مکان: اینجا سرشار از نور و ایمان است. سوئیت ۷۲۷ هتل هیلتون، محل اقامت این عالم بزرگ دین، محراب مقدسی را می‌ماند. 

امام به پیشواز ما آمد... با آرامش مسلمانی بزرگ و با لبخندی از سر تقوا و ورع و... و رخساری که از هدایت و شایستگی موج می‌زد.حدود دو ساعت با ایشان در نشستی دینی به سر بردیم و بیشتر مسائل مورد اهتمام اسلام و مسلمانان و همچنین، نظر ایشان را دربارۀ مذاهب گوناگون بررسی کردیم. گفت‌و‌گو دربارۀ مسائل سیاسی ادامه یافت و، پس از آن، امام صدر از یافته‌های خود در دیدار از کشورهای خلیج‌فارس و، همچنین، اوضاع مسلمانان در اتحاد جماهیر شوروی و مسائل دیگر سخن گفت. 

به‌روشنی پیدا‌ست که کلمۀ «مذهب» به معنای «راه» است، چرا‌که اسم مکان و مصدر از مادۀ «ذهاب» است. پس مذاهب در اسلام به معنای راه‌هایی برای رسیدن به اسلام، درک ابعاد آن و پرداختن به آیین‌های آن و اجتهاد دائمی در طول زمان است. بر این اساس، اوج التزام به مذهب این است که بُعد واقعی‌اش را به آن بدهیم و در آن زیاده‌روی نکنیم. پس هدفْ اسلام است و مذهب فقط وسیله و راه است و مسلمانِ پایبند نمی‌تواند هدف را فدای راه کند. این مبنای کلی است. امیدواریم که مذهب تشیع یا آنچه مذهب اهل ‌بیت می‌نامیم، همواره مذهبی مخلص و در خدمت اسلام باشد. بدون شک، در تعالیم و احکام اختلافاتی میان مذاهب اسلامی وجود دارد، اما می‌دانیم که همه اصول و ارزش‌های یکسان و کتاب و قبلۀ واحد دارند و این اختلافات در جایگاه مناسبش اتحاد مسلمانان را دگرگون نمی‌کند، بلکه آن را تأیید و امر اجتهاد را آسان می‌کند.

مؤمن هنگامی که برای او امری ثابت و جاودانه بنماید، اجتهاد نمی‌کند و فروتنانه آن را می‌پذیرد. اما هنگامی که آرای مختلف در فهم حکم دینی پدید می‌آید، انسان مسلمان می‌تواند اجتهاد کند، بیندیشد و برای وضع این حکم بکوشد... تا نیازهای روزافزون و نوپیدای زمان‌های مختلف را برآورد. این یکی از معانی فرمایش پیامبر (ص) است که فرمود «إختِلافُ أمَّتی رَحمَهٌ.» [۱] (اختلاف امت من مایۀ رحمت است.) این مطلب هنگامی روشن می‌شود که آرای مختلف فقهی را در یک موضوع با هم بسنجیم.

مطلب دیگر، انعکاس این‌ آرای مختلف در عرصۀ شعایر اسلامی است و تفاوت شعایر میان مسلمانان سبب بروز اختلاف میان آنان می‌شود. از آنجا که غالباً برای عامۀ مردم زمینه‌ای وجود ندارد تا این گوناگونیِ روش‌ها را وسیله‌ای برای غنا و آراستگی امت قرار دهند، عواملی غیر‌دینی، همانند جهل و استعمار یا سیاست، پا به صحنه می‌گذارند و این پدیده‌های متنوع را، دست کم، به عامل اختلاف و دودستگی گروه‌های اسلامی تبدیل می‌کنند. از این رو، حل این موضوع برای محافل اسلامیِ مسئول اهمیت ویژه‌ای دارد. آن‌ها به تلاش‌های متعددی نیز دست زده‌اند، از جمله تأسیس «مجمع تقریب مذاهب اسلامی» در قاهره که چهل سال پیش به وجود آمد. به دنبال آن دایره‌المعارف‌های فقهی به بررسی آرای فقه تطبیقی و مقدار آن‌ها پرداختند. همچنین، همایش‌هایی با حضور دانشمندان و اندیشمندان و مسئولان تمامی مذاهب و کشور‌ها برپا شد.

امام موسی صدر گفت: از دو سال پیش به کنفرانس «مجمع پژوهش‌های اسلامی» پیشنهاد دادم که کمیته‌ای برای بررسی امکان یکسان کردن شعایر اسلامی، مانند عید‌ها و موسم‌های عبادی و مناسک و اذان و جماعت و... تشکیل دهد. من اطمینان دارم که این هدف تحقق‌یافتنی است. به کسانی که در این راه تلاش می‌کنند، اطمینان می‌دهم که آشنایی مسلمانان با همدیگر و شناخت مذاهب از یکدیگر، بهترین وسیله برای ایجاد اطمینان و اعتماد کامل و محبت راستین بین همۀ مسلمانان است، چرا‌که دوری مذاهب و ناآشنایی آنان با دیگر مذاهب، هر دو سبب شکاف و سوءظن و بدگمانی بوده است. چنین زمینه‌ای فرصت مناسبی برای فرصت‌طلبان و بداندیشان است تا افکار مسلمانان را درباره یکدیگر پر از اوهام واهی کنند. اما هنگامی که خورشید معرفت سر بر می‌آورد، هر مسلمانی برادر دینی‌اش را جزئی از وجود خود و پشتیبانی برای هویت اسلامی‌اش می‌یابد: قلبی که با عشق به اسلام می‌تپد و عقلی که به مصالح این امت می‌اندیشد. از همین رو، من واقعاً به آینده خوش‌بین هستم، زیرا وسایلی که عهده‌دار شناساندن مسلمانان به یکدیگر است، روز به روز افزایش می‌یابد. 

منظورم از کلمۀ سیاست در این بحث‌‌ همان سیاست غیر‌اسلامی است؛ دخالت‌های استعمارگران و بداندیشانی از قبیل بعضی از نویسندگان و شرق‌شناسان و، همچنین، دخالت حاکمانی که در سایۀ اختلافات مسلمانان و ایجاد دشمنی‌های موهوم وسیله‌ای برای حفظ جایگاه و تقویتِ قدرتِ خود در داخل امت اسلامی یافتند و تاریخ از این نمونه‌ها بسیار دارد. 

اختلاف افق‌ مطمئناً بر واجباتی که مرتبط با ساعات شرعی و اوقات روزانه است، تأثیر می‌گذارد، مثل وقت ظهر و عصر و صبح و حتی در مواردی مثل برپایی نماز عید و روزه و افطار که وابسته به طلوع و غروب خورشید است. اما امکان یک‌پارچه کردن مناسبت‌هایی که با کل روز در ارتباط است، مثل عید‌ها و ایام هفته و مناسبت‌های فراگیر اسلامی وجود دارد، مانند روز جمعه و شنبه و دیگر روزهای هفته که در همۀ دنیا یکی هستند، هر چند ساعت‌ها متفاوت باشد. 

امام افزود: باید گفت نظریه‌هایی که در امکان وحدت عیدهای مسلمانان وجود دارد، مختلف است. ولی اخیراً اجتهادْ ما را به اتفاق‌نظر اکثر علمای مذاهبِ مختلف در این موضوع رسانده است. مرجع بزرگ اسلام، آیت‌الله سید ابوالقاسم خویی، چنین فتوا داده‌اند: «اگر در منطقه‌ای عید ثابت شود، در همۀ مناطق عید محقق و ثابت است.» همچنین، از علمای گذشته، صاحب جواهر و نراقی در مسند و به جز این دو را می‌بینیم که به این نظر تمایل دارند و به آن اهمیت می‌دهند. 

مذهب‌های حنفی و مالکی و حنبلی نیز از مدت‌ها پیش به این نتیجه رسیده بودند. همچنان که بزرگان علمای شافعی در این عصر دربارۀ این مطلب اتفاق‌نظر دارند و بدین طریق راه را برای وحدت اعیاد در دنیا هموار کرده‌اند. این مهم زمانی به سرانجام می‌رسد که با تکیه بر وسایل علمی جدید، در اثبات هلال ماه و وجود آن در افق با زاویۀ معین، گام دوم را برداریم. از آن‌جایی که مرجع بزرگ اسلامی، آیت‌الله سید محسن حکیم، در این مورد فتوا داده‌اند و نیز مجتهدان بزرگ و عهده‌داران این امر در جای جای جهان اسلام با این مسئله موافقت کرده‌اند، امیدوارم این گام نقطۀ پایانی بر همۀ اختلافات و بحث‌ها باشد. 

شکی نیست که وضعیت اعتقادی و رفتاری مسلمانان در همۀ طبقات در این منطقه بهتر از مناطق دیگر است. ولی دو عامل مهم بر این منطقه حکم‌فرماست که باید هوشیارانه به آن دو توجه داشت: یکی تحول سریع و شگفت‌انگیز وضع اجتماعی و دیگری زیاده‌طلبی‌های روزافزون بین‌المللی که زیر پوشش جریان‌های فکری بیگانه در منطقه پخش می‌شود. این دو عامل از مسلمانان این منطقه تربیت و آگاهی بسیاری می‌طلبد. این رسالت بزرگی است که برای تحقق آن باید رهبران متفکر جهان اسلام در آن شرکت جویند تا این منطقه پشتوانه و تکیه‌گاهی قوی برای مسلمانان جهان شود نه اینکه خدای نکرده نگرانی تازه‌ای برایشان ایجاد کند. 

کار گروهی و حزبی شکل‌های مختلفی دارد و به صورت کلی نمی‌شود قضاوت کرد. پس پرسش را به گونه‌ای دیگر مطرح می‌کنیم: هم‌اکنون وظیفۀ اجتماعی و سیاسی انسان مسلمان چیست؟ پاسخ را از قرآن کریم و سنت پاک در‌می‌یابیم، چرا‌که هر دو، انسان مسلمان را به اهتمام در تمامی امور اجتماعی و سیاسی و اقتصادی مسلمانان امر می‌کنند. معنایش این است که انسان مسلمان برای سعادت این امت باید متناسب با حوادث و موقعیت‌ها تلاش کند تا این هدف مقدس تحقق یابد. 

مسلمانان شوروی در مناطق مختلف ماوراءالنهر و آن سوی قفقاز و شمال قفقاز و سیبری و در بخش بزرگی از منطقۀ اروپایی اتحاد شوروی زندگی می‌کنند. اقلیت‌هایی از آنان در شمال شوروی در لنینگراد سکونت دارند. عدۀ آنان تقریباً بیش از چهل میلیون نفر است... که چهار تشکل دینی‌ دارند. مساجد بسیاری در اختیار دارند و نماز‌هایشان را در آن مساجد اقامه می‌کنند. مساجدشان را آباد و پر از نمازگزار دیدم. احساسات اسلامی را نیز در جاهای مختلف پرشور یافتم. واضح است که حکومت اتحاد شوروی بر پایۀ نظام کمونیستی استوار است. این بدان‌معناست که مدارس و رسانه‌های گروهی و روزنامه‌ها و وسایل آموزشی برنامه‌ای متناسب یا همراه با اندیشۀ دینی ندارند، ولی مسلمانان همانند مسیحیان، مدارس دینی و مجله‌ها و نشریه‌هایی دارند. هر پدری در خانه مربیِ تربیتِ دینیِ فرزندانش است. به‌طور خلاصه، تصور نمی‌کنم که مسلمانان در آنجا خلأ یا کمبود فکری داشته باشند. بنا بر وظیفه‌ام، گفت‌وگوهایی برای پذیرش برخی از دانشجویان برای تعلیم و تربیت دینی آغاز کردم تا مقدمه‌ای برای ساخت مدارس دیگر در منطقۀ آذربایجان باشد. برای تحقق این درخواست وعده‌هایی دادم. 

حوزۀ نجف عالمان و فقیهان و کتاب‌های علمی سرشار از میراث بزرگ اسلامی را به دنیای اسلام عرضه کرده و در این زمینه نقشی اساسی بر عهده داشته است. ولی باید امکانات مادی این حوزه را در طول این مدت بررسی کرد، چر‌اکه کمبود امکانات مالی علت اصلی کوچک شدن حوزۀ نجف و کاهش نقش آن بوده است. شکی نیست که در مناطق مختلف دنیای اسلام تلاش برای پرداخت وجوهات شرعی به منظور تقویت مالی امثال این حوزه‌ها وجود دارد. امید بسیار داریم که میراث این حوزه و دیگر حوزه‌ها، مانند حوزۀ قم در ایران، مرکز آموزش علوم اسلامی در لبنان و دیگر مدارس موجود در سراسر عالم به جایگاه حقیقی خود بازگردد. 

لبنان کشوری آزاد و پایگاهی برای نشر افکار گوناگون است. در لبنان مناطق استعمارزده و مناطق غیراستعماری وجود دارد. پیدایش و رشد اختلافات در افکار اسلامی کمتر از افکار مسیحیت نیست. در لبنان شانزده مذهب اسلامی و مسیحی وجود دارد که همگی در آیین‌های دینی و تربیت فرزند و ادارۀ اوقاف و مؤسسه‌ها و امور دینی آزادند. همۀ آن‌ها نیاز به نهادی مرکزی دارند تا این وظیفه را پیگیری کند. آخرین آن‌ها مجلس اعلای شیعیان لبنان است که از سه سال و نیم پیش برای اهدافی مانند آموزش دینی در مدارس مناطق مختلف و در کشورهایی که مهاجران لبنانی حضور دارند و، همچنین، سامان‌دهی برنامه‌ها و مراسم دینی پایه‌گذاری شده است. این نهاد‌ها، با توجه به کمبود امکانات مالی، در کمک به دولت نقش بسزایی دارند. پس باید دولت را در زمینه‌های اجتماعی و بهداشتی و فرهنگی یاری کرد و، در عین حال، مراقبِ روابط میان مذاهب بود تا به تنش و بحران میان صاحبان این مذاهب و هم‌کیشان آنان در خارج نینجامد. این همه، وظایفی است در اوج دقت و حساسیت. 

باید اسلام را به صورت صحیح عرضه کرد تا بتواند نیازهای فزاینده و رو به رشد عصر حاضر را جواب‌گو باشد؛ نیازهای اقتصادی و اجتماعی که دنیا از آن رنج می‌برد. باید اسلام را به صورت علمی و با زبان روز و در کنار برخی تجربه‌های کوچک عرضه کرد و این افکار را در برابر افکار عمومی جهان ارائه کرد، همچنان‌که مشارکت در کاهش مشکلات جهانی و حضور موفق در عرصۀ جهان اثرگذار خواهد بود.

گفت‌وگویی که برای آن نزد امام صدر آمدیم، به پایان رسید، ولی عشق ما به امام و سخنانش پایان نیافت و هیچ‌گاه پایان نخواهد یافت. خداحافظی کردیم و خارج شدیم در حالی که او برایمان دعا می‌کرد؛ برای توفیق ما و برای به دست گرفتن مشعل دین اسلام در دنیا و آخرت. والسلام. 

[۱]. ابن بابویه، محمدبن علی، معانی الأخبار، تصحیح علی‌اکبر غفاری، چاپ اول: قم، دفتر انتشارات اسلامی، ۱۴۰۳ق، ص۱۵۷.