۱۹ فروردین، سالروز شهادت آیت الله سیدمحمد باقر صدر، اندیشمند بزرگ جهان اسلام و خواهرش آمنه (بنت الهدی) است.
به گزارش روابط عمومی مؤسسهٔ فرهنگی تحقیقاتی امام موسی صدر، آیت الله سیدمحمد باقر صدر، فقیه و مرجع تقلید شیعیان، پسر عموی امام موسی صدر و یکی از اندیشمندان شاخص خاندان صدر و جهان اسلام است. او در جوانی به درجه اجتهاد و فقاهت رسید و نظریه‌های جدیدی را در منطق و فلسفه و اقتصاد بنیان گذاری کرد. دو کتاب مشهور وی «اقتصادنا» و «فلسفتنا» است که در بعضی از مدارس علمیه به خصوص در مدارس کشورهای عربی و بعضی از دانشگاه‌ها تدریس می‌شود. او و خواهرش در نوشته ها و فعالیت هایشان به دنبال تحول و تغییر در معرفت دینی و نوآوری بودند.
آمنه (بنت الهدی) صدر نیز که تحصیلات خود را در زمینهٔ فقه، علم حدیث، اخلاق، تفسیر و سیره نزد برادرش آموخته بود، برای احیاء فرهنگ غنی اسلامی به تربیت دختران و زنان مسلمان مشغول شد و مدیریت مدارسی به نام الزهرا را در شهرهای بغداد و کاظمین بر عهده گرفت و با برگزاری جلسات فکری و مذهبی مختلف به تهیه مقالات و ایراد سخنرانی در زمینه‌های گوناگون اسلامی پرداخت.
آیت الله صدر در کنار درس و تحقیق بر علیه حکومت دیکتاتوری عراق مبارزه می‌کرد. از کارهای تاثیرگذار آیت الله صدر برای بیداری مردم عراق و آماده کردن آنها برای قیام، برگزاری تفسیر موضوعی قرآن بود. حکومت عراق بارها او را دستگیر و شکنجه کرد و هر بار با اجتماع و اعتراض مردم مجبور به آزادی شهید صدر شد.
رژیم بعث عراق، پس از دستگیری آیت الله سیدمحمدباقر صدر و خواهرش بنت الهدی در تاریخ ۱۶ فروردین ۱۳۵۹، از آنها خواست که چند کلمه برضد انقلاب اسلامی ایران بنویسند تا از مرگ نجات یابند. با مخالفت آنها، این خواهر و برادر مجاهد و عالم را به شکنجه‌گاه بردند و به شهادت رساندند. سرانجام در تاریخ ۱۹ فروردین ۱۳۵۹، در نیمه‌های شب پیکر شهید صدر را به خانواده‌شان تحویل دادند. اما پیکر شهید بنت الهدی صدر هرگز تحویل داده نشد و مدفن این بانوی مجاهد هنوز مشخص نشده است.
به مناسبت سالروز شهادت این دو عالم و مجاهد بزرگ، اندیشه‌ها و آثار آنها را مرور می‌کنیم.
- آثار شهید صدر و خواهرش از نگاه آیت الله اشکوری/ شهید صدر به دنبال حل مشکلات روز بود و بنت الهدی نگاه تربیتی داشت
آیت الله سید احمد حسینی اشکوری، پژوهشگر، محقق و از پرکارترین فهرستنگاران نسخ خطی در ایران است. آیت الله اشکوری که در نجف به دنیا آمده و تحصیل کرده است، در زمان حیات و فعالیت شهید سید محمدباقر صدر با او ارتباط و دیدار داشته است.
آیت الله اشکوری در گفت و گو با گروه تاریخ شفاهی مؤسسهٔ امام موسی صدر، به نکاتی درباره تالیفات شهید صدر و فعالیت‌های خواهرش، بنت الهدی صدر اشاره کرده است. او می‌گوید: «آسید محمدباقر صدر در نوشته‌هاش دو خصیصه داشت که این مهم بود به نظر من، یکی اینکه یک مسائلی را که مشکلات روز بود می‌خواست حل کند، مشکلات سیاسی، روش‌های حزبی مثل کمونیست‌ها و این‌جور مسائل ... اقتصادنای ایشان درواقع اینها جواب اینهاست. مسألة دیگه که ایشان خیلی اهتمام داشت مربوط به مشکلاتی بود که امروزه در کل دنیا هست، مشکل بانک‌ها و موضوع ربا و خب بانک‌ها صریحاً کار ربایی می‌کنند، و ما در آیة قرآن و دستورات اسلامی صریح داریم که این حرام است و نهی شده. خب پس چکار باید کرد چه جور باید حلش کرد؟ یک جوری که ما هم یک برنامة بانکی داشته باشیم تا اندازه‌ای و اسلامی هم باشد، ربایی نباشد. مثلاً ایشان آمد و بانک لا ربوی را نوشت.»
محقق برجسته و نسخه شناس سرشناس در ادامه توضیح می‌دهد: «عرض کردم امتیاز کارهای آسید محمدباقر یک جهتش این بود که می‌خواست مشکلات اجتماعی، دینی و این مسائل را حل کند. یک مسألة دیگری که در نوشته‌های ایشان مهم است عمق مطلب است؛ این‌جور نبود اینکه قلم‌فرسایی کند. آسید محمدباقر در این بانک لاربوی روی اصطلاحات بانکی دقت دارد و این مهم است. پس بنابراین به نظر من اهمیت کارهای به‌خصوص آسید محمدباقر صدر این دو نکته است.»
آیت الله اشکوری همچنین درباره کارهای بنت الهدی صدر در دوره‌ای که این فعالیت‌ها برای زن آن هم در عراق مرسوم نبود توضیح می‌دهد: «ایشان مرد بود، زن نبود، حتی در کیفیت صحبت کردنش حتی تُن صداش مرد بود. فعالیتش هم مردانه بود. خیلی قوی و فعال بود، صحبت هم که می‌کرد تند و قرص بود.»
او درباره نوشته‌های بنت الهدی صدر می‌گوید: «کتاب‌هاش جنبة تربیتی دارد نه جنبة علمی. ایشان خیلی روی این مسئله در نوشته‌هایی که من خوانده‌ام تاکید دارد. می‌خواست خانم‌ها را سرپرستی و تربیت کند، تربیت اسلامی، مذهبی و دینی.»
- ارتباط شهید صدر و امام موسی صدر از نگاه دکتر کمالیان/ نگاهشان برای شیوه دعوت اسلامی یکی بود اما دو روش مختلف داشتند
دکتر محسن کمالیان در گفت و گویی که در فصلنامۀ شاهد یاران منتشر شده است می‌گوید: «به نظر من تفاوت مهم شهیدصدر و امام صدر و نیز رمز ارتباط و همکاری تنگاتنگ بعدی آن دو بزرگوار با یکدیگر، همین جاست. راه‌هایی که شهید صدر و امام صدر برای اصلاح شیوه دعوت اسلامی در نظر داشتند، متفاوت و البته مکمل هم بودند. بگذارید در این موردخاطره‌ای را که همان روز‌ها در میان فضلای مرتبط با این دو بزرگوار شهرت یافت، نقل کنم. آیت‌الله شیخ عبدالامیر قبلان، نائب رئیس کنونی مجلس اعلای اسلامی شیعه که آن روزگار خود نیز در نجف اشرف تحصیل می‌کردند، در گفت وگوی سال ۱۳۷۵ خود با ما چنین فرمودند که روزی امام صدر و شهید صدر درباره ضرورت اصلاح شیوه‌های دعوت اسلامی گفتگو می‌کردند. هردو بزرگوار اعتقاد داشتند که شیوه‌های دعوت اسلامی باید متناسب با شرایط زمان، مکان و همچنین با نگاه به مقتضیات جهان امروز متحول شوند، اما در مورد چگونگی انجام این اصلاحات، نظرات متفاوتی داشتند. شهید صدر اعتقاد داشتند که اصلاحات باید از نجف و از طریق حوزه علمیه آن انجام گیرد. ایشان معتقد بودند که تشکیلات روحانیت و روش های آموزشی حوزه باید اصلاح شوند تا وقتی که فارغ التحصیلان آن به جامعه وارد می‌شوند، بتوانند از سوئی بر معارف مسلمانان بیفزایند و از سوی دیگر، اسلام را به غیر مسلمانان نیز معرفی کنند.»
او در ادامه درباره نظر امام موسی صدر می‌گوید: «این نظر شهید صدر بود اما امام صدر نظر دیگری داشتند، ایشان اعتقاد داشتند که طرح صحیح دعوت اسلامی در جهان امروزهمچنین نیازمند آن است که روحانیت مستقیماً با توده‌های مردم رابطه برقرار و بزای ساماندهی زندگی دنیوی آنها چاره اندیشی و اقدام کند. امام صدر اعتقاد داشتند که روحانیت امروز نمی تواند در حوزه‌ها بنشیند و متوقع باشد که دنیا به سراغ او برود و نیازهای خود را بپرسد. ایشان معتقد بودند که روحانیت امروز باید مانند حضرت پیامبر (ص)، خود به سراغ جامعه و مردم برود و برای حل مشکلات زندگی و در نتیجه هدایت عملی آنها اقدام کند. در راستای همین نظر بود که ایشان باور داشتند که اگر بخواهند افکار اصلاحی خود را پیاده کنند، نباید در نجف یا قم باقی بمانند.»
دکتر کمالیان درباره مکمل بودن دو راهی که این دو عالم در نظر داشتند توضیح می‌دهد: «اساساً رمز ارتباط و همکاری تنگاتنگ شهید صدر و امام صدر نیز به نظر من همین بود. شهید صدر و امام صدر نهایتاً به این جمع بندی رسیده بودند که تا زمانی که حضور دین و مذهب به محافل علمی و درسی حوزه‌های علمیه نجف و قم محدود باشد و فقه برای ساماندهی شئون مختلف زندگی روزمره جوامع اسلامی به کار گرفته نشود، هیچ نوع پیشرفت و بهبودی حاصل نخواهد شد. نمی‌توان از توانمندی و برتری اسلام و مذهب حقه جعفری سخن گفت و دنیا را به پذیرش این حقیقت ترغیب کرد، اما در همان حال بیشترین آمار فقر، فلاکت، بی‌سوادی، عقب ماتدگی، فساد و محرومیت در جوامع اسلامی و شیعی باشد. شهید صدر و امام صدر به این جمع بندی رسیده بودند که دین و مذهب باید در زندگی روزمره جوامع اسلامی وارد و پیاده شود تا با ساماندهی آن، قابلیت‌ها و توانمندی های خود را عملاً و با اقتدار نشان دهد. طبیعتاً چنین تحولی امکان‌پذیر نخواهد بود مگر آنکه فقهایی آگاه به رموز زمان‌و‌مکان، خوش‌فکر، مدیر.»
متن کامل این مصاحبه مفصل را
اینجا بخوانید.
- اجتهاد و فقه پویا در نامه شهید صدر به یک عالم پاکستانی
آیت الله شهید سید محمدباقر صدر در نامه به یک عالم پاکستانی نکات مهمی را درباره فقه اسلامی و اجتهاد پویا عنوان کرده است.
آیت الله سید محمدباقر صدر در این نامه که خطاب به علاّمه سید حامد علی الموسوی النجفی نوشته شده می‌گوید: «لازمه اجرای اسلام در جامعه معاصر، اجتهاد زنده، پویا و هشیار است تا بتواند با دسترسی مستقیم به منابع اولیه اسلام، از قرآن کریم و سنت شریف، برنامه کامل زندگی را علی‌رغم فاصله زمانی زیاد و انباشته شدن مشکلات و ابهامات طی سیزده قرن، از آن به دست آورد. و نمی‌توان به تجربه‌های محدود تعدادی از فقهای مشخص در مرحله‌ای از تاریخ گذشته که قرن‌ها از ما فاصله دارند، اکتفا کرد؛ زیرا شریعت، مطلق است، امّا اجتهاد به شرایط جامعه و مشکلات زمان مجتهد محدود است.»
شهید صدر درباره اجتهاد پویا در ادامه می‌گوید: «مجتهد در فقه هر چقدر هم برپا باشد، امّا نظرات او نمی‌تواند اساس مطلق زندگی اسلامی در طول زمان باشد. این بدین معناست، که ما به اجتهادی زنده و پویا و متنوع نیازمند هستیم. بر ولی امر است که همیشه، از بین نظرات مجتهدانی که به حق نماینده اسلام و شریعت هستند، آنهایی را انتخاب کند که به روح اسلام و منافع امت نزدیک‌تر و با شرایط درک و هوشیاری و نهضت آن هماهنگ‌تر باشد.»
متن کامل این نامه و تصویر دستخط شهید صدر را
اینجا ببینید.
- کتاب ها و نوشته های شهید صدر و خواهرش
انتشارات مؤسسۀ فرهنگی تحقیقاتی امام موسی صدر، در کنار نشر آثار امام موسی صدر، تعدادی از نوشته های بنت الهدی صدر را نیز منتشر کرده است.
«تولد دوباره» مجموعه داستان‌های بنت‌الهدی صدر است که در انتشارات مؤسسه به چاپ رسیده است. بنت‌الهدی صدر در این اثر تلاش کرده است تا موضوعات مبتلا به روز را، به ویژه از نگاه دختران، در قالب داستانی بیان کند. آثار داستانی او مضامینی انسانی و اعتقادی دارد و به‌طور عمده دربارۀ مفاهیم متنوع زندگی و به‌ویژه رسالت زن در جامعۀ اسلامی و مقام و منزلت اوست و اینکه چگونه باید از اینجایگاه حراست کرد.
«بر بلندی های مکه» یکی دیگر از آثار منتشر شده است که عنوان سفرنامه ای از شهید بنت الهدی صدر است.
نسخه چاپی کتاب های شهید صدر و بنت الهدی صدر برای فروش در موسسه مؤسسۀ فرهنگی تحقیقاتی امام موسی صدر عرضه شده است، همچنین نسخه الکترونیکی کتاب های بنت الهدی صدر از
فروشگاه فیدیبو قابل خریداری و هدیه دادن است.
لیست کتاب های موجود شهید صدر و خواهرش را
اینجا و
اینجا ببینید.