به گزارش روابط عمومی موسسه فرهنگی تحقیقاتی امام موسی صدر، نشست «جایگاه تاریخ شفاهی در حفظ و تبیین سیره و اندیشه‌امام موسی صدر» به مناسبت نمایشگاه کتاب مشترک موسسه‌ شهرکتاب و موسسه‌ امام موسی صدر با سخنرانی علیرضا کمری، رسول صدرعاملی، مهدی فیروزان، جعفر گلشن روغنی و اجرای علی اصغر محمدخانی در موسسه فرهنگی شهرکتاب برگزار شد.

رونق تاریخ شفاهی در ایران

علی اصغر محمدخانی در ابتدای این نشست گفت: به مناسبت هفته کتاب جمهوری اسلامی ایران موسسه امام موسی صدر با همکاری موسسه شهر کتاب تصمیم گرفت هفته کتاب امام موسی صدر را در کتابفروشی‌های شهرکتاب برگزار کند. این نشست تخصصی درباره تاریخ شفاهی و سیره امام موسی صدر نیز به همین مناسبت برپا شده است. موسسه تاکنون ۴ مجلد از مجموعه تاریخ شفاهی خود را منتشر کرده و شامل خاطرات و نظرات کسانی است که از نزدیکان امام موسی صدر به شمار می‌آیند.

وی افزود: مقوله تاریخ شفاهی در این دهه اخیر در ایران بسیار پررونق شده است. در تاریخ شفاهی درباره شخصیت ها ما با ۲ وجه روبه‌رو هستیم؛ نخست اینکه شخصیتی تاریخی خود در قید حیات است، بنابراین تاریخ‌نگار به سراغش رفته و درباره دوران زندگی و مسائلی که در گذشته رخ داده صحبت می‌کند. در وجه دوم خود شخصیت حضور ندارد و بر این اساس تاریخ‌نگار به سراغ کسانی که این شخصیت را درک کرده‌اند رفته و درباره او با آنها صحبت می‌کند.

محمدخانی ادامه داد: متاسفانه ما در حوزه مستندسازی در ایران بسیار ضعیف هستیم. البته کاری که موسسه امام موسی صدر انجام داده قابلیت آن را دارد که به عنوان یک الگو و نمونه به دیگران معرفی کرد.

معاون فرهنگی و پژوهشی شهرکتاب در بخش دیگری از سخنان خود بر لزوم جمع‌آوری سریع‌تر خاطرات افراد از امام موسی صدر، تاکید کرد و گفت: یکی از اندیشمندانی که با امام موسی صدر در ارتباط بود و خاطرات زیادی از ایشان داشت، مرحوم دکتر سیدجعفر شهیدی بود. متاسفانه در زمان حیات ایشان هیچگاه فرصت ضبط خاطراتشان از امام موسی صدر به دست نیامد. همچنین فکر می‌کنیم موسسه می‌بایست برخوردهای کوتاه ادیبان و هنرمندان با امام موسی صدر را نیز ضبط می‌کرد که تاکنون این‌کار صورت نگرفته است.

تاریخ شفاهی، تاریخ محرومان است

علیرضا کمری، محقق حوزه تاریخ شفاهی اولین سخنران این نشست بود که در آغاز سخنانش گفت: مقوله تاریخ شفاهی یک رویکرد نظری و یک روش عملی جدید در تاریخ‌نگاری معاصر ایران است. در این روش تاریخ‌نگار به جای منابع کتبی به شاهدان وقایع و کنش‌گران تاریخی رجوع کرده و از مسائل ذهنی آنها به عنوان مجموعه اسناد خود استفاده می‌کند. مورخ شفاهی کارش گفت‌وگوی روشمند فعال با شاهدان اصلی رویدادها و پدیده‌ها برای بازشناسی رویدادها است.


وی افزود: مورخ شفاهی خاطره‌گیر یا خاطره‌نویس نیست، چرا که مفهوم تاریخ در تاریخ شفاهی یک مقوله گفتمانی است. آنچه در گذشته از تاریخ مستفاد می‌شد ناشی از مراکز قدرت بود، اما در تاریخ شفاهی نگاه از پایین مدنظر است. تاریخ شفاهی برخلاف تاریخ رسمی، تاریخ محرومان، دیده نشده‌ها و بی‌صداها است و بر این اساس با ذهنیت اجتماع و توده‌های مردم سروکار دارد. در این راستا تاریخ با فرهنگ و باورهای مردمی تلفیق پیدا می‌کند و در حوزه دانش‌های «میان‌رشته‌ای» وارد می‌شود.

این تاریخ‌نگار در ادامه با اشاره به این نکته که تاریخ شفاهی با هویت و حافظه اجتماعی نسبت پیدا کرده و از این منظر با مطالعات فرهنگی نیز نسبت پیدا می‌کند، گفت: تاریخ شفاهی ۲ عرصه را برای مطالعه محل توجه قرار می‌دهد؛ نخست موضوع و دیگری شخصیت‌ها. به گمان من بین این ۲ عرصه را نیز می‌توان جمع کرد.

اهمیت تاریخ شفاهی مربوط به امام موسی صدر

کمری در بخش دیگری از سخنان خود شخصیت امام موسی صدر را واجد اهمیت بسیار در تاریخ معاصر ایران خواند و اضافه کرد: امام صدر در کشورهای ایران، عراق، سوریه و به ویژه لبنان تاثیر مهمی گذاشته است، بنابراین ثبت کنش‌های سیاسی و فرهنگی وی بسیار مهم است. امام صدر کسی است که حیثیت، اعتبار، آبرو و هویت فراموش شده شیعیان لبنان را بازآفرینی کرد و از این نظر شیعیان به وی بسیار مدیون هستند.

نویسنده کتاب «با یاد خاطره» در بخش دیگری از سخنان خود به مجلدات منتشر شده تاریخ شفاهی موسسه امام موسی صدر اشاره کرد و گفت: حمید قزوینی کار بسیار ارزشمندی را با نظارت موسسه امام موسی صدر در حوزه تاریخ شفاهی امام صدر شروع کرده که تاکنون ۴ مجلد از آنها در قطع پالتویی روانه بازار اندیشه شده است. محتوای این مجلدات از پیشگفتار ناشر تا صفحه انتهایی آن خواندنی هستند. فقط به نظرم عکس شخصیت‌هایی که محل پرسش واقع شده‌اند، باید آورده شود.

کمری اضافه کرد: اهمیت این کتاب‌ها را در چند مورد می‌توان بررسی کرد؛ نخست اینکه جناب قزوینی در این مجموعه از روش پرسش و پاسخ استفاده کرده‌ است. پرسش‌های این کتاب‌ها نیز بسیار برجسته هستند و اهمیت تاریخی دارند. دوم اینکه خود شخصیت‌هایی نیز که محل گفت‌وگو واقع شده‌اند، اهمیت بسیاری دارند. بنابراین این کتاب‌ها دارای چند لایه به این شرح هستند؛ لایه اول از جهت خود موضوع یعنی امام موسی صدر است. لایه دوم به دیدن مستقیم پدیده‌های تاریخی توسط مصاحبه شوندگان باز می‌گردد. لایه سوم به ارائه موضوع برای مطالعه ثانوی پیرامون شخصیت‌ها توسط این کتاب‌ها اختصاص دارد. در نهایت اینکه نثر کتاب‌ها بسیار ساده، سرراست و مبتنی بر سنخ گفتار راویان است.

معاون پژوهشی دفتر ادبیات و هنر مقاومت همچنین به یکی دیگر از ویژگی‌های منابع تاریخ شفاهی نیز اشاره کرد و گفت: در تاریخ شفاهی باید از طریق خواندن، سخن مرجع روایت را بشنویم. بنابراین این منابع در میانه گفتار و نوشتار قرار دارند. میزان تاثیرگذاری این ۴ مجلد به قدری زیاد بود که ضرورت ادامه این پروژه را بیش از پیش نمایان ساخت. مفاد این کتاب‌ها در شناخت جریان‌های سیاسی و فرهنگی روحانیون در دوره معاصر بسیار مهم است. مساله دیگر در این است که پس از اتمام این مجلدات و ارائه تمام اطلاعات راویان، می‌توان همه آنها را در یک کتاب مفصل به عنوان تاریخ شفاهی امام موسی صدر منتشر کرد و در اختیار مراکز پژوهشی قرار داد.

کمری در پایان با بیان این نکته که در این 30 و چند سال گذشته از ربودن امام موسی صدر مقاله‌ها، کتاب‌ها و یادداشت‌های مطبوعاتی بسیاری درباره این اندیشمند منتشر شده بر لزوم فهرست نویسی این منابع برای یکپارچه کردن آنها تاکید کرد.

شناخت امام صدر از طریق کتابخانه‌اش

جعفر گلشن روغنی، تاریخ‌نگار و محقق دومین سخنران این نشست گفت: من به همراه دکتر گوهریان در ۲ سفری که با مساعدت خانواده امام موسی صدر به لبنان داشتیم، گنجینه کتابخانه امام موسی صدر در لبنان را سامان دادیم. در حین انجام دادن این کار بود که ارادت من به امام موسی صدر بیشتر شد. من با دیدن کتاب‌های امام با دنیای ارتباطات ایشان آشنا شده و شناختی از این طریق از سیره امام صدر کسب کردم که در هیچ منبعی نمی‌توانستم پیدا کنم.


وی افزود: تاکنون از مجموعه تاریخ شفاهی موسسه امام موسی صدر ۴ مجلد منتشر شده که من سعی می‌کنم به دسته‌بندی این آثار بپردازم. نخستین مجلد از این مجموعه با عنوان «من و آقاموسی» به خاطرات آیت‌الله عبدالجلیل جلیلی اختصاص دارد. ایشان متولد 1302 بود، یعنی ۵ سال از امام صدر بزرگتر بودند. دومین مجلد با عنوان «حدیث روزگار» به خاطرات حجت‌الاسلام سیدهادی خسروشاهی می‌پردازد. خسروشاهی در سال 1317 به دنیا آمد. سومین مجلد با عنوان «یاران موافق» خاطرات آیت‌الله مستجابی را دربر می‌گیرد. ایشان متولد 1302 هستند و چهارمین جلد با عنوان «دیدار در پاریس» مربوط به خاطرات مرحوم حسن حبیبی و همسرشان خانم شفیقه رهیده است. بنابراین ۳ مجلد از این مجموعه به خاطرات ۳ روحانی و فقیه و ۱ مجلد هم به خاطرات یک دانشگاهی از امام صدر اختصاص دارد.

«حدیث روزگار» عمق اندیشه‌های امام صدر را تبیین می‌کند

گلشن روغنی ادامه داد: از نظر «میزان و سطح اطلاعات» خاطرات هادی خسروشاهی دقیق‌ترین و منظم‌ترین اطلاعات را به مخاطب ارائه می‌کند. شاید دلیل این منظمی به این نکته بازگردد که خود آقای خسروشاهی اهل نوشتن است و پیشتر خاطرات خود از امام موسی صدر را به مرحله نگارش درآورده بود، بنابراین گذر زمان باعث فراموشی ایشان نشد. با این کتاب ما وارد ذهن امام صدر شده و تفکرات سیاسی، اجتماعی و هنری ایشان را درک می‌کنیم. باقی مجلدات ما را این‌گونه به امام نزدیک نمی‌کند. خاطرات آقایان جلیلی و حبیبی چون در زمان پیری و بیماری این ۲ چهره گرفته شده ما را به اندازه خاطرات آقای خسروشاهی به عمق اندیشه‌های امام نمی‌برند.

این تاریخ‌نگار همچنین به ویژگی خاص کتاب «یاران موافق» اشاره کرد و گفت: گذر زمان و رابطه خاص و شیفتگی و شیدایی باعث شد تا آقایان مستجابی و مرحوم جلیلی نتوانند به طور کامل درباره امام صدر صحبت کنند. به نظر من هرکس که می‌خواهد عاشقانه امام صدر را بشناسد کتاب «یاران موافق» را مطالعه کند. متن این اثر بسیار عاشقانه است. از نظر شناخت خلقیات و روحیات امام صدر نیز این کتاب بسیار عالی است. مرحوم جلیلی مقداری درباره این خلقیات صحبت کرده‌اند، اما آقای خسروشاهی تقریبا توجهی به این مساله نداشته و سعی کردند بیشتر اندیشه امام صدر را مطرح کنند.

نویسنده کتاب «نفر اول: زندگانی شهید عزت‌الملوک کاووسی» درباره دیگر معیارهای طبقه‌بندی مجلدات تاریخ شفاهی موسسه امام موسی صدر نیز اضافه کرد: در موضوع ارائه اندیشه و آرای فکری امام موسی صدر نیز سه کتاب «یاران موافق»، «من و آقاموسی» و «حدیث روزگار» هرکدام بخش‌های از اندیشه امام را بازگو می‌کنند. درباره اندیشه‌های سیاسی نیز در خاطرات آقایان جلیلی، حبیبی و خسروشاهی نیز به خوبی بحث و بررسی شده است. در این سه کتاب می‌توانیم با موضع امام موسی صدر درباره انقلاب اسلامی ایران به خوبی آشنا شویم.

خاطرات دانشگاهی امام موسی صدر

گلشن روغنی در ادامه خاطرات آیت‌الله جلیلی را با توجه به همراهی ایشان با امام موسی صدر در دانشگاه تهران را حایز اهمیت دانست و اشاره کرد: کتاب «من و آقاموسی» ۲ ویژگی خاص دارد؛ نخست اینکه آقای جلیلی هم‌درس امام صدر در دانشکده حقوق بودند. بنابراین ایشان تنها شاهد دوران دانشجویی امام بوده و توانستند نکات جذابی را بیان کنند و دوم اینکه ایشان همراه با امام برای تکمیل تحصیلات حوزوی به نجف می‌روند. کتاب آقای خسروشاهی نیز به ارائه اطلاعات دست‌اولی از حضور امام صدر در کنفرانس‌های اندیشه اسلامی در الجزایر و مباحثه امام با علمای اهل سنت به ویژه شیخ الازهر در این کنفرانس به مخاطبان ارائه می‌دهد. همچنین آقای خسروشاهی در دوره‌ای که سفیر ایران در واتیکان بود، پیگیری جریان ربودن امام صدر را به مطالبات واتیکان نیز تبدیل می‌کنند.

این تاریخ‌نگار و مدرس دانشگاه در بخش دیگری از سخنان خود درباره ویژگی‌های مهم کتاب «دیدار در پاریس» گفت: ویژگی خاص کتاب «دیدار در پاریس» از آن جهت است که مرحوم حسن حبیبی آخرین کسی است که امام صدر را پیش از سفرشان به لیبی ملاقات می‌کنند. همچنین در این کتاب مرحوم حبیبی تلاش‌های امام خمینی (ره) برای پیگیری پرونده ربودن امام صدر نیز آشکار می‌شود.

گلشن روغنی در پایان اظهار کرد: در میان این مجلدات تنها در کتاب خاطرات آیت‌الله مستجابی لحن مصاحبه شونده حفظ شده است. همچنین در مواقعی حمید قزوینی در مقام مصاحبه شونده به دلیل آنکه فضا مناسب نبوده، جسارت لازم را برای پرسیدن سوال‌های چالشی نداشته است. امیدوارم در کتاب‌های بعدی پرسش‌های فراوان و پیوسته در یک موضوع صورت گرفته تا عمق مطلب بیشتر برای مخاطبان عیان شود.

نگارش فیلمنامه‌ای درباره امام موسی صدر

رسول صدرعاملی، کارگردان و تهیه‌کننده سینمای ایران در این نشست ضمن اشاره به نسبت خانوادگی خود با امام موسی صدر، گفت: اکنون نزدیک به چهار سال است که در تلاش برای نگارش فیلمنامه‌ای درباره امام موسی صدر هستم، اما کار بسیار سخت پیش می‌رود، چرا که ایشان شخصیتی چند وجهی داشته‌اند. به نظرم باید خودشان بیایند و درباره کار نظر بدهند.

وی افزود: من امیدوارم بتوانم فیلم خوبی درباره امام صدر بسازم، اما این کار بسیار سخت است چرا که نیاز به معرفت کامل ایشان را دارد. امیدوارم خود ایشان بیاید و این معرفت را به من ارزانی کند.

کارگردان فیلم سینمایی «هر شب تنهایی» همچنین به بیان خاطرات خود از امام موسی صدر پرداخت و گفت: صله‌رحم یکی از ویژگی‌های شخصیتی امام موسی صدر بود. یادم می‌آید که در اواخر دهه 40 که من حدود 10 سال داشتم، امام صدر به تهران آمده بود. وقت‌شان در این سفر بسیار پر بود و برای اینکه حتما به ما هم سربزنند یک روز صبحانه به منزل ما آمدند و من جلوی ایشان یک انشا و شعر خواندم. ایشان هم گفت نثر خیلی خوبی داری ولی چه اصراری داری شعر بگویی و راست می‌گفت من دیگر به شعر گفتن فکر نکردم. درک بعدی من از امام موسی صدر، ۲ سال پیش اتفاق افتاد که برای تکمیل فیلمنامه‌ام سفری به لبنان داشتم.



صدرعاملی ادامه داد: در این سفر از یکی از موسسات امام موسی صدر در لبنان که فعالیتش نگهداری کودکان و نوجوانان بی‌سرپرست، به ویژه دختران بود، دیدار کرده و با بیش از 30 دختر این موسسه مصاحبه کردم. علیرغم تنگدستی، این دختران مناعت طبع بسیاری داشتند و این نتیجه تربیت آنها توسط موسسه بود. این موسسه اکنون نزدیک به 50 سال است که فعالیت دارد و نخبگان بسیاری را تربیت کرده است.

زیبایی‌شناسی امام موسی صدر را تبیین کنیم

کارگردان فیلم سینمایی «گل‌های داوودی» در بخش دیگری از سخنان خود به لزوم تبیین مفهوم زیبایی‌شناسی از منظر امام موسی صدر اشاره کرد و گفت: عجیب است که تاکنون هیچ پژوهشگری به بررسی مقوله زیبایی‌شناسی از منظر امام صدر نپرداخته است. ایشان تمام نکات خود را از منظری زیباشناختی بیان کردند و موفقیت ایشان نیز به دلیل همین نوع دیدگاه خاص‌زیبایی شناختی‌شان است. بنابراین برای رسیدن به جهان‌بینی امام موسی صدر باید زیبایی‌شناسی ایشان را شناخت.

وی اضافه کرد: اکنون که امام نیست، حسرتی بر دل همه ما مانده است. اکنون می‌فهمیم که روحانی بودن چه معنایی دارد؟ به نظر من حتما باید با توجه به سیره امام موسی صدر، مقوله روحانی بودن را مورد بازخوانی جدی قرار دهیم. همه ما می‌دانیم که همه ساله پول‌های بعضا هنگفتی از سوی برخی مراجع به امام موسی صدر می‌رسید تا در اموری که صلاح می‌دانند مصرف کنند. حتی لیست موارد مصرف این پول‌ها را امام می‌نوشت که بخشی از آنها اکنون در اختیار آقای مستجابی است. با این اوصاف در همان دوران امام صدر به آیت‌الله مستجابی نامه‌ای نوشته و در آن بیان می‌کنند که می‌خواهند به سفر حج بروند، اما پول ندارند که آقای مستجابی مبلغی را برای این منظور به امام صدر قرض می‌دهند. این روحانیت را من امروز نمی‌بینم. امام صدر همیشه حرف مردم را می‌زد تا اینکه برای مردم حرف بزند، اما روحانیت امروز فقط می‌خواهد برای مردم حرف بزند.

خاطرات دکتر شهیدی را از دست دادیم/ امام موسی صدر فراجناحی است

مهدی فیروزان، خواهرزاده امام موسی صدر و مدیرعامل موسسه شهرکتاب نیز از سخنرانان این نشست بود. وی در بخشی از سخنان خود گفت: امام موسی صدر فراجناحی بود و به هیچ جریانی تعلق نداشت و موسسه نیز با تاسی از امام همین رویه را دنبال کرده و از هیچ نهادی بودجه‌ای دریافت نمی‌کند. موسسه اعتقاد ندارد که امام را از یک بُعد خاص نگاه کند چرا که امام نه متعلق به ایران و لبنان که متعلق به منطقه و کل جهان است.


وی افزود: موسسه نیز به دلیل فراجناحی بودن مانگار شده است و همین ماندگاری باعث شده تا کارها آهسته و پیوسته انجام شود. زمانی که موسسه آغاز به کار کرد، طیف چندانی امام صدر را نمی‌شناختند، اما اکنون همه می‌شناسند. کار تاریخ شفاهی در موسسه امام موسی صدر در سال‌های بعد از تاسیس موسسه  آغاز شده است و متاسفانه ما خاطرات برخی مانند مرحوم دکتر شهیدی را از دست دادیم. با این اوصاف از شروع پروژه تاریخ شفاهی تاکنون با همه کسانی که با امام رابطه داشتند مصاحبه شده است.

فیروزان ادامه داد: در ایران خاطرات خوبی از اشخاص مختلف درباره امام موسی صدر ضبط شده است. حتی با آقای اسدالله طباطبایی که در قم کتابفروشی داشته و امام صدر گاهگاهی به او سر می‌زدند نیز مصاحبه‌ای انجام شده و خاطره کوتاه دکتر علی اکبر صالحی، وزیر سابق امور خارجه نیز ثبت و ضبط شده است. با این اوصاف کار تاریخ شفاهی در لبنان تازه آغاز شده و به دلیل آنکه عمده فعالیت‌های امام در لبنان بود باید یک اهتمام جدی در این کشور نیز صورت گیرد.

لزوم نقد اندیشه‌های امام موسی صدر

داماد امام موسی صدر همچنین به لزوم نقد اندیشه‌های ایشان اشاره کرد و گفت: هر اندیشه‌ای برای ماندگار شدن باید نقد شود. موسسه بنا ندارد فقط از امام موسی صدر تعریف کند و مداح اندیشه وی باشد، چرا که این را ظلم در حق ایشان می‌داند. کما اینکه مشابه این ظلم درباره اندیشه‌های امام خمینی(ره) اتفاق افتاده است. سیاست نقد اندیشه‌های امام صدر در موسسه پایه‌ریزی شده است. برای رسیدن به این هدف باید ابتدا آثار امام صدر منتشر شوند که البته این کار انجام شده و در آینده‌ای نزدیک نیز دایرةالمعارفی از منظومه عملی و فکری امام که به صورت کورنولوژیک کار شده در اختیار مخاطبان قرار می‌گیرد.

ماجرای اصرار به امام موسی صدر برای دیدار با شاه

مدیرعامل موسسه شهر کتاب در بخش دیگری از سخنان خود به بیان خاطره‌ای از امام موسی صدر پرداخت: امام موسی صدر هر موقع به ایران می‌آمد سعی می‌کرد به همه خانواده و فامیل سربزند و دیدار تازه کند. یادم می‌آید که در سال 50 نیز یک‌بار به ایران آمده و روزی برای صرف نهار به منزل ما آمد. در حین صرف غذا پدرم از ایشان اوضاع را پرسید و ایشان گفت: از روزی که آمدم امیراسدالله علم چندبار تماس گرفته و خواستار ملاقات من و محمدرضا پهلوی شده است و من هم به او گفته‌ام که این سفر غیرکاری است و من فقط برای دیدن خانواده آمده‌ام. بعد در ادامه به پدرم گفتند که دیگر نمی‌شود روی شاه حساب کرد.

فیروزان اضافه کرد: ۲ هفته بعد از این جریان امام سرزده و عصبانی به منزل ما آمدند و گفتند که در سعدآباد به دیدار شاه رفته‌اند و وقتی تعجب ما را از این جریان مشاهده کرد گفت: «آنقدر خانواده‌های آقایان مرتضی مطهری، علی اکبر هاشمی رفسنجانی و تعدادی از اقوام فعالان مجاهدین خلق، یعنی امثال حنیف نژاد، به من اصرار کردند که شاه را ببینم و درخواست آزادی زندانیان را کنم، که ناچار به پذیرش شدم، با وجودی که می‌دانستم این دیدار، به ویژه درخواست آزادی مجاهدین خلق، فایده‌ای دربر ندارد. با این اوصاف فکر کنم آقایان هاشمی و مطهری از زندان آزاد شوند.» و همین اتفاق هم افتاد. این خاطره من نیز در کنار اسناد ساواک و خاطرات آقایان حجتی کرمانی و هاشمی رفسنجانی در راستای فهم شرایط آن روز جامعه ایران موثر است.

محققان برای تبیین تئوریک مقوله «گفت‌وگو» به کمک موسسه بیایند

مدیرعامل شهرکتاب در پایان گفت: اکنون مدتی است که تببین منظومه فکری و عملی امام موسی صدر در قالب جلساتی با عنوان «اندیشه و عمل» با سخنرانی اندیشمندان برجسته حوزوی و دانشگاهی در موسسه در حال پیگیری است. همچنین دیدگاه‌های فقهی امام صدر نیز هم‌اکنون به صورت کاملا آکادمیک در حال تبیین و بررسی است. من از همین‌جا به محققان و اندیشمندان پیشنهاد می‌کنم که در راستای تبیین تئوریک مقوله «گفت‌وگو» از منظر امام موسی صدر به کمک موسسه بیایند. امام موسی صدر، امام گفت‌وگو است و این مساله را به صورت عملی نشان داده است، این در صورتی است که تاکنون مقوله گفت‌وگو صرفا برای ما به صورت یک ژست روشنفکری بوده است.