برادرزاده امام صدر می‌گوید: وقتی ایشان به لبنان رفت، بیشتر شیعیان در فقر بودند و کار و شغل نداشتند، یا اگر شغل داشتند، شغل‌های خیلی کم درآمد، ساده و پیش پا افتاده بود. طبیعتاً شرایط موجود ایجاب می‌کرد که امام پاره‌ای فعالیت‌های اجتماعی و اقتصادیِ همراه با فعالیت‌های مذهبی انجام دهد.
وقتی مجموعه فعالیت‌های سیاسی و اجتماعی و حتی فکری امام موسی صدر را بررسی می‌کنیم، اقتصاد و فعالیت‌های اقتصادی جایگاهی مهم در کارنامۀ وی دارد. امام صدر پیش از هجرت به لبنان اقتصاد را برای تحصیل دانشگاهی خود انتخاب کرد و در مجلۀ مکتب اسلام به تبیین مکتب اقتصادی اسلام در مقایسه با سرمایه داری و مارکسیسم پرداخت و در لبنان هم ارتقای سطح معیشتی و اقتصادی شیعیان و محرومان لبنان از همۀ فرقه‌ها را در اولویت قرار داد.
به مناسبت ۶ مرداد، روز کارآفرینی با دکتر سیدکاظم صدر، برادرزاده امام صدر گفت‌وگو کردیم. دکتر صدر هم اقتصاد خوانده است و هم چند سالی از نزدیک شاهد فعالیت‌های عموی خود در لبنان بوده است. متن این گفت‌وگو را در ادامه می‌خوانید.
امام موسی صدر فعالیت‌های مختلفی با حضور در لبنان انجام داده است. آیا می‌توان بخشی از این فعالیت‌ها را با حوزه کارآفرینی مرتبط دانست؟
کارآفرینی بیشتر یک مفهوم اقتصادی در حوزه کسب و کار است که اهل فن این مفهوم را تعریف کرده‌اند. کارآفرین به افراد و گروه‌هایی گفته می‌شود که در محیط‌های کسب و کار مانند صنعت و خدمات و کشاورزی، کار تولیدی و ابداعی راه اندازی کرده و با آن کار، درآمد و اشتغال ایجاد می‌کنند. اگر بخواهیم این فعالیت‌ها را زمینۀ کارهای امام موسی صدر ببینیم، اول باید بدانیم ما امام موسی صدر را به چه می‌شناسیم. شکی نیست که امام موسی صدر، زمانی که به لبنان مهاجرت کرد، برای ایجاد فعالیت‌های اقتصادی یا کسب و کار نبوده است. ایشان در جایگاه یک عالم دینی و با هدف اعتلای وضعیت شیعیان به لحاظ مذهبی و اجتماعی به لبنان رفت.
بعد از فوت مرحوم شرف‌الدین، این خلاء در آنجا حس می‌شد. برای همین از امام موسی صدر دعوت شد تا به آنجا برود. امام موسی صدر هم با همین فکر به لبنان رفت، اما بدیهی است که وقتی ایشان با جامعه شیعی آنجا روبه‌رو شد، برای بهبود وضعیت شیعیان لبنان تلاش کرد. شیعیانی که بسیاری از آنان در فقر بودند و کار و شغل نداشتند، یا اگر شغل داشتند، شغل‌های خیلی کم درآمد، ساده و پیش پا افتاده بود. طبیعتاً شرایط موجود ایجاب می‌کرد که ایشان پاره‌ای فعالیت‌های اجتماعی و اقتصادیِ همراه با فعالیت‌های مذهبی انجام دهد. از دیدگاه امام موسی صدر وقتی صحبت از مذهب یا دین می‌کنیم، منظور فقط عبادات نیست. فعالیت‌های اجتماعی و اقتصادی هم جزو دین است.
اشتغال و فعالیت و کسب روزی و معیشت، جزو فرهنگ دینی ماست و تمام علمای دینی ما به آن اهتمام می‌ورزیدند. البته همۀ علما این فرصت را نداشتند. یعنی غالب علمای ما بیشتر بر جنبه‌های علمی و دینی متمرکز بودند. بنابراین، وقتی امام موسی صدر به لبنان می‌رود نباید فکر کنیم یک صنعتگر، تاجر یا کاسب‌کار به آنجا رفته که کسب و کار یا فعالیت تولیدی ایجاد کند، بلکه قصد دارد دین را احیا کند و اعتقادات و فعالیت‌ها و موقعیت اجتماعی جامعه شیعیان و همچنین مسلمانان و همه لبنانی‌ها را ارتقا دهد. بنابراین، نوآوری‌ها، ابتکارات و فعالیت‌هایی امام موسی صدر را از باید از این بُعد بررسی کنیم.
آیا وضعیت نامطلوب شیعیان موجب گرایش امام به فعالیت‌های اقتصادی شد یا رشته تحصیلی ایشان هم موثر بود؟
امام موسی صدر جزو اولین روحانیونی بود که از حوزه علمیه قم وارد دانشگاه شد و رشته اقتصاد را نیز برای تحصیل انتخاب کرد. وقتی هم مجله مکتب اسلام، اولین مجله حوزۀ عملیۀ قم، تأسیس شد، مقالاتی با موضوع اقتصاد از ایشان در مجله منتشر شد که نشان دهندۀ اهمیت این رشته برای امام صدر است. در لبنان نیز در زمان تأسیس مجلس اعلای شیعیان که یکی از فعالیت‌هایش آموزش و تعلیمات آموزه‌های دینی به جوانان بود، امام صدر در مورد اقتصاد برای آنها سخنرانی می‌کرد. مجموعه این فعالیت‌ها نشان می‌دهد که ایشان از ابتدا به اقتصاد توجه ویژه داشته و اهمیت این حوزه برایش مشهود بوده است. امام صدر در بیشتر فعالیت‌های اجتماعی‌اش در لبنان بر رشد و توسعه و سرمایه انسانی و آموزش حرفه و فن و نوآوری در فعالیت‌های اقتصادی و تولیدی و کارآفرینی تاکید داشت.
نوآوری‌های امام صدر در زمینه کارآفرینی در لبنان چه مصادیقی دارد؟
یکی از اولین فعالیت‌های امام موسی صدر در صور، تأسیس مدرسۀ فنی و حرفه‌ای با هدف آموزش حرفه و فن به جوان‌های شیعی بود؛ مدرسه فنی و حرفه‌ای جبل عامل. در این مدرسه رشته‌هایی همچون مکانیک، برق، کشاورزی و نجاری آموزش داده می‌شد. هدف از تأسیس این مدرسه این بود که جوانان بتوانند پس از کسب مهارت کافی وارد بازار کار شود.
مورد دیگر آموزش قالی‌بافی در لبنان بود. در ایران قالی‌بافی بسیار متداول است و ایشان احساس کرد که زنان لبنانی می‌توانند در اوقات فراغت خود به گلیم‌بافی و قالی‌بافی اشتغال داشته باشند. بنابراین، یک استاد قالیباف از ایران دعوت کرد تا به زنان لبنانی آموزش دهد.
امام مؤسسه‌های مختلفی را در لبنان دایر کرد که همۀ آنها جنبه اقتصادی، اجتماعی و مذهبی داشت. یکسری از فعالیت‌ها را هم خود ایشان به طور مستقیم پیگیری می‌کرد. یک‌بار از من خواستند که با استادان تغذیه در دانشگاه آمریکایی بیروت صحبت کنم و از دانش و اطلاعات آنها برای توسعه در همین مدرسه استفاده کنم. یا استاد دیگری بود که استاد مهندسی آبیاری بود. قرار شد عموجان با ایشان جلسه بگذارند که این فعالیت، یعنی آبیاری جنوب فعال شود.
انجام چنین فعالیت‌هایی با این ابعاد سهل و ساده نیست؛ زیرا در مرحله اول، تأمین بودجه لازم است، در مرحله دوم، اخذ مجوزهای اداری و مرحله سوم مدیریت مرکز یا سازمان و مؤسسه. ما شاهدیم که تعداد زیادی از این گونه مراکز و سازمان‌ها تشکیل می‌شود، ولی ممکن است مدیریت آن به شکل مطلوب نباشد. در تمام این مراحل می‌بینیم که ایشان در کارآفرینی، ابداع و ابتکارهایی دارد و همیشه مشوق افراد فعال و نوآور بود.
دغدغه‌ها و خطرهایی که امام صدر برای ایجاد کسب و کار با آنها روبرو بود از چه جنسی بودند؟
اولین دغدغه تامین منابع مالی بود. امام موسی صدر عالم دینی است که با دریافت وجوه دینی برخی از اقدامات و فعالیت‌ها را انجام می‌دهد که البته مقدار آن بسیار اندک است. زیرا لبنان جامعه‌ای کم درآمد است که اکثریت آن فقیر هستند و توانایی مالی ندارند. به همین دلیل ایشان سعی می‌کند با مهاجران لبنانی به خصوص کسانی که به آفریقا رفتند، ارتباط برقرار کند و از آنها برای ایجاد این مراکز کمک مالی بگیرد. در تمام مدت فعالیت در لبنان، ارتباط ایشان با لبنانی‌های مقیمِ آفریقا کاملاً حفظ شده بود.
نکتۀ مهم دیگر اینکه، هر کار جدیدی، ریسک دارد. به خصوص اگر آن کار اجتماعی باشد. وقتی، یک تاجر کار تجاری می‌کند، شاید مهم نباشد که رفتارش چگونه است. مهم این است که درآمدی کسب کند و مقررات قانونی را هم رعایت کند؛ مثلاً کالای قاچاق وارد نکند. اما وقتی یک عالم دینی کاری انجام می‌دهد، باید به موازین دینی و ارزش‌های اخلاقی مانند حرام و حلال توجه داشته باشد. اگر خوب عمل نکند، موقعیت را از دست می‌دهد و بدنام می‌شود. به خصوص وقتی در محیطی است که مورد حسد و انتقاد هم هست. پس تمام این فعالیت‌ها با خطر و ریسک همراه بود.
دکتر چمران در گفته‌هایش تاکید کرده که امام در فعالیت‌هایش توجه ویژه‌ای به زنان و دختران به خصوص زنان جنوب داشت. علت این توجه چه بود؟
اوایلی که امام به لبنان می‌رفت، بین زنان بدکاره، شاید عده زیادی از زنان شیعی بودند. این موضوع نگرانی خیلی شدیدی برای ایشان ایجاد کرد. امام صدر معتقد بود که هم باید وضعیت معیشتی آنها خوب شود و هم وضعیت فکری و روحی و روانی‌شان. بنابراین، برای هر دو وجه فعالیت می‌کرد.
دیگر اینکه آن موقع در لبنان، نسبت به باقی کشورهای عربی، زن‌ها نقش اجتماعی بیشتری داشتند و بیشتر در اجتماع بودند. مسیحیان در لبنان، کمتر از نصف جمعیت را تشکیل می‌دادند، ولی از نظر تحصیلات و تخصص و سابقه، خیلی جلو‌تر از بقیه فرقه‌ها بودند. بسیاری از زنان مسیحی متخصص بودند و در حوزه‌های پزشکی و پرستاری و مدیریت فعالیت می‌کردند. بنابراین، زنان به طور کلی در لبنان نقش زیادی داشتند. شاید نیمی از شنوندگان بسیاری از سخنرانی‌هایی امام موسی صدر، همین خانم‌ها بودند که پیدا بود تشنه این صحبت‌ها بودند.
ایشان معتقد بود برای اینکه زن مسلمان توانمند و فعال شود و هویت خود را پیدا کند، اول باید تحصیلات داشته باشد و آموزش ببیند. پس باید مدرسه‌ای وجود داشته باشد که این آموزش را بدهد. در نتیجه برای احداث مدارس و برنامه‌های درسی، تمرکز ویژه‌ای داشت.
تأثیر فعالیت‌های کارآفرینی امام بر جامعه شیعه لبنان چه بود؟
مثالی برای شما می‌زنم تا این تغییر را به خوبی حس کنید. در فرودگاه لبنان، همان اوایل که امام موسی به لبنان رفت، خدمه مأمور نظافت همه شیعه بودند. اما مدیران و متخصصان و بقیه کارمندان از فرقه‌های دیگر بودند. علت چه بود؟ می‌گفتند قبل از آن، وزیر مشاغل یا وزیر اقتصاد از شیعیان بوده، که فرودگاه لبنان هم زیر نظر این وزارت اداره می‌شده است. او می‌خواسته از نفوذش استفاده کند و برای شیعیان اشتغال ایجاد کند اما به دلیل بی‌سوادی و نداشتن تخصص تنها شغل مناسب شیعیان، همین بوده است. این نشان می‌دهد که شیعیان از نظر آموزش و حرفه و تخصص در رده خیلی پایینی نسبت به بقیه فرقه‌ها قرار داشتند.
امام موسی صدر سعی کرد برای شیعیان امکانات آموزشی و بهداشتی و اجتماعی فراهم کند. در نتیجه تعداد دانشجویان و مدیران شیعه افزایش پیدا کرد. ایشان در سخنرانی‌های خود نیز از آموزه‌ها و تعالیم و جهان بینی و ارزش‌های اسلامی سخن می‌گفت و مجموع این فعالیت‌ها، رفته رفته باعث هویت بخشی به افراد شد و شیعیان لبنان را از نظر فکری و روحی و روانی و اقتصادی و البته معیشتی ارتقا داد.