مراسم گرامیداشت روز خبرنگار با سخنرانی سید فرید قاسمی و حضور اصحاب رسانه در مؤسسه امام موسی صدر برگزار شد.
به گزارش روابط عمومی مؤسسه فرهنگی تحقیقاتی امام موسی صدر، مراسم گرامیداشت روز خبرنگار پیش از ظهر امروز، 20 مرداد با حضور استاد سیدفرید قاسمی، محمدعلی مهتدی، حورا صدر، مهدی فیروزان و جمعی از خبرنگاران و اصحاب رسانه در محل موسسه برگزار شد.
در ابتدای این مراسم بخشی از سخنرانی امام موسی صدر درباره روزنامه‌نگاری و لزوم ایجاد یک فضای آزاد رسانه‌ای برای حاضران پخش شد و در ادامه استاد سید فرید قاسمی سخنانی با موضوع اخلاق رسانه‌ای برای حاضران عنوان کرد.
مناقشه‌های اخلاقی در فضای رسانه
سیدفرید قاسمی در ابتدای سخنانش گفت: «موضوع اخلاق از ابتدا مناقشه برانگیز بوده و هست. علمای علم اخلاق می‌گویند که این مناقشه 2500 سال پیشینه دارد. از زمان شکل‌گیری رسانه و مطبوعات این مناقشه به این حوزه نیز وارد شد. عده‌ای حرفه‌ای‌گری در رسانه را به معنای سوداگری می‌دانستند و می‌گفتند ما یک بنگاه اقتصادی هستیم و باید به دهل و خرج خودمان فکر کنیم و به تبعات بعدی کاری نداریم. عده‌ای دیگر مساله صحت، دقت و امانتداری را اصل می‌پنداشتند و بیان می‌کردند که ما امانتدار هستیم و نمی‌توانیم هرآنچه را که داریم، منتشر کنیم.»
قاسمی در ادامه با اشاره به این نکته که روزنامه‌نگاران مراقبان جامعه هستند، گفت: «در این میان حقوق پدیدآورنده و گوینده و مساله قضاوت و تحلیل در خبررسانی و فضای رسانه مطرح شد. عده‌ای بیان کردند که روزنامه‌نگاران مراقبان جامعه هستند و این پرسش مطرح شد که آیا مراقبان جامعه خود نیاز به مراقب دارند یا خیر؟ همچنین بحث دروغ و فریب‌کاری و ریا مطرح شد و این سوال پیش آمد که بخش مهم روزنامه‌نگاری «افشاگری» است، حال اگر این افشاگری به جان، مال و ناموس مردم ضربه بزند آنگاه چه باید کرد؟ در پاسخ به این سوال عده‌ای بحث اولویت منافع ملی بر مقاصد شخصی را مطرح کردند. عده‌ای می گفتند روزنامه‌نگار نباید هتاک باشد و بحث منافع عمومی را بر مصالح شخصی ترجیح می‌دادند و مناقشه‌ای درباره اولویت منافع شخصی و مقاصد عمومی مطرح شد.»
وی در ادامه عنوان کرد: «حرمت‌گذاری و حدود و ثغور آزادی از دیگر مباحث مطرح شده در این حوزه بود. حد و مرز آزادی به مرور زمان تعریف شد و عده‌ای از فعالان این عرصه نیز بعدها در پی انطباق اخلاق روزنامه‌نگاری با اعلامیه جهانی حقوق بشر برآمدند. بحث بر سر حریم شخصی نیز یکی دیگر از مناقشه‌های اخلاقی در روزنامه‌نگاری بود. این مطرح شد که مراعات برخی نکات پاسخ‌گوی کنجکاوی عمومی نیست و در همین مساله هم کثرت آراء وجود دارد. بعد به 2 نظر رسیدیم که: انتشار بده و رحمت بخواه! یا: منتشر کن، لعنت بخواه! نظریه‌های خصوصی‌سازی و دولتی‌سازی در رسانه به وجود آمد. بحث مسئولیت اجتماعی و مدنی، تفکیک بین کار رسانه و حوزه تبلیغ و تفکیک بین کار رسانه و حوزه سیاست مطرح شد. در بحث دروازه‌بانی خبر نیز تعارض‌های آن با مسئله اخلاق مطرح شد.»
فرید قاسمی همچنین به کثرت منشورهای اخلاقی در میان روزنامه‌نگاران اشاره کرد و گفت: «مناقشه‌های مختلف در مسائل اخلاقی باعث شد تا رسانه‌ها به یک جمع‌بندی برای تدوین اصول اخلاقی برای خود برسند. این اصول اخلاقی نیز متکثر بود، برخی اصول به طور کشوری و برخی نیز توسط تشکل‌های روزنامه‌نگاری یا خود رسانه‌ها تدوین شد. بسیاری از روزنامه‌نگاران نیز به منشورهای اخلاقی کشوری یا حتی تشکلی اعتقادی نداشته و برای خود منشورهایی را تدوین کردند. با این اوصاف بسیاری از این منشورها کلید واژه‌های مشترکی از جمله راستگویی، استقلال، عدالت، انسانیت، رازداری و منافع عمومی داشتند. گاهی نیز تعارضی میان این منشورها وجود داشت که به تفکر افراد مبنی بر ارجح بودن حقوق فردی بر حقوق جمعی یا بالعکس بر می‌گشت.»
نویسنده کتاب «مشاهیر مطبوعات ایران» در ادامه به تقسیم‌بندی منشورهای اخلاقی نیز پرداخت: «منشورها به دو دسته مستقل و وابسته تقسیم می‌‌شوند. در این میان در زیرمجموعه منشور اخلاقی وابسته، «باورمندی اعتقادی» جای گرفته است. با تمام این اوصاف عده‌ای نیز به طور کل اعتقاد داشتند که نگارش منشور اخلاقی در حوزه مطبوعات وظیفه قانون گذار است و پس از تعیین حدود و ثغور قانون در این عرصه ما ملزم به رعایت آن هستیم.»
سیر اخلاق مطبوعاتی در ایران
بخش دیگری از سخنرانی سیدفرید قاسمی به بحث اخلاق مطبوعاتی در ایران اختصاص داشت. وی در این باره گفت: «در ایران از تاریخ ورود مطبوعات به کشور تا انقلاب مشروطه یک دوره 70 ساله وجود دارد که در این دوران تقریبا تعارض اخلاقی در مطبوعات مشاهده نمی‌شود، هرچند که جنگ قلمی با حفظ حدود وجود دارد.»
وی افزود: «نخستین تعارض اخلاقی بین روزنامه‌نگاران ایرانی در دوره نخست مشروطه رخ می‌دهد. به طور کل در این دوران عده‌ای از ضوابط نانوشته اخلاقی پیروی می‌کردند و عده‌ای دیگر نیز با مسائل اخلاقی کاری نداشته و بی‌محابا همه چیز می‌نوشتند. تعارضات موجود در بحث اخلاق روزنامه‌نگاری در این دوره به صورت ایرانیزه شده وجود داشت.»
پژوهشگر تاریخ مطبوعات ایران همچنین به اخلاق روزنامه‌نگاری در اواخر دوره قاجار و اوایل دوره پهلوی اشاره کرد و گفت: «مابین سال‌های 1299 تا پاییز 1304 تعارض‌های اخلاقی در مطبوعات کشور به اوج خود می‌رسد، اما از 1304 تا 1320 اخلاق‌مداری جدیدی بر مبنای تفکرات اخلاقی مربوط به ایران باستان در مطبوعات کشور تعریف می‌شود. از شهریور 1320 تا مرداد 1332 چهار روایت اخلاقی در روزنامه‌نگاری وجود داشته است: روایت درباری، روایت توده‌ای، روایت ملی و روایت مذهبی. در بین این سال‌ها ما با تنوع نشریات دینی نیز مواجه می‌شویم که نوع اسلامی و شیعی اخلاق را رعایت می‌کنند. البته اولین نشریه فارسی اسلامی در دنیا در هند منتشر شد و 40 سال بعد در 1320 قمری در دوره مظفرالدین شاه در ایران نخستین نشریه فارسی اسلامی منتشر شد. اخلاق مداری دینی را باید از همین اولین نشریه با فراز و فرود پیگیری کنیم.»
سیدفرید قاسمی در ادامه به سابقه آموزش اخلاق روزنامه‌نگاری در ایران نیز اشاره کرد و گفت: «در دوره مابین 1304 تا 1320، نخستین دوره آموزش روزنامه‌نگاری از سال‌های 1317 تا 1319 در بنگاه پرورش افکار برگزار می‌شود. در میان درس‌های این دوره آموزش «اخلاق» نیز دیده می‌شود. از دهه 30 با تاسیس رشته روزنامه‌نگاری در دانشگاه تهران یک روایت اخلاقی دیگر نیز به وجود می‌آید که البته بیشتر ترجمه منشورهای جهانی در این حوزه است. به عبارتی در این سال‌ها تا پایان سال 1357 ما در حوزه اخلاق روزنامه‌نگاری بیشتر مترجم هستیم تا مولف.»
نویسنده کتاب «تاریخ شفاهی مطبوعات ایران» همچنین به مساله اخلاق روزنامه‌نگاری از سال 1357 به بعد پرداخت و گفت: «پس از پیروزی انقلاب در ایران ما با 2 کوشش در عرصه اخلاق روزنامه نگاری روبه‌رو هستیم: یک کوشش همان ترجمه منشورهای اخلاقی جهانی است و دیگری مسائلی است که در بحث اخلاق روزنامه‌نگار مسلمان پیش آمد. در سال 1375 نخستین هم‌اندیشی اخلاق روزنامه‌نگاری مسلمان در تهران برگزار شد و در این همایش مسائلی چون خبررسانی در قرآن، انطباق با کلام ائمه، فقه اطلاع‌رسانی و فقه مطبوعات در مقالات مطرح شدند. «حق‌مداری در مطبوعات از دیدگاه امام علی(ع)» به طور مثال موضوع یکی از مقالات این همایش بود. در سال 1382 نیز نخستین دوره جشنواره مطبوعات اسلامی برگزار شد. بعد از این همایش‌ها سوالاتی مطرح و استفتائاتی نیز از مراجع گرفته شد و سوگندنامه روزنامه‌نگار مسلمان نوشته شد.»
قاسمی در ادامه به تدوین میثاق‌نامه اصول اخلاقی حرفه روزنامه‌نگاری در ایران اشاره کرد و گفت: «در سال 1383 پیش‌نویس میثاق اخلاقی روزنامه‌نگاری حرفه‌ای در 2 بخش حقوق و امتیازها و وظایف و مسئولیت‌های روزنامه نگار نوشته شد. در این 12 سال اخیر بیشتر اصحاب رسانه با هر دینی به این میثاق پایبند هستند و علاقه به اجرای آن دارند. اما این میثاق‌نامه ضمانت اجرایی ندارد و نهادی آن را رواج نداد. این میثاق‌نامه باید در ورودی تحریریه‌ها نصب شود و گسترش یابد. در این میثاق‌نامه می‌خوانیم که: خبر یک خدمت اجتماعی است و نه یک کالای بازرگانی.»
وی افزود: «در این میثاق‌نامه بر عدم به‌کارگیری شیوه‌های نادرست و غیرقانونی، دقت در انتشار اخبار حرفه‌ای، تبعیت از شرافت حرفه‌ای روزنامه نگاری، تفسیر منصفانه و منطقی، ترجیع دادن منافع عمومی بر منافع خصوصی، اهتمام برای برخرداری همگانی از اخبار و اطلاعات، احترام به استقلال و حاکمیت ملی، حفظ اصول دینی و ملی، عدم تفرقه افکنی، احترام به حیثیت شخصی، تلاش برای همزیستی مسالمت آمیز، حریم خصوصی و... مطرح شده است.»
لزوم بررسی تطبیقی تفکرات امام موسی صدر با منشورهای اخلاقی رسانه
سیدفرید قاسمی در خاتمه سخنان خود به نگاه اخلاقی امام صدر در مقالاتش اشاره کرد و گفت: «دوست دارم درباره مقالات امام موسی صدر بررسی تطبیقی بین نگاه ایشان با منشورهای اخلاقی داشته باشم و وجوه اشتراک و افتراق آنها را با منشورهای جهانی اخلاق و تطبیقش با نگاه سایر عالمان دینی، رجال سیاسی و بزرگان عرصه های گوناگون مشخص کنم. دوست داشتم مجالی صورت می گرفت برای این کار اما از دوستان جوان می خواهم که این کار را انجام دهند. با استفاده از منابعی که در این موسسه وجود دارد و کتاب هایی که در حوزه اخلاق رسانه منتشر شده این کار تطبیق امکان پذیر است.
وی همچنین گفت: «بسیاری از مقالاتی که امام صدر در دهه 30 نوشته ممکن است تیتری به معنای فرهنگ عام داشته باشد اما اگر بخوانید نکات متفاوتی درمی یابید. به طور مثال مقاله‌ای به نام «اسلام و فرهنگ قرن بیستم» از ایشان هست که در مجله «درس هایی از مکتب اسلام» در قم چاپ شد و ما آن را در همان دوره جشنواره مطبوعات اسلامی در مجلدی به نام مطبوعات اسلامی بازچاپ کردیم. امیدوارم پژوهشگران عرصه رسانه به این مساله و بررسی تطبیقی توجه جدی نشان دهند.»
رسانه محملی برای خدمت به انسان
در بخش دیگری از این مراسم حورا صدر، فرزند امام موسی صدر و مدیر مؤسسه درباره نگاه امام صدر به جایگاه رسانه و خبررسانی گفت: «امام موسی صدر اعتقاد بسیاری به جایگاه رسانه و خبرنگاران دارد و ما هم در موسسه همین دیدگاه را دنبال می‌کنیم. امام در حدود 50 سال پیش سخنرانی مهمی درباره مطبوعات به مناسبت ترور یک روزنامه‌نگار داشته که در آن چند ویژگی را برای مطبوعات عنوان می کند.»
وی افزود: «امام موسی صدر اعتقاد دارد که مطبوعات محرابی برای عبادت خدا هستند و عبادت خدا چیزی جز خدمت به انسان نیست. همچنین بیان می کند که خبرنگاران اثر مهمی در ساختن جامعه مدنی دارند و اصحاب رسانه می‌توانند جامعه صالح بسازند.»
حورا صدر در ادامه گفت: «در سخنرانی امام موسی صدر درباره مطبوعات مفهوم آزادی بسیار جلوه می‌کند. مهم‌ترین سخنان امام موسی صدر درباره آزادی در همین سخنرانی بیان شده که در آن فراهم کردن آزادی برای روزنامه‌نگاران را از وظایف جامعه می داند.»
اهمیت رسانه از منظر امام موسی صدر
محمدعلی مهتدی، خبرنگار سابق صدا و سیما در لبنان نیز در سخنانی کوتاه در این مراسم، خاطره‌ای از نخستین برخورد خود با امام موسی صدر در قاهره و گرفتن مصاحبه‌ای تصویری از او را برای حاضران بیان کرد. وی همچنین در بخش دیگری از سخنان خود گفت: «امام موسی صدر به رسانه اهمیت بسیاری می‌داد و ضمن تکریم اصحاب رسانه معتقد به آزادی رسانه‌ها بود.»
وی افزود: «در دوره فعالیت امام موسی صدر در لبنان سردبیر روزنامه «الحیاة» در بیروت به نام کامل مروه ترور شد. امام از این پیش آمد بسیار ابراز ناراحتی کرد و در مراسم یادبود او سخنان نغزی درباره مطبوعات و روزنامه نگاران بیان کرد که بخشی از آن را در فایل صوتی پخش شده در ابتدای جلسه شنیدید.»
در این مراسم خبرنگارانی از خبرگزاری مهر، خبرگزاری کتاب ایران، خبرگزاری فارس، پایگاه اطلاع‌رسانی حوزه علمیه قم، روزنامه ایران، روزنامه فرهیختگان، شبکه خبر، پایگاه اطلاع رسانی فردا نیوز و پایگاه خبری تحلیلی طلیعه حضور داشتند. پایان مراسم به صحبت های میهمانان رسانه ای اختصاص داشت که پیشنهادهایی مبنی بر تدوین برخی تفکرات کاربردی امام موسی صدر درباره زندگی اجتماعی از منظر اسلام، گسترده تر شدن فعالیت‌های رسانه‌ای موسسه و نگارش کتاب‌هایی برای معرفی شخصیت امام موسی صدر به نوجوانان و جوانان ارائه شد.
همچنین در این مراسم تعدادی از کتاب‌های تازه منتشر شده مؤسسه امام موسی صدر به خبرنگاران اهدا شد.