عادل پیغامی، در جلسه سخنرانی خود در دانشگاه فرهنگیان گفت: ارائه یک تعریف ناب و درست از اسلام از مختصات مهم اندیشه و عمل امام صدر است. مقوله «انسان» در این تعریف از دین اسلام بسیار مهم است و در مقابل این تفکر، «داعش» را داریم که انسان را در خدمت دین می‌داند.
به گزارش پایگاه اطلاع رسانی موسسه فرهنگی تحقیقاتی امام موسی صدر، نشست «مروری بر زندگی و اندیشه‌های امام موسی صدر» با سخنرانی دکتر عادل پیغامی، عضو هیات علمی دانشگاه امام صادق عصر دوشنبه، 16 اسفند 1395 در سالن اجتماعات دانشکده شهید شرافت دانشگاه فرهنگیان برگزار شد. مشروح سخنان دکتر پیغامی در این نشست را در ادامه می خوانید.
وضعیت شیعیان لبنان، پیش از ورود امام موسی صدر
امام موسی صدر از خاندان جلیله صدر است. در قم تحصیلات طلبگی خود را آغاز می‌کند و در ادامه با هیات یک فقیه نواندیش که دغدغه‌های اجتماعی دارد وارد دانشگاه تهران شده و تحصیل آکادمیک در رشته اقتصاد را آغاز می‌کند. پس از پایان تحصیلات آکادمیک شروع به نگارش مقالاتی در نشریه مکتب اسلام می‌کند. جالب اینجاست مقالات اقتصادی او در این نشریه بعدها به عنوان منبع پسرعمویش، شهید محمدباقر صدر برای نگارش کتاب مشهور و مهم «اقتصادنا» قرار می‌گیرد.
امام موسی صدر در ادامه برای تکمیل تحصیلات حوزوی به حوزه نجف وارد می‌شود. در همین دوران است که علامه شرف‌الدین از ایشان برای جانشینی خود دعوت می‌کنند. علامه شرف‌الدین نیز خود از خاندان صدر بود و عالم و فقیهی نواندیش به شمار می‌رفت. وی نخستین کسی بود که مدارس نوین را در جنوب لبنان پایه‌ریزی کرد. عجیب است با وجودی که جنوب لبنان خود ناحیه‌ایی عالم خیز و عالم پرور است، اما شرف‌الدین از امام صدر برای جانشینی خود قول می‌گیرد.
امام موسی صدر ابتدا دو ماه را در لبنان به گشت‌وگذار و بررسی دقیق اجتماعی و سیاسی می گذراند. لبنان تا قبل از ورود امام بسیار محروم بود و با لبنان فعلی تفاوت‌های بسیار داشت. به طور کل لبنان یک کشور چند فرقه‌ای است که نزدیک به 9 میلیون جمعیت دارد، اما در حدود 18 میلیون لبنانی در دیگر کشورهای جهان پراکنده‌اند. این کشور موقعیتی ژئوپولیتیک دارد و در طول تاریخ نیز محلی برای تلاقی بین تمدن‌ها و ادیان مختلف بوده و هست.
در حدود ثلث جمعیت لبنان در هنگام ورود امام موسی صدر شیعی مذهب بودند، اما متاسفانه در وضعیت نابهنجاری قرار داشتند. دختران شیعی یا در خانه‌های مسیحیان و اهل سنت به خدمتکاری مشغول بودند یا به عنوان بردگان جنسی مورد ظلم قرار می‌گرفتند. پسران سالم شیعی نیز همگی کارگر ساده بودند و ناسالم‌ها مزدور یا جنایتکار در خدمت دیگران. طبق قانون نانوشته‌ای در این کشور رییس جمهور از میان مسیحیان، نخست‌وزیر از میان مسلمانان اهل سنت و ریس مجلس که پایین‌ترین سمت بود، از میان شیعیان انتخاب می‌شد. لبنان سال‌هاست که سرشماری نفوس را انجام نداده است. دلیل این کار نیز زیاد شدن جمعیت شیعیان این کشور است، چرا که اگر به طور رسمی اعلام شود که جمعیت شیعیان از پیروان دیگر فرقه‌ها و ادیان بیشتر است، ممکن است آن قانون نانوشته برهم بخورد. شیعیان صاحب قدرت سیاسی در لبنان پیش از ورود امام موسی صدر، در حد یکی دو خانواده فئودال مانند «خانواده اسعد» بودند که تمام تلاش آنها جلوگیری از رشد و پیشرفت باقی شیعیان بود.
طرح‌های توسعه امام صدر برای جنوب لبنان
امام موسی صدر در فرصت دو ماهه مطالعاتی خود و با بینش اقتصادی خاص طرح‌های توسعه‌ای خود را پی‌ریزی کرد. نخستین برنامه‌اش تاسیس کانون‌های رفع محرومیت بود. وی برای این کار از مسیحیان و اهل سنت نیز بهره برد. برنامه بعدی امام تاسیس مدرسه صنعتی صور به مدیریت دکتر مصطفی چمران بود. در این مدرسه انواع صنعت‌ها از جمله جوشکاری و... به پسران آموزش داده می‌شد. همچنین امام برای دختران نیز کارگاه‌های قالی‌بافی دایر کرد. به عبارتی امام در این دوران به امور توسعه انسانی پرداخت، اما از تعلیم اندیشه ناب و نوین اسلامی به مردم نیز غافل نبود.
امام صدر برای رفع محرومیت از جنوب و در ادامه کل لبنان رنج سفرهای بسیار را به جان خرید. او بارها به کشورهای آفریقایی برای جمع‌آوری کمک مالی سفر کرد. همچنین به ایران نیز می‌آمد و به عنوان مثال از کاشان یک معلم قالی‌بافی و از شهر دیگری نیز یک متخصص کشت چای به لبنان برد. وی در ادامه فعالیت خود متوجه می‌شود که باید رییس جمهور و هیات حاکمه لبنان را نیز برای رفع محرومیت به کمک فرا بخواند. متاسفانه پس از گرفتن ارتباط نتیجه مثبتی از رییس جمهور به دست نیامد و امام برای اثرگذاری سیاسی شیعیان، مجلس اعلای شیعیان را تاسیس کرد. تا پیش از آن مسیحیان و اهل سنت مجلس‌هایی خارج از چهارچوب دولت داشتند که البته قدرت این مجالس از دولت مرکزی بیشتر بود.
پس از مدتی اسرائیل دوباره به جنوب لبنان حمله می‌کند و امام صدر در مقابل با تاسیس «افواج المقامة اللبنانیه» یا جنبش امل واژه و مفهوم مقاومت را وارد فرهنگ سیاسی ایران و لبنان می‌کند. بعدها جنبش امل به دو دسته تقسیم شده و «امل اسلامی» شکل می‌گیرد. از دل «امل اسلامی» حزب الله لبنان متولد می‌شود.
امام صدر و جامعه سازی خُرد
فعالیت‌های امام موسی صدر برای بهبود اوضاع لبنان در اصل یک جامعه‌سازی خرد است. ما در تمدن ایرانی و اسلامی فقیه جامعه‌ساز خرد نداشته‌ایم. در این میان تنها شیخ بهایی استثناست که از جنوب لبنان به ایران آمد و جامعه‌سازی خُرد را انجام داد. این فقیه از علم فقه به مثابه یک تئوری اجتماع ساز بهره می‌برد. بر این اساس می‌توان مهم‌ترین بخش از اندیشه و عمل امام موسی صدر را جامعه‌سازی خرد و احیای انسان دانست.
دیگر وجه مهم از اندیشه و عمل امام صدر مقابله با صهیونیسم است. در کتاب «سفر شهادت»، ایشان با شرح فلسفه قیام امام حسین(ع) یک شور حماسی به زن و مرد لبنانی برای مقابله با اسرائیل می‌دهد. با مطالعه این کتاب تازه متوجه می‌شویم که منظور امام خمینی(ره) از این جمله که «این محرم و صفر است که اسلام را زنده نگه داشته است.» چیست؟ این کتاب با تمامی تالیفات دیگر درباره قیام امام حسین(ع) تفاوت‌های بنیادین دارد.
ارائه یک تعریف ناب و درست از اسلام از دیگر مختصات مهم اندیشه و عمل امام صدر است. مقوله «انسان» در این تعریف از دین اسلام بسیار مهم است. یکی دیگر از کتاب‌های امام «ادیان در خدمت انسان» است. در مقابل این تفکر، «داعش» را داریم که انسان را در خدمت دین می‌داند.
اسلام‌شناسی متفاوت امام صدر
امام موسی صدر در تک تک آثار و کتاب‌های خود یک اسلام‌شناسی متفاوت را ارائه می‌دهد. امام صدر شاگرد علامه طباطبایی، امام خمینی و آیت‌الله بروجردی بود. اندیشه او با شهیدان بهشتی و مطهری در اصل تفاوت چندانی ندارد، اما نکته اینجاست که به عنوان مثال ظرف و میدان عمل شهید مطهری فرهنگی بود، اما ظرف امام موسی صدر سیاسی و مبارزاتی. امام در جایی نوشته است که «من مبارزه می‌کنم پس هستم.»
بعد اجتماعی اندیشه امام موسی صدر بسیار ناب است و برای همه ما اسلام را به دینی برای زندگی تبدیل می‌کند. متاسفانه بسیاری هنوز هم بر این عقیده هستند که اسلام دینی برای آخرت است. معرفی که امام صدر از قرآن به دست داده نیز بسیار عالی و در عین حال بدیع است و ما متاسفانه این نوع از معرفی را حتی در مدارس مذهبی کشور خود نداریم.
کتاب‌های «حدیث سحرگاهان» و «برای زندگی» شامل گفتارهای تفسیری امام موسی صدر هستند که با مطالعه آنها می‌توجه می‌شویم که اسلام شناسی امام صدر برای زندگی است. به طور کل تمام مباحث دینی امام صدر، کاربردی است و به همین دلیل است که تبدیل به امام سیاسی و اجتماعی همه لبنانی‌ها می‌شود.
مصلح فکری و چهره مهم تقریبی شیعه
در دوره‌ای که حضرت امام خمینی(ره) در نجف مشغول به تدریس دروس ولایت فقیه خود بود، عده‌ای از علما و طلاب به ایشان اشکال وارد می‌کردند که این تعریف شما از ولایت فقیه فقط به شخص خود شما سازگاری دارد، اگر حکومت اسلامی تشکیل شد، جامعه پس از درگذشت شما دیگر ولی فقیه نخواهد داشت. امام خمینی در جواب فرمودند که چرا اگر بگردید هست و بهترین نمونه برای آن شخص آقا موسی صدر است.
امام خمینی حتی زمانی که به ترکیه تبعید شد پی‌جوی احوال امام موسی صدر بود. در جریان انقلاب نیز امام موسی صدر بسیار کمک حال بوده و بازوی امام خمینی در لبنان بود. آیت‌الله محمدباقر صدر در نجف نیز دیگر بازوی خارجی امام خمینی بود و متاسفانه استعمار هر دو بازو را قطع کرد و از امام خمینی گرفت.
مطالعه کتاب‌های امام موسی صدر و شهید مطهری در اصل به مانند گذراندن دوره‌های عرفان، فلسفه، فقه و کلام اسلامی است. بر مبنای این کتاب‌ها می‌توان گفت که امام صدر، مصلح فکری است و با کتاب‌هایش دین تئوریزه و اجرایی می‌شود.
همچنین امام صدر یکی از مهم‌ترین چهره‌های تقریبی شیعه در 50 سال اخیر است. ایشان تنها عالم شیعی بود که در کلیسا خطبه خواند. این خطبه که در 30 بهمن 1353 در کلیسای کبوشیین ایراد شد، بسیار حایز اهمیت است و من به دانشجویان توصیه می‌کنم که حتما این متن را مطالعه کنند. امام همچنین از کشیش برای ایراد سخن در نماز جمعه مسلمانان دعوت کرده بود که با شروع جنگ‌های داخلی لبنان این دعوت محقق نشد.
امام موسی صدر همه ادیان را از یک ریشه می‌دانست. به باور ایشان تمامی دین‌ها نیز اسلام هستند و بنابراین مسیحیت نیز شعبه‌ای از اسلام است. البته مسلمانی از نظر امام صدر منوط به انجام ماموریت‌هایی است که انسان به عنوان خلیفه خدا در زمین باید انجام دهد. این ماموریت‌ها را امام صدر با بهره بردن از سوره مبارکه ماعون به دو حوزه «نوازش یتیم» و «دستگیری از مسکین» طبقه‌بندی می‌کند. امام صدر در جنگ داخلی لبنان و برای پایان دادن به برادرکشی و هم‌وطن کشی دست به اعتصاب غذا می‌زند و تمامی گروه‌ها اعم از شیعه، سنی و مسیحی بنا به احترامی که برای امام صر داشتند دست از جنگ کشیدند. این مساله نشان می‌دهد که امام یک چهره تقریبی است، اما در تقریب امام از اعتقادات خود به نفع دیگران دست نمی‌کشد. به عنوان مثال امام صدر مقدمه‌ای بر کتاب سلیمان کتانی که درباره حضرت زهرا(س) نوشت و در این مقدمه به خطبه حضرت پس از ماجرای سقیفه اشاره می‌کند. این خطبه تند و تیز است و اهل سنت آن را نمی‌پذیرند. امام با این مسئله نشان می‌دهد که در تقریب نباید از اندیشه‌های خود کوتاه آمد. فراموش نکنیم که امام موسی صدر بسیار مورد هجوم و تخریب و ترور شخصیتی قرار می‌گیرد.
تفکر امام موسی صدر هویت ماست
امام موسی صدر در شهریور 1357 به دستور معمر قذافی ملعون ربوده شد. قذافی جسم ایشان را از ما دریغ کرد، اما ما ایرانیان، خودمان اندیشه امام صدر را از خود محروم کرده‌ایم. آن جنس از اسلام‌شناسی که شیعه را در 100 سال اخیر زنده کرد، همان هویت ما را تشکیل می‌دهد. این هویت با اندیشه‌های امام موسی صدر و دیگرانی از این دست به ما منتقل می‌شود، بنابراین اگر کتاب‌های امام موسی صدر را نخوانیم، هویت خود را نخواهیم شناخت.
امام موسی صدر شناخت دقیق و نوینی از اسلام دارد و شاگردی بزرگان را کرده و در عین حال بسیار نو اندیش است. ما تکلیف داریم تا ارتباط خود و فرزندانمان را با این اندیشه برقرار کنیم.