امام صدر در سال ۱۹۶۶ فعالیت سیاسی خود را هم‌زمان با حرکت فکری و تبلیغی گسترش داد و در این زمان، اصطلاحات و واژگان گفتمان سیاسی ایشان به ظهور رسید. در آن دوره، امام برخی از اصطلاحات گفتمان سیاسی خود را همواره تکرار می‌کرد که مهم‌ترین آن‌ها عبارت بود از مناطق محروم و برابری بر اساس شهروندی و نه فرقه‌گرایی و حقوق محرومان و همچنین درخواست علنی برای تشکیل مجلسی به منظور سامان دادن به امور شیعیان، همانند مجالس رسمی اهل سنت و دروزی‌ها و مسیحیان.
حقوق مناطق محروم
در تاریخ 17/2/1966، در محل انجمن هدایت و ارشاد علمی (جمعیة الهدایة والارشاد العلمیة) نشستی با حضور عده‌ای از علما و نمایندگان مجلس و شخصیت‌های مناطق بقاع و جنوب و بیروت تشکیل شد. در آن نشست، پس از بررسی حقوق مناطق محروم، کمیته‌ای تشکیل شد تا با تدوین بیانیه‌ای خطاب به شارل حلو، رئیس جمهور وقت لبنان، اوضاع شیعیان و مشکلات و محرومیت آنان را بازگو کند.
در ادامه، هیئتی متشکل از امام صدر و شیخ حسین الخطیب، به نمایندگی از علما، و همچنین تمامی نوزده نمایندۀ شیعۀ پارلمان به همراه کمیتۀ تدوین بیانیه برای دیدار با رئیس جمهور و تسلیم بیانیه به نمایندگی از شیعیان انتخاب شد. در آن نشست صبری حماده، رئیس پارلمان لبنان، نیز حضور داشت. پیش از برگزاری نشست، امام در سخنانی که در بقاع ایراد کرده بود، همگان را به «میانه‌روی و تلاش برای رسیدن به برابری با استفاده از راهکارهای قانونی و براساس اصول شهروندی و نه فرقه‌ای» و نيز «احقاق حقوق اقشار و طوایف محروم از حق خویش» فراخوانده بود. (الحیاة، 17/2/1966).
در تاریخ 18/2/1966، رئیس جمهور، شارل حلو، در کاخ ریاست جمهوری واقع در سنّ‌الفیل، هیئت اعزامی از مناطق محروم را به ریاست صبری حماده، رئیس پارلمان لبنان، به حضور پذیرفت. در آن دیدار، امام موسی صدر و شیخ حسین الخطیب در سخنانی خواستۀ علما و نمایندگان پارلمان و نمایندگان جمعیت‌ها و گروه‌ها و شخصیت‌های حاضر در نشستِ انجمن علمی راهنمایی، مبنی بر رعایت برابری و عدالت توزیع در فرصت‌های شغلی و طرح‌های عمرانی برای مناطق محروم را به سمع حاضران رساندند. (ـ الحیاة، ۱۹/۲/۱۹۶۶) امام صدر پیش از آن خواستار ملاقات با نخست وزیر وقت، رشید کرامی، شده بود تا به نمایندگی از کمیتۀ پیگیری خواسته‌های شیعیان با وی گفت‌وگو کند. (الجریدة، ۲۵/۲/۱۹۶۶)
امام صدر در سال ۱۹۶۶ فعالیت سیاسی خود را هم‌زمان با حرکت فکری و تبلیغی گسترش داد و در این زمان، اصطلاحات و واژگان گفتمان سیاسی ایشان به ظهور رسید. در آن دوره، امام برخی از اصطلاحات گفتمان سیاسی خود را همواره تکرار می‌کرد که مهم‌ترین آن‌ها عبارت بود از مناطق محروم و برابری بر اساس شهروندی و نه فرقه‌گرایی و حقوق محرومان و همچنین درخواست علنی برای تشکیل مجلسی به منظور سامان دادن به امور شیعیان، همانند مجالس رسمی اهل سنت و دروزی‌ها و مسیحیان.
اتهامات ساختگی ضد امام و واکنش مردم و مسئولان
فعالیت‌های گستردۀ امام صدر که دامنۀ آن هر روز وسیع‌تر می‌شد، به مذاق برخی سردمداران و رهبران سنتی شیعه، به‌ویژه خانواده‌های فئودال شیعه، خوش نیامد. آنان حرکت امام را تهدیدی مستقیم برای اهداف و برنامه‌های خود به شمار می‌آوردند و همین انگیزه‌ای بود تا برضد ایشان اتهاماتی ناروا و ساختگی را رواج دهند. از جمله گروه‌هایی که به ترویج این شایعات دامن می‌زدند، طرف‌داران کاظم الخلیل، نمایندۀ صور، بودند که شایعاتی را با هدف زیر سؤال بردن جایگاه دینی و اجتماعی امام رواج دادند، اما نتیجه‌ای نگرفتند و چاهکن خود در چاه افتاد و آن تهمت‌ها در روند فعالیت‌های امام خللی ایجاد نکرد.
در تاریخ 3/8/1966 (14/5/1345 شمسی) بیانیه‌ای در شهر صور توزیع شد. در آن بیانیه آمده بود که اهالی شهر صور قصد دارند به منظور محکوم کردن افرادی که ضد امام شایعه‌پراکنی میکنند، دست به اعتصاب بزنند و بدین‌وسیله حمایت و پشتیبانی خود را از امام اعلام کنند. بخش دیگری از بیانیه به تجلیل از امام و محکومیت شایعه‌پراکنان و فرصت‌طلبان اختصاص داشت که سعی دارند تلاش و فعالیت‌های امام را محدود کنند. فردای آن روز در تاریخ 4/8/1966 (15/5/1345 شمسی) شهر صور و برخی روستاهای جنوب شاهد اعتصاب کامل شهروندان بود.
همچنین، طی مراسمی که در باشگاه فرهنگی امام صادق(ع) برگزار شد، سیّد جعفر شرف‌الدین و هنری لحود، استاندار جنوب، و دکتر شکرالله حداد و تنی چند از شخصیت‌های منطقه، سخنانی در حمایت از امام ایراد کردند و استاندار جنوب، هنری لحود، بر جدیّت مسئولان در پیگرد قانونی مروّجان شایعات برضد امام و دیگر علمای دین تأکید کرد. امام صدر نیز در سخنانی همگان را به مهرورزی و همبستگی و دوری از کینه‌توزی فراخواند. عصر آن روز امام صدر در مقر ریاست جمهوری در عالیه با شارل حلو، رئیس جمهور، دیدار و گفت‌وگو کرد.
تلگراف‌های متعددی در محکومیت شایعه‌پراکنی‌ها و درخواست پیگرد عاملان آن به امام صدر واصل شد. هیئت‌ها و گروه‌های مختلف نیز پی‌درپی با حضور در شهر صور حمایت خود را از امام اعلام می‌کردند. امام همگان را به آرامش دعوت کرد و از آنان خواست که به دولت فرصت دهند تا به وظایف قانونی خود عمل کند. (الحیاة، ۹/۸/۱۹۶۶) دادستان کل متهم را به جرم شایعه‌پراکنی برضد امام صدر مجرم شناخت و او را بازداشت کرد. (الحیاة، ۱۴/۸/۱۹۶۶)
رئیس جمهور نیز استاندار جنوب، هنری لحود، را به نمایندگی از خود به شهر صور فرستاد و وی در دیدار با امام مراتب تأسف خود را از توطئه‌چینی برضد ایشان ابراز کرد و همگان را به آرامش و خودداری از برهم زدن نظم عمومی فراخواند. ( الحیاة، ۱۳/۸/۱۹۶۶) این در حالی بود که سیل تلگراف‌ها و هیئت‌های اعزامی از سراسر لبنان برای حمایت از امام و محکوم کردن اقدامات توطئه‌گران همچنان ادامه داشت. (الحیاة، ۱۳/۸/۱۹۶۶)
تلاش برای تشکیل مجلس اعلای شیعیان
ابراز محبت عموم مردم لبنان، به‌ويژه شيعيان، به امام و همدلى با او در برابر اتهامات و شايعه‌سازى‌ها، ايشان را برآن داشت تا طرح سياسى خود را آشکار کند، طرحى که يکى از ارکان مهم آن ساماندهى اوضاع شيعيان لبنان بود. طرح امام عبارت بود از تشکيل مجلسى براى شيعيان که همچون مجالس ديگر مذاهب از حقوق شيعيان پاسدارى کند. امام ابتدا درصدد تشکيل مجلسى متحد و يکپارچه براى همه مسلمانان لبنان بود و هنگامى‌که طرح اوليه ايشان با مخالفت روبرو شد، تأسيس مجلس ويژه شيعيان را در دستور کار خود قرار داد.
امام صدر در تاريخ ۱۵/۸/۱۹۶۶ کنفرانسى مطبوعاتى برپا کرد و در آن، ضمن تشکر از مواضع روزنامه‌نگاران در قبال شايعات منتشرشده بر ضد خود، خشنودى خود را از موضع ملت و دولت در محکوم‌کردن آن اقدامات ابراز کرد. از طرفى، آن کنفرانس مطبوعاتى فرصت مناسبى بود تا امام برنامه خود را براى رفع محروميت شيعيان آغاز کند. امام ابتدا درباره ظلم و نابرابرى‌هايى سخن گفت که از ديرباز در حق شيعيان روا داشته می‌شد و سپس خواستار تشکيل نهادى رسمى براى شيعيان شد که علاوه بر رسيدگى به امور جارى و موقوفات و مؤسسات شيعيان ساماندهى و ايجاد ساختار ادارى شيعيان را نيز عهده‌دار شود.
امام صدر از عموم شيعيان خواست که با ارسال نامه و تلگراف خواسته خود را به گوش رئيس‌جمهور و نخست‌وزير و رئيس پارلمان لبنان برسانند و از آنان بخواهند تا با تصويب قانونى همانند ماده قانون شماره ۱۸، قانون ساماندهى اوضاع اهل سنت، و نيز قانون ساماندهى وضعيت دروزيان لبنان، امکان سامان‌يافتن وضعيت شيعيان را نيز فراهم آورند.
پس از اين همايش، بسيارى از شهردارى‌ها و شخصيت‌هاى مختلف حمايت خود را از خواسته‌هاى امام اعلام کردند. همچنين، جمعيت‌ها و گروه‌هاى مناطق مختلف لبنان نيز اقدام مسئولان را براى ساماندهى وضعيت شيعيان خواستار شدند.
ساختمان مجلس اعلای شیعیان لبنان در حازمیه بیروت
دیدار امام و اهالی جنوب از بعلبک؛ محرومیت شیعیان و لزوم ساماندهی
امام صدر براى بازديد اهالى بعلبک و بقاع که مشتاقانه در محل اقامت امام حاضر شده بودند، با کاروانى متشکل از صدها خودرو به همراه شمارى از علما و اهالى جبل عامل عازم بعلبک شد. در پى حضور امام، در اين شهر همايشى مردمى‌برپا شد که هزاران نفر از مناطق مختلف در آن حضور داشتند. سخنرانان اين همايش همگى بر ضرورت انتخاب مفتى براى شيعيان و اتحاد آنان تأکيد کردند و امام صدر را شخص مناسبى براى تصدى اين جايگاه مذهبى و معنوى دانستند.
در پايان اين مراسم، امام صدر در سخنانى با تأکيد بر اينکه جنوب و بقاع و ديگر مناطق لبنان با هم برابر و يکسان هستند، درخصوص وضعيت شيعيان گفت: «نيمى از روستاهاى شيعه‌نشين لبنان محروم هستند ...راستى چرا ما محروم مانده‌ايم؟ آيا ما از زير زمين آفريده شده‌ايم و ديگران از آسمان فرود آمده‌اند؟ نه، مشکل اين نيست. مشکل اصلى در زيربنا و اساس نهفته است.
ما تاکنون فعاليت دينى و آگاهى دينى و ارتباط دينى محکمى در ميان خود نداشته‌ايم. اگر چنين کنيم، آنگاه اين حق را خواهيم داشت که متحد و هم‌صدا با هم، همه آنچه را از ما دريغ شده مطالبه کنيم. بسیاری از شيعيان فاقد بينش دينى صحيح هستند. ما درصدد جبران اين نقيصه برآمده‌ايم و با تشکيل شوراى شرعى در پى حل اين مشکل هستيم و با خود و خداى خويش پيمان بسته‌ايم که مسئوليت رسيدگى به وضع تمامى‌روستاهاى محروم شيعه‌نشين را برعهده گيريم».
در ادامه، امام صدر با اشاره به تشکيلات ديگر فرقه‌ها و مذاهب و با اعلام اينکه »شانزده فرقه لبنانى همگى کاملا سامان يافته‌اند و فقط شيعيان هستند که وضعيت مشخصى ندارند«، همه شيعيان را به همبستگى و پيوند بيشتر با يکديگر براى دستيابى به اهداف مطلوب فراخواند و بر ضرورت همکارى با ديگر مذاهب لبنان براى سربلندى و سرافرازى و آزادگى ميهن تأکيد کرد.
موضعگیری‌ها در تأیید رویکردهای امام صدر
اشخاص و گروه‌هاى متعددى، به‌ويژه از ميان نخبگان، در آن مرحله با امام صدر اعلام همبستگى و از ايشان حمايت کردند. تأمل در موضع‌گيرى نجيب جمال‌الدين، حقوقدان و شاعر و اديب مشهور لبنان، نسبت به امام صدر جالب است.
او با تأليف کتابى مهم جايگاه و نقش امام صدر را در ميان شيعيان تبيين کرد. در واقع، او تحولات سياسى و اجتماعى‌اى را که به دست امام صدر ايجاد شده بود، در کتاب خود با عنوان الشيعة على المفترق أو موسى الصدر بررسى کرد تا نشان دهد که شيعيان در آن مرحله به همراه امام صدر در حال گذر از نقطه عطفى هستند که وضعيت آنان را متحول خواهد کرد: «....ما در کنار اين مرد بزرگ در حال عبور از نقطه عطف تاريخى هستيم. راه پيمودن در کنار او به پيروزى و موفقيت و پويايى و حرکت و رهايى و عروج تا عرش الهى منجر مى‌شود و بدون امام جز رکود و درجازدن حاصلى نخواهيم داشت».
از جمله تلگراف‌هايى که در تأييد و حمايت از طرح امام صدر به ايشان واصل شد، تلگراف ارسالىِ سيّدمحسن الموسوى از کانون هاشمى- الرابطة الهاشمية- بود که از طرح ساماندهى اوضاع شيعيان حمايت مى‌کرد. همچنين، تلگرافى از اهالى عيتيت و مالکيه و شمارى از اهالى منطقه غبيرى واصل شد که در آن از طرح امام مبنى بر تأسيس مجلس اعلاى شيعيان پشتيبانى و حمايت شده بود.
از جمله موضع‌گيرى‌هايى که در حمايت از طرح امام صورت گرفت، حضور نخست‌وزير سابق، صائب سلام، و دکتر محمود کينعو و ابراهيم عرب، رئيس و عضو مجلس اعلاى مسلمانان -اهل سنت- لبنان، در شهر صور براى ديدار با امام صدر و اعلام مراتب احترام برادران اهل سنت به آن رهبر دينى و مصلح بزرگ اجتماعى بود. در آن ديدار، امام صدر اين نکته را تأکيد کرد که تلاش او براى احقاق حق شيعيان هرگز به معناى فرقه‌گرايى نيست، بلکه ساماندهى وضعيت شيعيان عامل مهمى در همراهى با ديگر مذاهب براى خدمت به ميهن و اعتلاى آن خواهد بود.
مصاحبۀ مطبوعاتی امام؛ تبیین اهداف مجلس اعلای شیعیان
امام در مصاحبه‌ای با مجله الحوادث در تاريخ ۷/۱۰/۱۹۶۶ جزئيات طرح تأسيس مجلس اعلای شيعيان لبنان را که قرار بود نمايندگان شيعه به پارلمان لبنان ارائه دهند، اعلام کرد و يادآور شد که ديگر مذاهب و طوايف اين طرح را تأييد کرده‌اند.
امام با تأکيد بر اينکه مجلس اعلای شيعيان تعارضی با مجلس اعلای مسلمانان اهل سنت ندارد و مکمل آن است، خاطرنشان کرد که مجلس پيشنهادی ماهيتی همچون مجلس اعلای اهل سنت و مجلس ملی دروزيان خواهد داشت. ايشان اجرای اين طرح را برای پرکردن خلأ موجود و رفع کاستی‌هايی دانست که هنوز وجود دارند و مانع همکاری مؤثر ميان مذاهب اسلامی‌و تمامی‌فرقه‌های لبنان می‌شوند. ايشان، در ادامه، احداث مدرسه و بيمارستان و راه و تأمين آب و برق و فرصت‌های شغلی و غير اينها را شعار مجلس اعلای شيعيان برشمرد.
امام در خاتمه خاطرنشان کرد: «تصميم داشتم در مصاحبه مطبوعاتی شرکت نکنم، اما الحوادث به‌عنوان مجله‌ای ميهن‌دوست و مورد اعتماد مردم جايگاه ويژه‌ای نزد من دارد. از اين‌رو، آن را برای گفتگو برگزيدم، آن هم نه برای پاسخ به آنچه مغرضان در خفا مطرح میکنند، بلکه برای تبيين اينکه طرح تشکيل مجلس اعلای شيعيان که در همين دوره‌ی فعاليت پارلمان تقديم نمايندگان خواهد شد و اينکه مکمل وظايف مجلس اعلای مسلمانان -اهل سنت- خواهد بود...»
محسن دلول، شخصی که آن مصاحبه را با امام صورت داده بود، در مقدمه چنين نوشت: «از منزل علامه - امام صدر- بيرون آمدم، در حالی که آميزه‌ای از تحسين و شگفتی از شخصيت امام موسی صدر و اطلاعات گسترده و دلايل قاطع و منطق آشکار و شيوای ايشان بر جانم احاطه يافته بود. با خود گفتم: راستی، عجيب نيست که چنين دانشمند بلندهمتی که نقش مهمی در تاريخ شيعيان ايفا کرده، اين‌گونه مورد خصومت و بی‌مهری قرار گيرد ...بلکه، اگر چنين دشمنی‌هايی صورت نگيرد، جای تعجب خواهد بود.»
امام چندی پيش از آن، به مناسبت آغاز به کار دوره جديد فعاليت پارلمان، در سخنانی با تبيين طرح تأسيس مجلس اعلای شيعيان و ابراز شگفتی از اتهام دخالت ايشان در امور سياسی، اعلام کرد که شماری از علما و حقوقدانان و صاحبنظران شيعه پس از بررسی‌های گسترده درباره قوانين و ساختار مجالس ديگر مذاهب و با درنظر گرفتن قوانين و احکام ويژه مذهب تشيّع، طرح مقدماتی تشکيل مجلس اعلای شيعيان را تدوين کرده و پس از دريافت ديدگاه‌های اغلب روحانيون و صاحبنظران شيعه، تغييراتی در آن اعمال کرده‌اند و در زمان بررسی در پارلمان متن نهايی آن را نمايندگان شيعه پارلمان و کميسيون و دادگستری تنظيم خواهند کرد. ارکان مجلس اعلای شيعيان عبارت‌اند از:
«مجمع عمومی - با حضور تمامی‌نيروها و استعدادهای شيعيان، شورای شرعی - به انتخاب علمای دين و با هدف اجرای امور دينی و مذهبی، و هيئت اجرايی که مجمع عمومی اعضای آن را انتخاب میکنند و مسائل اجرايی مجلس اعلای شيعيان را در اختيار خواهد داشت.»
ديدگاه‌های نبيه بری دربارۀ تأسيس مجلس اعلای شيعيان
نبيه بری، رئيس فعلی پارلمان لبنان، معتقد است که طرح تأسيس مجلس اعلای شيعيان «امام صدر را در معرض شديدترين حملات و تهمت‌ها از جانب فئوداليسم سياسی قرار داد، چراکه آنان خطر فروپاشی سلطه خود و برچيده‌شدن بساط خويش را احساس کرده بودند. شديدترين اين حملات از سوی کامل اسعد صورت گرفت که لقب «امام» را از ايشان سلب کرد. شمار ديگری از روحانيون شيعه نيز در آن مرحله با امام مخالفت کردند.»
نبيه برّی می‌افزايد: «ولی امام راه خود را ادامه داد و افرادی همچون شيخ عبدالامير قبلان و شيخ محمد يعقوب و بنده و حسين الحسينی و احمد قبيسی و نجيب جمال‌الدين و مالک بدرالدين و حسين کنعان و حسين يتيم را برای آماده‌سازی مقدمات تأسيس مجلس اعلای شيعيان و جلب حمايت‌های لازم برای اين طرح از سوی همه‌ی فِرَق لبنان تعيين کردند. ما در منزل حسين الحسينی - نماينده مجلس- در خلده و يا در منزل استاد نجيب جمال‌الدين در رأس‌النبع تشکيل جلسه می‌دادیم.» (هیثم، نبیل، نبیه برّی، اسکن هذا الکتاب، دار بلال، بیروت، ۲۰۰۴، ص ۸۲)
مطالب مرتبط در سایت:
آیت الله خلیلی: تشکیل مجلس اعلا موجب احیای جایگاه شیعیان لبنان شد
بيانيه امام موسى صدر پس از آنكه به رياست مجلس اعلاى شيعيان انتخاب شد
متن نامه امام موسى صدر به مفتى اهل سنت جمهورى لبنان، پس از انتخاب ایشان به ریاست مجلس اعلاى شیعیان
سخنان امام موسى صدر در جمع اعضاى مجلس اعلاى شيعيان لبنان، پس از انتخاب ايشان به رياست اين مجلس
نخستین تلاش‌ها برای تشکیل مجلس اعلای شیعیان
اتهامات ساختگى ضد امام و واکنش مردم و مسئولان
درخواست برای زمینه‌سازی قانونی تشکیل مجلس اعلای شیعیان
تبیین اهداف مجلس اعلای شيعيان در مصاحبه امام موسی صدر