به گزارش پایگاه اطلاع‌رسانی مؤسسه فرهنگی تحقیقاتی امام موسی صدر، همایش «نسبت اسلام و توسعه اقتصادی از منظر پنج متفکر اسلامی» عصر یکشنبه دهم تیر 1397 با سخنرانی سیدکاظم صدر، علی مطهری، حسین راغفر، یدالله دادگر، مرتضی عزتی، مجید رضایی، محمدرضا یوسفی، فرشاد مومنی، غلامرضا مصباحی مقدم، ابوالفضل پاسبانی و کریم اسلاملوئیان در تالار فردوسی خانه اندیشمندان علوم انسانی برگزار شد.

دکتر کاظم صدر در این همایش با موضوع دیدگاه‌های امام موسی صدر درباره نسبت اسلام و توسعه اقتصادی سخنرانی کرد. مشروح سخنان دکتر صدر را در ادامه می‌خوانید.

امام موسی صدر و نظریاتش در حوزه اقتصاد از دو جنبه با دیگر اندیشمندانی که نظریات آنها در این همایش تحلیل می‌شود، تفاوت دارد. نخست اینکه امام صدر جزو نخستین روحانیونی بود که علاوه بر سرآمدی در حوزه‌های علمیه قم و نجف، وارد نظام آکادمیک شد و دانش اقتصاد کلاسیک را در دانشگاه تهران فرا گرفت. 

تفاوت دوم در این است که امام صدر فرصت پیدا کرد تا علاوه بر تحصیل و تحقیق پیرامون اقتصاد، تئوری‌ها و طرح‌های اقتصادی مدنظرش را برای شیعیان لبنان پیاده کند. علمای دیگر مورد بحث در این همایش، امکان پیاده کردن عملی تئوری‌هایشان را پیدا نکردند. 

برای صحبت پیرامون آشنایی با امام صدر و سوابق مطالعاتی و اینکه چرا او به لبنان رفت، زمان زیادی لازم است؛ همچنین فراموش نکنیم که برای رسیدن به پاسخ این سوال که چرا امام صدر برنامه‌های اقتصادی را به کیفیتی خاص در لبنان پیاده کرد، باید امکانات لبنان، شرایط این کشور و سوابق سیاسی و اقتصادی آن را بررسی کرد که این هم فرصت زیادی می‌طلبد و من به ناچار سریع وارد بحث می‌شوم. 

خوشبختانه موسسه امام موسی صدر، اندیشه‌های او بویژه مطالب مرتبط با حوزه اقتصاد را به فارسی منتشر کرده است. مخاطبان برای آشنایی با اندیشه‌های امام صدر می‌توانند به مجموعه 12 جلدی «گام به گام با امام»، کتاب دو جلدی «سیره و سرگذشت» یا کتاب‌های مجموعه «در قلمرو اندیشه امام موسی صدر» مراجعه کنند. 

یکی از مهم‌ترین فعالیت‌های امام صدر پس از طی کردن تمام دروس خارج در حوزه‌های نجف و قم، انتشار نشریه مکتب اسلام بود. اگر فضای قم را در آن زمان بررسی کنید به اهمیت انتشار این نشریه بیشتر پی خواهید برد. جالب است که در این نشریه فقط امام صدر درباره اقتصاد می‌نوشت و روی این علم تاکید بسیار داشت.

امام صدر بنا به دعوت آیت‌الله شرف‌الدین و در ادامه مشاهدات و بررسی‌های خود از لبنان ضرورت مهاجرت به این کشور را تشخیص داد. لبنان جزئی از بلاد شام بود که در قرون جدید از زیر سلطه عثمانی به منطقه‌ای تحت تسلط فرانسه درآمد. پس از استقلال در سال 1943 لبنان به یک کشور طایفه‌ای تبدیل شد که 17 طایفه مذهبی در آن حضور داشتند. 

در سرشماری انجام گرفته در آن دوران که توسط فرانسوی‌ها انجام شد، مارونی‌ها به لحاظ تعداد نفوس بیشتر از بقیه بودند بنابراین بیشتر مناصب مهم به آنها واگذار شد. پس از مارونی‌ها مسلمانان اهل سنت بودند و توانستند پست نخست وزیری در قانون اساسی را تصاحب کنند و بعد شیعیان که ریاست پارلمان را در اختیار گرفتند. در این شرایط امام صدر به لبنان می‌رود و فعالیت‌های اقتصادی و اجتماعی خود را پی می‌گیرد.

یکی از مهم‌ترین نظریه‌ها در اقتصاد، بحث سرمایه اجتماعی و اقتصادی نهادی است که امام صدر آن را در لبنان پیاده کرد. سرمایه اجتماعی مبتنی بر سرمایه انسانی است و سرمایه انسانی آن دانش، مهارت و تحصصی است که برای هر انسانی ایجاد درآمد می‌کند. جامعه لبنان در زمان مهاجرت امام صدر به این کشور، بسیار عقب مانده بود. فقر و بیکاری غوغا می‌کرد. نداشتن تخصص و فرصتی برای اشتغال از مهم‌ترین معضلات جامعه انسانی این کشور به‌ویژه شیعیان بود.

بنابراین امام صدر نخستین ضرورت را در ایجاد سرمایه انسانی در لبنان دید. در نظر او باید موسسات آموزشی تاسیس می‌شد. در کنار این موسسات نیز سازمانی برقراری ارتباط و همچنین نظارت بر سرمایه‌های انسانی را تامین می‌کرد.

بازار برای کارآمدی و شکوفایی نیاز به لوازمی دارد. نخست اینکه حقوق و مقرارت در بازار تبیین شده باشد. دوم اینکه امنیت بازار برقرار شود. سوم اینکه ثروتی به دست آمده به سهولت قابل انتقال باشد. این‌ موارد پدیده‌هایی هستند که خود دادوستد کنندگان در بازار توانایی ایجادش را ندارند و حکومت باید در تامین آنها تلاش کند. بنابراین امام صدر برای تقویت بازار دست به اقداماتی زد. برای این منظور ارتباطاتی با پیروان دیگر مذاهب ایجاد و یک نظام تعاونی با آنها برقرار کرد. در ادامه با مسئولان کشور لبنان و دیگر کشورهای اسلامی ارتباط دوستانه گرفت و همه این رفتارها به توسعه سرمایه اجتماعی و تقویت نهادهای شکوفا کننده انجامید.

امام صدر برای تقویت سرمایه‌های انسانی نهادهای متعددی را ایجاد می‌کند. برخی از این نهادها محلی، برخی دیگر منطقه‌ای و تعدادی نیز همگانی هستند. همچنین تعدادی از این نهادها آموزشی هستند تعدادی نقش حمایت کننده را دارند و بخش مهمی نیز وظایف دفاعی به دوششان گذاشته شده است.

سال‌ها پیش از امام صدر در شهر صور لبنان «جمعیت البر و الاحسان» تاسیس شد، اما این نهاد به مرور شکوفایی و کارآیی خود را از دست داد. امام صدر پس از مهاجرت به لبنان این سازمان را احیا می‌کند. در ادامه مشاهده می‌کند که پدیده زشت تکدی‌گری در صور بسیار رواج دارد. او در «جمعیت البر و الاحسان» متکدیان را شناسایی کرده و با یک برنامه‌‌ریزی منسجم به کمک آنها می‌شتابد. این کار انعکاس بسیاری در لبنان داشت.

همچنین امام صدر برای کودکان آواره و یتیم دارالایتامی تاسیس می‌کند. در کنار آن نیز به تاسیس مدرسه‌ای برای دختران لبنانی به نام «بیت الفتات» می‌پردازد. همچنین او منابع مالی «جمعیت البر و الاحسان»
را سروسامان داده و برنامه‌هایی برای افزایش آن اجرا می‌کند. هر عضوی از این جمعیت ماهیانه 1 لیره به جمعیت کمک می‌کرد. تاسیس مدارس پرستاری و کودکستان از دیگر کارهای امام صدر است. مدارس بانوان پس از امام صدر به مدیریت خواهرش دکتر رباب صدر درآمد و در این دوره بسیار توسعه پیدا کرد.

در کنار این برنامه‌های عمرانی، امام به تدریس در مدارس علمیه نیز می‌پردازد. چند سال بعد اتفاق مهمی می‌افتد و امام صدر با تلاش‌های بسیار هنرستان فنی و حرفه‌ای را در صور تاسیس می‌کند. در این هنرستان رشته‌های الکترونیک، برق و مکانیک، جوشکاری، تراشکاری، نجاری و قالیبافی به هنرجویان آموزش داده می‌شود. بعدها مدیریت این مدرسه به شهید دکتر مصطفی چمران سپرده شد. 

تاسیس باشگاه تفریحی برای جوانان و تاسیس یک حوزه علمیه با نام «مهد الدراسات الاسلامیه» از دیگر کارهای مهم امام صدر است. این نهادها همه محلی بودند. امام صدر پس از تاسیس آنها به سراغ نهادها و برنامه‌های همگانی می‌رود.

یک علت مهم موفقیت امام صدر در لبنان و کشورهای عربی سخنرانی‌های اوست. توسعه اقتصادی نیز بدون توسعه اجتماعی صورت نمی‌گیرد. امام صدر در مناسبت‌های مختلف در مدارس، دانشگاه‌ها، کلیساها و دیرها در لبنان و همچنین در دانشگاه‌ها و نهادهای بین‌المللی و خارج از لبنان سخنرانی کرده و در این سخنرانی‌ها فرهنگ اسلامی را ارائه می‌کند. آنچه امام صدر در سخنرانی‌های خود در مساجد صور، دانشگاه‌ها و کلیساهای لبنان و خارج از این کشور ارائه می‌کرد، همه از یک سرچشمه یعنی تفکر اسلامی نشات می‌گرفت.

امام صدر همچنین در در جلسات سخنرانی و همایش‌هایی که خود برپا می‌کرد، دانشمندان همه فرقه‌ها از لبنان را دعوت می‌کرد تا نظریات خود را ارائه کنند. همچنین در برنامه‌های اعیاد مذهبی در صور نیز امام از سخنوران مسیحی و اهل سنت لبنان نیز برای سخنرانی دعوت می‌کرد.

این برنامه‌ها باعث شد تا ارتباط، اعتماد و تعاون امام صدر و شیعیان با پیروان دیگر فرقه‌ها بیشتر شود و این سرمایه اجتماعی مهمی بود که امام صدر از آن برای حمایت از همه لبنان استفاده می‌کرد. امام صدر همچنین از این تعاون‌ برای تاسیس مجلس اعلای شیعیان لبنان نیز بهره گرفت.

پس از حمله اسرائیل به جنوب لبنان امام صدر با تلاش بسیار و همکاری همه فرقه‌ها در لبنان سازمان حمایت و عمران جنوب لبنان را تاسیس می‌کند. در نهایت آخرین نهاد تاسیسی توسط امام صدر، نهاد دفاعی است. اسرائیل پس از حضور فلسطینی‌ها در لبنان به مناطق شیعه‌نشین این کشور بسیار حمله می‌کرد. پس از این حملات نیز جنگ داخلی در لبنان درگرفت که بر اثر آن تمامیت ارضی این کشور به شدت در خطر افتاده بود. بنابراین امام صدر گروه نظامی «امل» را تاسیس می‌کند تا این جنبش نظامی بتواند دستاوردهای امام صدر در لبنان را حفظ کند.

در یک جمع‌بندی باید گفت که امام صدر بر حسب ضرورت ابتدا تشخیص می‌دهد که سرمایه انسانی باید توسعه پیدا کند. پس از شروع این کار به تاسیس نهادهای توسعه‌ای، اجتماعی ــ عمرانی و در نهایت دفاعی اقدام می‌کند. با کمال تاسف او ربوده شد، اما نتایج فعالیت‌هایش اکنون در لبنان چشمگیر است. حضور ممتاز شیعیان در تمام مناصب و موقعیت‌های اجتماعی، اقتصادی و سیاسی و همچنین حضور حزب‌الله و دفاع آن از تمامیت ارضی کشور لبنان با اقدامات عمرانی امام صدر ممکن شده است.