه می‌شویم که دین برای زندگی است. با کمال تاسف بسیاری از متدینان معتقدند که دین فقط برای مرگ است و این باور باعث اعراض جوانان از دین می‌شود.

امام اعتقاد دارد که باید از تمام غرایزی که خداوند در وجود ما گذاشته کاملا بهره ببریم فقط باید دو خط قرمز را رعایت کنیم: تجاوز و افراط. یعنی در برآوردن غرایز ظلم نکنیم و همچنین اخلاق را مدنظر قرار دهیم.

امام موسی صدر آیات اول سوره اسرا را بسیار زیبا تفسیر می‌کند. به باور او مسجدالاقصی نماد پیامبران گذشته و خاستگاه آن پیامبران است. مسجد الحرام نیز نماد اسلام است، بنابراین این آیات پیوند اسلام با ادیان گذشته را نشان می‌دهد.

هدف خداوند از این سیر پیامبرش به مسجد الاقصی و معراج فقط معجزه نبوده است، بلکه غایت این بوده که خداوند نشانه‌ها و آیات خود را به پیامبر بنماید و افق‌های ذهنی‌اش را گسترده‌تر سازد.

امام موسی صدر در 24 مورد به سوره ماعون اشاره کرده و یک تفسیر مستقل نیز از این سوره ارائه داده است. به نظر من در نگاه او سوره ماعون نشان دهنده نوعی دینداری است. ما یک دینداری رایج داریم که اسم آن دینداری مناسکی است. 

امام صدر در تفسیر سوره ماعون می‌گوید که این سوره با دینداری مناسکی مبارزه می‌کند و می‌گوید که دینداری واقعی در این است که فرد یک مسئولیت اجتماعی را نیز بر عهده بگیرد. به باور امام صدر سوره ماعون پیوند میان دینداری و مسئولیت اجتماعی است.

در تفسیر سوره فلق امام صدر بحثی راجع به طلسم کرده و می‌گوید که آن را نمی‌پذیرد، اما به بعد به تفسیری از این سوره می‌رسد که خود می‌گوید آن را در تفسیر محمد عبده هم دیده است. امام صدر اعتقاد دارد که آیات این سوره کنایه از سخن‌چینان و غیبت کنندگان است. کسانی که غیبت کرده و پشت سر دیگران حرف می‌زنند در اصل  پیوندهای میان آن افراد و جامعه را می‌برند و با این‌کار ارتباطات انسانی را تخریب می‌کنند.

در تفسیر آیات سوره ناس نیز امام صدر بیان کرده که منظور از وسواس الخناس، وسوسه‌هایی است که جوامع را از درون تهی می‌کند. القای ناتوانی، افسردگی، غم و اندوه از مصادیق وسواس الخناس است.

به باور امام صدر، مفهوم خدا در فرهنگ ادیان بر اساس نوع نگاه آنها، یک سیر صعودی داشته است. در فرهنگ قوم یهود خدا «یهوه» نامیده شده که به معنای پادشاه است. به دلیل آنکه جامعه یهودی به نسبت مسیحیان بدوی بود، خدای تورات یک فرمانده بزرگ است که همه باید از او اطاعت کنند.

در فرهنگ مسیحی خدا یک پله صعود کرده و معنای پدر را می‌دهد. خدا در اینجا رحمان و رحیم است، اما در فرهنگ اسلام خدا «الله» نامیده شده که نه پادشاه است و نه پدر، بلکه مفهومی فراتر از این دو واژه است. خدا در فرهنگ اسلامی که کاملترین ادیان است، همه خوبی‌ها را در خود خلاصه دارد، بنابراین الله است و صرفا رحمان و رحیم نیست.