در وقایعِ اخیر جهان عرب، چهره‌ای پا به عرصه نهاد که مدتی طولانی در خارج از مرزهای لبنان به این میزان شناخته نشده بود، و او کسی نیست جز امام موسی صدر، رئیس مجلس اعلای شیعیان لبنان، که پس از ظهور ایشان در سفرهای متعدد به پایتخت‌های عربی به‌منظور تشویق سران کشورهای دوست و برادر برای پایان دادن به بحران لبنان و متوقف کردن جوی خونی که در لبنان به راه افتاده است، مسئلۀ بسیار مهم دیگری مطرح می‌شود و آن عبارت است از نقشی که علمای دین در هنگامۀ محنت و مصیبت می‌توانند ایفا کنند.
کنفرانس‌های ریاض و قاهره[1]
امام صدر در ادامۀ تلاش‌های خود برای حفظ وحدت میهن فقط به اقدامات داخلی یا سفر به دمشق اکتفا نکرد و هنگامی که زمینه را برای گسترشِ دامنۀ فعالیت‌ها و تماس‌ها مناسب دید، همان‌گونه که قبلاً گفته شد، ابتدا در نامه‌ای به معاون خویش، اوضاع لبنان را بسیار حساس و خطرناک قلمداد کرد و آیندۀ کشور را به ارادۀ کشورهای عربی مرتبط دانست و وی را از تصمیم خود برای سفر به کشورهای عربی به‌منظور آگاهی از برنامه‌هایی که برای آیندۀ لبنان در نظر گرفته شده است و تبیین اوضاع کشور برای سران عرب باخبر کرد.[2]
همچنین، امام در سخنانی تصریح کرد که هدف از آن اقدامات پر کردن خلأ بزرگی است که راه نفوذ به لبنان را برای زیاده‌خواهان و توطئه‌گرانِ داخلی و خارجی گشوده است. این خلأ که عربستان سعودی وکویت تلاش‌هایی برای پر کردن آن صرف کرده بودند، درواقع، در اثر اختلاف میان دو کشوری که دوش به دوش هم جنگیده بودند و دو عامل اصلی پیروزی در جنگ رمضان، یعنی مصر و سوریه، پدید آمده بود.[3]
سفر به قاهره؛ دیدار با سادات و کمک به مهاجران لبنانی
سفرهای امام با حضور ایشان در قاهره در 1976/9/12 آغاز شد. ایشان پس از ورود به مصر اظهار داشت که سفر ایشان گام کوچکی به‌منظور تشریح وضعیت لبنان برای مسئولان مصری است،[4] و رویارویی با خطرهای بزرگی که تمامی اعراب را تهدید می‌کند، مستلزم آن است که همۀ اعراب، به‌ویژه مصر و سوریه، مسئولیت خود را برای نجات لبنان ادا كنند.[5]
امام صدر در آن سفر با انور سادات، رئیس‌جمهور مصر، و مقامات بلندپایۀ این کشور دیدار کرد و تلاش‌هایی را یادآور شد که به‌منظور رفع کدورت و برقراری آشتی میان قاهره و دمشق و مقاومت فلسطین صرف کرده است، و خاطرنشان کرد که به همکاری مصر و سوریه در حل بحران لبنان بسیار امیدوار است. [6]
همچنین، امام صدر در مدت حضور در قاهره از وضعیت لبنانیانِ مقیمِ مصر آگاهی یافت. شمار این لبنانیان حدود صدهزار نفر تخمین زده می‌شد. اغلب لبنانیانِ مهاجر مشکلاتی داشتند که حل آن‌ها مستلزم گفت‌وگوی او با دولتمردان مصری بود. امام در این باره نیز با مسئولان مصری مذاکره کرد و مقرر شد دولت این کشور به لبنانیانی که خواهان سفر به لیبی بودند، اجازۀ خروج اعطا کند و دانشجویان لبنانی هم از پرداخت عوارض ثبت‌نام در دانشگاه‌های مصر معاف شوند. برای حل مشکلاتِ نیازمندان نیز در مذاکرات امام با محمد صبرا، سفیر لبنان در قاهره، و دیگر شخصیت‌های لبنانی مقرر شد که صندوقی ویژۀ کمک به نیازمندان تأسیس شود و امام شخصاً در تأسیس آن مشارکت کرد.[7]
از دمشق تا عربستان سعودی و کویت
در 1976/6/19، امام از قاهره عازم دمشق شد و در دیدار با حافظ اسد، وی را از نتایج مذاکرات خود در مصر آگاه کرد.[8] همچنین، امام صدر با هیئت اعزامیِ مقاومت فلسطین، متشکل از آقایان هانی و خالد الحسن دیدار و گفت‌وگو کرد.[9] این دیدار در چارچوب تلاش برای حل اختلافات مصر و سوریه و مقاومت فلسطین برگزار شد.
پس از آن، امام در تاریخ 1976/9/22، دمشق را به مقصد عربستان سعودی ترک کرد و در دیدار با ملک خالد بن عبدالعزیز تلاش برای حل بحران لبنان را بررسی کرد.[10]
در ادامه، امام صدر از عربستان عازم کویت شد و در دیدار با شیخ صباح سالم الصباح، امیر کویت، موضوع حل اختلافات میان مصر و سوریه را مطرح و تصریح کرد که وحدت جهان عرب، به‌ویژه بهبود روابط مصر و سوریه، در پایان دادن به نبرد داخلی لبنان نقش حیاتی خواهد داشت.[11]
کنفرانس محدود سران عرب در ریاض
پس از آنکه مشخص شد موانعی بر سر راه برپایی کنفرانس سران عرب در موعد مقرر، يعنی 1976/10/18، پدید آمده است، امام صدر تلاش‌های خود را برای برپایی کنفرانس محدود سران عرب دوچندان کرد و امیر کویت هم از پیشنهاد امام استقبال کرد. همچنین، امام نماینده‌ای به قاهره فرستاد تا انور سادات را از نتایج اقدامات خود آگاه کند.[12]
در ادامه، امام به عربستان سعودی رفت و با امیر فهد بن عبدالعزیز، ولیعهد این کشور، دیدار کرد. در آن دیدار، مقرر شد که عربستان به عنوان طرف شرکت‌کننده برای برپایی کنفرانسی محدود و مقدمه‌سازی برای کنفرانس سران عرب وارد عمل شود. امام دستورِ جلسۀ كنفرانس محدود را ارائه داد و با احمد بن سوده، رئیس دفتر پادشاه مغرب، نیز دیدار کرد و هماهنگی‌هایی برای تلاش‌های مشترک حاصل شد. [13]
اقدامات امام صدر برای این موضوع میان کویت و عربستان ادامه داشت و با آغاز فعالیت این دو کشور به‌منظور برگزاری کنفرانس مقدماتی، امام به همراه احمد بن سوده با پرواز اختصاصی عازم دمشق شد و حافظ اسد در دیدار با ایشان موافقت خود را برای برگزاری کنفرانس شش جانبه اعلام کرد. [14]
پس از آن، بنا به دعوت عربستان سعودی و کویت، نشست شش‌جانبۀ کشورهای عربی در روزهای 16 تا 1976/8/18 با حضور ملک خالد بن عبدالعزیز، پادشاه عربستان، و شیخ صباح سالم الصباح، امیر کویت، و حافظ اسد و انور سادات و الیاس سرکیس، رؤسای جمهور سوریه و مصر و لبنان، و یاسر عرفات در ریاض برگزار شد. در نشست مذکور، راهکارهای لازم برای پایان دادن به جنگ و خونریزی در لبنان بررسی شد و بر گشودن باب مذاکره به جای نبرد و تقویت نیروی عربی برقراری امنیت به‌مثابۀ نیروی بازدارندۀ تحت امر رئیس‌جمهور لبنان توافق شد. مأموریت اصلی این نیروها بازگرداندن اوضاع لبنان به روال عادی بود. حاضران در نشست بر ضرورت اجرای پیمان قاهره و ضمائم آن و پایبندی به متن و محتوای آن پیمان با ضمانت کشورهای عربیِ حاضر در نشست تأکید کردند و سازمان آزادی‌بخش فلسطین نیز بر احترام به حاکمیت و تمامیت ارضی لبنان و دخالت نکردن در امور داخلی این کشور تأکید کرد.[15]
بازتاب تلاش‌های امام صدر در مطبوعات جهان عرب
در پی سفرهای امام صدر و تلاش‌های ایشان، مجلۀ صوت‌الخلیج مقاله‌ای با عنوان «موسی صدر، یکه تاز عرصۀ لبنان» منتشر کرد که در بخشی از آن چنین آمده بود:
در وقایعِ اخیر جهان عرب، چهره‌ای پا به عرصه نهاد که مدتی طولانی در خارج از مرزهای لبنان به این میزان شناخته نشده بود، و او کسی نیست جز امام موسی صدر، رئیس مجلس اعلای شیعیان لبنان، که پس از ظهور ایشان در سفرهای متعدد به پایتخت‌های عربی به‌منظور تشویق سران کشورهای دوست و برادر برای پایان دادن به بحران لبنان و متوقف کردن جوی خونی که در لبنان به راه افتاده است، مسئلۀ بسیار مهم دیگری مطرح می‌شود و آن عبارت است از نقشی که علمای دین در هنگامۀ محنت و مصیبت می‌توانند ایفا کنند.
نویسنده در ادامه با اشاره به دستاوردهای امام صدر در ساماندهی امور شیعیان و توجه به مشکلات اقشار محروم و با ذکر اصول و مبانی و راهکارهای امام برای پایان دادن به بحران، ایشان را «بهترین مصداق مجاهد مسلمان و استوار که با صداقت و اخلاصِ کامل برای توقف خونریزی در لبنان تلاش می‌کند» نامید و اضافه کرد که «مواضع شرافتمندانۀ ایشان گواهی است بر اینکه وی یکی از مبارزان صادق جهان اسلام است.»[16]
روزنامۀ مصری الأهرام نیز در تحلیلی دربارۀ نشست ریاض با عنوان «نقش‌آفرینان پشت پردۀ نشست ریاض» با اشاره به نقش امام صدر در برپایی آن کنفرانس چنین نوشت: «در پس پردۀ نشستِ شش‌جانبۀ ریاض، افرادی از جمله جوانان و پیران و علمای دین نقش‌آفرینی کردند و وظیفۀ خود را ادا کردند تا این کنفرانس برگزار شود؛ مردانی که نومید نشدند و تحولات و وقایع در ارادۀ آنان خللی پدید نیاورد.» نویسنده در ادامۀ مقاله با ذکر نام شخصیت‌هایی که در برگزاری همایش نقش داشتند، «موسی صدر، امام شیعیان لبنان» را از آن جمله نامیده بود.[17]
همچنین، روزنامۀ مصری الأخبار در مقاله‌ای با عنوان «نشست شش جانبۀ ریاض چگونه برپا شد؟» با اشاره به تلاش‌های امام صدر برای برگزاری کنفرانس ریاض، نوشت:
برخی شخصیت‌های مشهور نیز تلاش‌هایی برای برگزاری نشست صورت دادند و در رأس آنان امام موسی صدر، رهبر شیعیان لبنان، قرار داشت که بارها به قاهره و ریاض و دمشق و کویت سفر کرد و پس از ترک ریاض اعلام کرد که به‌زودی نشستی با حضور انور سادات و حافظ اسد برگزار خواهد شد که ملک خالد و امیر صباح سالم الصباح نیز در آن حضور خواهند داشت تا مقدمات برپایی کنفرانس فراگیر سران عرب فراهم شود.[18]
کنفرانس قاهره
در پی برگزاری نشست شش‌جانبۀ ریاض، کنفرانس سران عرب در روزهای 25 و 26/10/1976 در قاهره برگزار شد. در این کنفرانس مصوبات نشست شش‌جانبۀ ریاض تأیید شد و تشکیل صندوق ویژه برای تأمین هزینه‌های نیروهای بازدارندۀ عرب در لبنان به تصویب رسید.[19]
نیروهای بازدارندۀ عرب و موضع جنبش محرومان
بیانیۀ نشست شش‌جانبۀ ریاض بر تقویت نیروی عرب برقراری امنیت در لبنان تأکید کرد و آن را به نیرویی بازدارنده تبدیل کرد که تحت امر شخص رئیس‌جمهور لبنان و شامل سی‌هزار سرباز باشد. همچنین، این بیانیه بر اجرای پیمان قاهره و ضمائم آن با ضمانت کشورهای عربی تأکید کرد. توقف کامل و دائم درگیری‌های لبنان و همکاری برای بازسازی این کشور از دیگر مصوبات ریاض بود. [20] در 1976/10/25، حاضران در کنفرانس قاهره مصوبات نشست ریاض را تأیید و تشکیل نیروی بازدارنده را تصویب کردند. [21] در تاریخ 1976/11/15، نیروهای مذکور در بیروت و شوف و کسروان و جبیل مستقر شدند. [22] سپس، در مناطق صیدا و طرابلس حضور یافتند و دو پالایشگاه زهرانی و طرابلس را نیز تحویل گرفتند. [23]
در پی استقرار نیروهای بازدارندۀ کشورهای عربی، جنبش محرومان نیروهای خود را از بیروت و حومۀ آن خارج کرد و، در بیانیه‌ای، ضمن تبیین علل این اقدام، آن را نتیجۀ «گام‌های برداشته‌شده در راه دستیابی به صلح و همراهی با تلاش‌های مخلصانه برای بازگرداندن امنیت» برشمرد. در بخش دیگری از بیانیه چنین آمده بود که جنبش محرومان برای دفاع از خاک میهن در برابر دشمن صهیونیستی تشکیل شده و رهبران این جنبش امکان استفاده از نیروهای جنبش را برای هدفی غیر از دفاع از میهن متصوّر نمی‌دانستند و هدف از اقداماتی که در زمان بحران داخلی انجام داده است، تغییر نظام حاکم بر کشور نبوده، هرچند حاکمیت این نظام موجب عقب‌ماندگی کشور شده است و جنبش محرومان هنگامی که مناطق غیرنظامی و محلات محروم‌نشین را در معرض تندباد حوادث و جنایاتی دید که از خارج به سوی لبنان وزیدن گرفته بود، جلوگیری از اجرای توطئه را بر خود لازم دیده است.[24]
در ادامه، امام صدر که برای دیدار با الیاس سرکیس، رئیس‌جمهور لبنان، به کاخ ریاست‌جمهوری در بعبدا رفته بود، پس از آن دیدار اظهار کرد: «وقتی لبنان لبخند می‌زند، نمی‌توان وجود درد و رنج را در بخش مهمی از آن یعنی جنوب پذیرفت.»
امام در ادامه این پرسش را طرح کرد که «چه چیز مانع از آن می‌شود که نیروهای امنیتی کشورهای عربی پاسداری از امنیت در تمامی خاک لبنان را برعهده گیرند؟» و در پایان گفت: «از دیدن لبخند بیروت خشنودم.»[25]
------
[1]. ر.ک: متن مذاکرات امام با حافظ اسد و سادات و ملک خالد در بخش‌های ضمیمۀ کتاب.
[2]. متن صورتجلسات مجلس اعلای شیعیان، 1976/7/20.
[3]. صوت‌المحرومین، شمارۀ 2.
[4]. صوت‌المحرومین، شمارۀ 3.
[5]. همان.
[6].مسیرة الإمام السید موسی الصدر، ج 7، صص 97-95.
[7]. صوت‌المحرومین، شمارۀ 3.
[8]. النهار، 20/9/1976.
[9].صوت‌المحرومین، شمارۀ 4.
[10]. النهار، 26/9/1976.
[12]. صوت‌المحرومین، شمارۀ 4.
[13]. همان.
[14].مسیرة الإمام السید موسی الصدر، ج 7، صص 106-104.
[15]. روزنامه‌های لبنان، 19/10/1976؛ صوت‌المحرومین، شمارۀ 2.
[16]. صوت‌الخلیج، 1976/10/14.
[17]. الأهرام، 1976/10/14.
[18]. الأخبار، 1976/10/23.
[19]. النهار، 1976/10/27.
[20]. النهار، 1976/10/20.
[21]. النهار، 1976/10/19؛ صوت‌المحرومین، شمارۀ 4.
[22]. النهار، 1976/10/27.
[23]. النهار، 1976/10/15.
[24]. صوت‌المحرومین، شمارۀ 4.
[25]. النهار، 1976/10/17.
[26]. النهار، 1976/10/22.