عزت شیعه ۲، جلد دوم دفتر اول از مجموعۀ روایت صدر است. بیشتر به گفت‌وگو با اعضای خانواده، دوستان و شخصیت‌های ایرانی اختصاص دارد. از مجموع ۲۶ گفت‌وگوی این کتاب، ۲۱ گفت‌وگو با شخصیت‌های ایرانی است و پنج گفت‌وگو به لبنانی‌ها اختصاص دارد. 

از جمله مصاحبه‌شوندگان این مجموعه می‌توان از آیت‌الله موسوی اردبیلی، آیت‌الله مرتضی مستجابی، آیت‌الله مجدالدین محلاتی، سید صادق طباطبایی، مرحوم سید جعفر شهیدی، علی جنتی، رباب صدر، شیخ عبدالأمیر قبلان، سید حسن شرف‌الدین و مرحوم محمدمهدی شمس‌الدین نام برد. 

عزت شیعه ۲ به دلیل تنوع مصاحبه‌شوندگان، اطلاعات متنوعی دارد. این کتاب خاطرات دوران حضور امام موسی در قم و طلبگی و روابط خانوادگی را تا سال‌های حضور در لبنان شامل می‌شود. 

علاوه بر این، در بخش پیوست‌ها نامه‌هایی از امام موسی صدر و افراد دیگر منتشر شده است و به غیر از زندگی‌نامه و آلبوم تصاویر، شجره‌نامۀ خاندان صدر نیز به همت دکتر کمالیان استخراج شده است.

آنچه این دفتر به خوانندگان عزیز تقدیم می‌کند، متن کامل تعداد ۲۵ گفتگوی دیگر نگارندگان با دوستان، نزدیکان و همکاران امام موسی صدر است که در بازه زمانی زمستان ۱۳۷۴ تا پاییز ۱۳۸۳ انجام گرفته است. در انتخاب کسانی که طرف گفتگو قرار گرفتند، چون همیشه، تنها یک معیار وجود داشت: هر کس با امام صدر انس، تاریخ و نتیجتا روایتی برای گفتن داشت، بدون توجه به سلایق سیاسی و جایگاه اجتماعی او، مشتاقانه آماده شنیدن سخنانش بودیم. اغلب گفتگو‌ها در محل سکونت یا کار راویان انجام گرفت؛ شماری در قم و تهران، تعدادی در اصفهان و شیراز و بعضی در بیروت و صور. عزیزانی که با آنان به گفتگو نشستیم، تنها از سر محبت و عشق به امام صدر، و غالباً بی‌هیچ آشنایی قبلی، دعوت ما را پذیرا شدند. بخشهایی از سخنان اغلب این وفاداران، سروده‌های دل آنان است در خلوت با خاطرات امام صدر و جویندگان راه و صد البته خود او، و ناگزیر آمیخته با اشک و آه فراق و انتظار. 

ساختار و هندسه دفتر حاضر از پنج بخش اصلی تشکیل شده است: 

بخش اول یا «زندگی‌نامه»، که طی آن برگ‌هایی از کارنامه زندگی امام صدر، در قالب یک «مقطع شمار» و یک مقاله، به طور گذرا ورق خورده است؛ بخش دوم یا «گفتگو‌ها»، که درونمایه اصلی دفتر حاضر را تشکیل می‌دهد؛ در ترتیب درج گفتگو‌ها و تقدم و تاخر آن‌ها، هیچ عاملی جز تاریخ معاشرت راویان با امام صدر و گاهشمار زندگی آن بزرگوار، مدنظر نبوده است. هر جا سخن راوی نیازمند توضیح، تدقیق یا مستندسازی بوده است، در پی‌نوشت روشن شده است. بخشی از پی‌نوشت‌ها، ناگفته‌های انباشته شده در سینه نگارنده است که چون نمی‌دانند تا کی توفیق‌ نوشتن دارند، از فرصت پدید آمده به تناسبت بهره‌ برده‌اند. چه بسا برخی خوانندگان به مطالعه متن گفتگو‌ها اکتفا و از رجوع به پی‌نوشت‌ها خودداری کنند. حال آنکه مدت و دقتی که صرف تحقیق در منابع و تنظیم پی‌نوشت‌ها شده، از نگارش متن گفتگو‌ها کمتر نبوده است. 

بخش سوم یا «پیوست‌ها» که طی آن، برخی نامه‌ها و اسناد تاریخی، که یا راویان این دفتر را با امام صدر پیوند می‌دهند، یا توسط این عزیزان مورد استناد واقع شدند، یا در تشریح روایات آنان مفید هستند، به ترتیب درج گفتگو‌ها ارائه شدند؛ بخش چهارم یا «تصاویر» که جایش در دفتر اول «عزت شیعه» خالی بود، و تصاویر شخصی، خانوادگی و اجداد امام صدر، و نیز تصاویر مشترک آن بزرگوار با برخی راویان و چهره‌های مطرح شده توسط آنان را به نمایش گذاشته است؛ بخش پنجم یا «نمایه‌ها» که افزون بر اعلام، سه پاره مهم دیگر را در بر دارد: رجال‌نامه، که شرح حال مختصر برخی شخصیت‌های موثر اما ناشناخته یاد شده در این دفتر را ارائه کرده است، گفتگونامه، که فهرست تفصیلی کلیه گفتگوهای انجام شده در چارچوب طرح «روایت صدر» تاکنون را ثبت نموده است؛ کتابنامه، که شناسنامه تمامی منابع و مآخذ دفتر حاضر را گرد آورده است؛ برگه الحاقی دفتر، شجره‌نامه خاندان شریف صدر را نشان می‌دهد، که اجداد مرحوم آیت الله سید صالح شرف‌الدین موسوی عاملی (۱۱۲۲-۱۲۱۷ق.) و نیز فرزندان و احفاد ذکور آن بزرگوار را با یکدیگر پیوند داده است؛ انسان‌هایی که به تعبیر حکیم آلمانی گوته در حق افلاطون، هر یک «اهل معنایی بودند که استاد روی زمین سرگردان ماندند». همواره برای نگارندگان سوال بوده است که استاد سید محمد علی جمالزاده و پدر ایشان مرحوم سید جمال‌الدین واعظ اصفهانی، چگونه با امام صدر نسبت دارند؟ آیات الله سید محمد صدر نخست‌وزیر اسبق عراق و پدر ایشان علامه سید حسن صدر، با امام صدر چه نسبتی دارند؟ آیت الله حاج آقا حسین خادمی و نیز آیات بزرگوار سید مرتضی مستجابی و سید مهدی صدرعاملی، با امام صدر چه پیوندی دارند؟ و بالاخره برجستگان امروز خاندان صدر در عراق، سید مقتدی و پدر معظم او صدر ثانی، چه ارتباطی با آن بزرگوار دارند؟ شجره‌نامه تهیه شده، که ان‌شاء‌الله در آینده توسعه بیشتری خواهد یافت، این قبیل سؤال‌ها را به روشنی پاسخ داده است. 

 

گفتگوهای دفتر اول «عزت شیعه»، عمدتا به روایت اقدامات امام صدر طی دهه‌های اول و خصوصا دوم اقامت آن بزرگوار در لبنان اختصاص داشت. آن اقدامات در قالب چند محور مهم زیر قابل طبقه‌بندی بودند: 

• بازسازی هویت، انسجام و عزت تاریخی شیعیان لبنان؛ 

• پرچم‌داری حرکت گفتگوی ادیان و تقریب مذاهب؛ 

• تکوین جامعه مقاوم و مقاومت لبنانی علیه اسرائیل؛ 

• حمایت از مبارزات مردم و گروه‌های فلسطینی علیه اسرائیل؛ 

• حمایت از انقلاب اسلامی ایران؛ 

• سرنوشت و پیگیری مسأله امام صدر

گفتگوهای دفتر حاضر اگرچه در تکمیل و تدقیق محورهای فوق‌الذکر نیز سهمی وافر دارند، اما عمدتا محورهای نوین زیر را مورد توجه قرار داده‌اند، که بر اقدامات امام صدر طی دوران‌ها اقامت در ایران، عراق و اولین دهه اقامت آن بزرگوار در لبنان پرتو می‌افکنند: 

• تحصیلات و جایگاه حوزوی در ایران و عراق؛ 

• اصلاح‌گری و نواندیشی دینی؛ 

• تاسیس حوزه‌های علمیه نوین در لبنان؛ 

• گسترش مرزهای نفوذ اسلام و تشیع به آفریقای سیاه؛ 

• رسالت روحانیت، مرجعیت و رهبری شیعه؛ 

• رابطه با دولت‌های عربی و نظام شاه؛ 

• اخلاق سیاسی؛ 

اگر چه هر یک از گفتگو‌ها، نکات بدیع و خاطرات منحصر به فردی را در باره امام صدر مطرح ساخته است، با این حال ممکن است برخی روایات نیز در بعضی از آن‌ها تکراری به نظر برسد؛ این مطالب اگرچه به ظاهر تکرار است، اما در واقع نوعی تأکید و تأیید از سوی شاهدان عینی و معاشران امام صدر است که حقایق تاریخی را مستند‌تر و متوا‌تر می‌سازد. 

 

گفته‌اند سقراط پرسشگر موفق را کسی می‌دانست که با طرح سوال‌های حساب شده و متنوع، پاسخ دهنده را به شکافتن حقایقی کشاند که در پی کشف آن است. نگارندگان نیز با تواضع، در پی این اندیشه بودند. کیفیت و تنوع سوال‌هایی که با راویان مطرح شد، نه تنها در کیفیت و جهت‌گیری روایت‌ها موثر بوده است، که صد البته از دل‌مشغولی‌ها و علایق قلبی نگارندگان نیز متاثر. اگرچه در گفتگو با راویان دفتر حاضر به قدر امکان تلاش گردید تا تمامی محورهای نوین فوق‌الذکر مورد کند و کاو قرار گیرد، اما صادقانه اعتراف داریم که به سبب پاره‌ای دغدغه‌ها، برخی موضوعات را مورد توجه مضاعف قرار دادیم: 

از جایگاه حوزوی، فقهی، فلسفی و اجتهادی امام صدر بیشتر سوال کردیم، چون آن را پشتوانه اصلی دردمندی‌ها و افکار ناب و و اصلاح‌گرانه آن بزرگوار در عرصه‌های فرهنگی، اجتماعی، اقتصادی و سیاسی جامعه اسلامی امروزمان می‌دانیم؛ درباره این موضع بیشتر سوال کردیم، چون برخی حاکمان، حوزویان و روشنفکران را از طرح ابداعات، نواندیشی‌ها و راهکارهای پیشنهادی ایشان هراسان و به همین سبب، منکر اصالت آن‌ها یافتیم؛ در باره این موضوع بیشتر سوال کردیم، چون مثل بسیاری بزرگان باور داریم، که ابعاد فقهی و فلسفی شخصیت امام صدر، تحت‌الشعاع عظمت اخلاقی، اجتماعی و سیاسی ایشان قرار گرفته است.... 

از اخلاق سیاسی و جلوه‌های متنوع آن، خصوصا صبر، انصاف، جوانمردی، احترام و مهرورزی امام صدر با منتقدان، مخالفان و حتی دشمنانشان، بیشتر سوال کردیم؛ چون آن را از رموز موفقیت آن بزرگوار در دیار غربت لبنان یافتیم، و نیز فقدانش را از اسباب سقوط گروه‌ها و برخی شخصیت‌های سیاسی حتی صالح کشورمان، در دیده مخاطبان آشنا و افکار عمومی مردم؛ امام صدر اگر چه قانون را بر تمامی شئون جامعه حاکم می‌شمارد، اما هرگز آن را به کمین گاهی برای شکار مخالفان بدل نساخت، و نه هنگام وضع و نه زمان اجرای آن، غنچه‌های محبت و دیگر ابعاد عواطف انسانی را زیر چکمه‌های آن له نکرد. از اخلاق سیاسی و منحصر به فرد امام صدر بیشتر سوال کردیم، چون الگوبرداری از آن را تنها راه راهبری جامعه به سوی اعتماد، نشاط، انسجام و اقتدار ملی می‌دانیم.... 

 

از سرنوشت و روند پیگیری مسأله امام صدر بیش از پیش سوال کردیم؛ چون با کشف شواهد تازه بر این اعتقاد راسخ‌تر شدیم، که اراده‌ای شوم در منطقه و جهان، با بکارگیری برخی محافل قدرت در سوره، بعضی گروه‌های فلسطینی، پاره‌ای گروه‌های لبنانی و نیز برخی جریانات موالی و معارض نظام شاه در ایران، رژیم معمر قذافی را در اجرای عملیات ربایش، اسارت و پنهان سازی حقیقت، تشویق، هدایت و یاری کرده است؛ از این موضوع بیش از پیش سوال کردیم، چون به رغم گذشت قریب سه دهه از ربوده شدن امام صدر، و به رغم جابجا شدن ده‌ها دولت و پارلمان در ایران و لبنان، و با وجود سال‌ها تلاش مراجع، نخبگان و دوستداران ایشان، کمترین نشانه‌ای از اصلاح و سامان‌یابی روند پیگیری در افق نیافتیم؛ و بالاخره در باره این موضوع بیش از پیش سوال کردیم، چون مانند گذشته و بلکه بیش از آن، به امکان حیات امام صدر خوشبین و امیدوار هستم.... 

 

درونمایه دفتر حاضر نیز چونان دفتر پیشین، اصیل و دست اول است؛ کلیه گفتگو‌ها، درچارچوب طرح «روایت صدر» و متناسب با امکانات متواضع آن، طراحی، اجرا، پیاده، ترجمه، تنظیم و ویرایش شدند. نامه‌ها و اسناد، تدریجا و طی سال‌ها، با مراجعه مستقیم به صاحبان آن‌ها گردآوری شده است. رجال‌نامه و شجره‌نامه، با تتبع صبورانه در کتب رجال و انساب، استخراج و تنظیم شدند. هیچ جزئی از اجزاء دفتر حاضر، با ارجاع یا بدون آن، از جایی به عاریت گرفته نشده است و سپاس خداوند متعال را، که چنین هنری از عهدۀ نگارندگان ساخته نیست. 

پیش از چاپ دفتر حاضر، برخی گفتگو‌ها یا پاره‌هایی از آن‌ها، به مناسبت یا بنا بر ضرورت، از سوی نگارندگان در اختیار بعضی موسسات، مطبوعات یا سایت‌های اینترنتی قرار گرفته و منتشر شده است. مواردی که چنین بوده است، ذیل صفحه آغازین آن‌ها قید شده است. 

 

تهیه دفتر حاضر نیز مانند هر کتاب و دفتر دیگر، بدون مساعدت پاره‌ای دوستان امکان‌پذیر نبوده است: قبل از هر چیز باید از اعضاء محترم خانواده امام صدر، خصوصاً آقایان سید صدرالدین صدر، مهدی فیروزان و خانم‌ها سیده رباب صدر (شرف‌الدین) و سیده حوراء صدر (فیروزان) صمیمانه تشکر کنیم. این عزیزان بودند که فرصت حضور در برخی کنفرانس‌های «کلمه السواء» و نتیجتا امکان دیدار و گفتگو با دوستان امام صدر در لبنان را برای نگارندگان فراهم نمودند. همچنین این عزیزان بودند که اغلب تصاویر کتاب حاضر را سخاوتمندانه در اختیار نگارندگان قرار دادند. 

از آیت الله حاج شیخ محمود خلیلی، یار با وفا و سفیر شایسته امام صدر در ایران نیز تشکر می‌کنیم، که با بیان خاطرات و ارائه توضیحات و راهنمایی‌های ارزشمند و منحصر به فرد خود، نگارندگان را در تدقیق، «تعدیل» و تکمیل دفتر حاضر یاری نمودند. در هر مرحله از راه که تصادم روایات فهم برخی وقایع را برنگارندگان ناممکن می‌ساخت، توضیحات روشنگر ایشان بود که از راه می‌رسید و مسیر درست را نشان می‌داد. بی‌مبالغه می‌گوییم که در جمع یاران و دوستداران امام صدر در ایران، از نظر وفاداری، اخلاص، دلسوزی و احساس مسئولیت نسبت به آن بزرگوار، کمتر کسی را چون ایشان یافتیم. 

دوست عزیزمان حاح علی جابر، بدون شک دینی بزرگ بر گردن نگارندگان و خوانندگان دفتر حاضر دارد؛ کلیه گفتگوهای لبنانی این دفتر، با راهنمایی، هماهنگی، همراهی و مساعدت این دوستدار مخلص امام صدر انجام گرفت. روزهای متوالی خیابان‌های بیروت، جبل و صور را زیر پا گذاشتیم که اگر هفته‌ها و ماه‌ها نیز به طول می‌انجامید، قطعا در کنارمان بود. از صمیم قلب می‌گوییم که دوستی با این برادر بسیجی لبنانی، از بهترین پاداش‌های نگارندگان در پیگیری مسأله امام صدر بوده است. 

دوستان عزیز، حجت‌الاسلام سید مصطفی مطبعه‌چی، علیرضا محمودی و مهندس سید مجتبی موسوی نیز که محققانی دردمند و نکته‌سنج هستند، در تهیه این دفتر سهم بسزایی دارند. برخی گفتگوهای ایرانی این دفتر، با راهنمایی، هماهنگی یا همراهی این برادران انجام گرفت. از برکات دوستی با این برادران، دسترسی به پاره‌ای کتاب‌ها و مقالات مورد نیاز و نیز آشنایی با بعضی پژوهشگران فاضل بود که کار تکمیل پی‌نوشت‌ها، پیوست‌ها و نمایه‌های انتهای دفتر را تسهیل نمود. دو برادر اخیر، به رغم مشغله‌های تحصیلی فراوان، از سر لطف متن کامل دفتر حاضر را خواندند و همه درایت فاضلانه خود را در خدمت تدقیق، تکمیل و اصلاح آن بکار بردند. 

از مورخ گرانقدر حجت‌الاسلام و المسلمین شیخ ناصرالدین انصاری قمی نیز تشکر می‌کنیم که با در اختیار نهادن عزیز‌ترین کتب رجالی و انساب خود، تهیه شجره‌نامه خاندان صدر را برای نگارندگان ممکن نمود. از آیت الله سید محمد علی روضاتی و استاد بزرگوار حجت‌الاسلام و المسلمین رسول جعفریان نیز باید یاد کنیم که با تدوین و انتشار نسب‌نامه ارزشمند خاندان روضاتیان، سنت حسنه شجره‌نامه نویسی را احیاء و ما خوانندگان کتاب جذاب «اسنادی از خاندان روضاتیان» را با چند و چون آن آشنا کردند. 

 

و بالاخره آنکه در این دفتر اگر چه از علو شخصیت امام صدر سخن در میان است، اما نه می‌خواهیم از آن بزرگمرد افسانه بسازیم، و نه چنین کاری را خدمت به امروزیان، آیندگان و حتی خود آن بزرگوار می‌دانیم. امام صدر اگر چه یک انسان کامل بود، اما کاملا نیز یک انسان بود. رای آن بزرگوار را، هر چند حقیقتا بحرالعلومی بود و جامع الفنون، اما هرگز رأی آخرین نمی‌دانیم؛ درباره شخصیت امام صدر پژوهش می‌کنیم، تا با استنباط الگوهای رفتاری ایشان و نیز با فهم منطق و اصول ارزشی حاکم بر آن‌ها، مشعلی فرا روی راه امروزیان و آیندگان روشن سازیم؛ مشعلی که نه خود آن، که حقیقت انتهای راه فرا روی آن قداست دارد. 

خداوند متعال را بی‌‌‌نهایت شاکریم که به ما توفیق داده است، در حالی که هرگز خود را در خور نمی‌دیده نمی‌بینیم، در بحر بی‌کران محبت امام صدر غوطه‌ور باشیم. از خدای بزرگ می‌طلبیم تا سخنان از دل برخاسته راویان بزرگوار این دفتر کمک کند، فریادهای امام صدر در فضای این مرز و بوم طنین انداز شود، دردهای آن بزرگوار در جان بی‌دردان جامعه زنده گردد، هشدارهای ایشان دیدگان حوزویان عزیزمان را باز‌تر کند، ایمان ایشان به کرامت انسان مطمح‌نظر مردم و خصوصا مسئولان محترم قرار گیرد، تجربیات ایشان به رساله‌ها کشانده شود و حماسه‌های ایشان به زیبا‌ترین وجه حماسه‌سرایی گردد. 

 

قم مقدس، تابستان ۱۳۸۵

محسن کمالیان، علی اکبر رنجبر کرمانی