زیارتنامه‌ای که برادر امام موسی صدر برای امام هشتم نوشت.
حمید قزوینی - قبور پیامبران و امامان معصوم (ع)، مکان‌هایی هستند که زائران با حضور در آن‌ها، برتجدید پیمان واظهاردوستی و پیروی از آموزگاران راستین بشرتأکید می‌کنند و زیارت، عنوان این حضور است؛ «زیارت» واژه‌ای عربی از مصدر «زار یزور» و به معنی «برای همدمی و مؤانست یا حاجتی به خانه یا دیدار کسی رفتن» است.
از آنجا که زیارت، دارای پیشینه تاریخی است، با اعمالی خاص نیز انجام می‌شده است. شیعیان برای حضور در زیارتگاه‌های خود آدابی تعریف و تدوین کرده‌اند که از آن‌ها با عنوان زیارتنامه یاد می‌کنند.
زیارتنامه‌ها متونی است که از طریق آن‌ها شناخت نسبت به آفریدگار هستی و سیره و افکار پیشوایان دینی و اهداف سیاسی و فرهنگی و اجتماعی آنان افزایش می‌یابد و شیوه حضور مؤمنان در این اماکن توضیح داده می‌شود.
سنت زیارتنامه نویسی در میان شیعیان قدمتی دیرینه دارد. عالمان شیعه این زیارتنامه‌ها و دعا‌ها را در مجموعه متون حدیث یا در تألیفاتی مستقل زیر عنوان المزار یا کتاب المزار یا الزیارات ثبت و ضبط کرده‌اند.
شاید یکی از قدیمی‌ترین آثاری که به این مهم پرداخته «کامل الزیارات» تالیف شیخ ابوالقاسم جعفرابن محمد بن قولویه قمی معروف به «ابن قولویه» است که ۸۴۳ حدیث را در ۱۰۸ باب در موضوع زیارت پیامبراکرم (ص) و امامان شیعه (ع) با بررسی دقیق سند احادیث تدوین و در اواسط قرن چهارم هجری آن را منتشرکرده و یکی از منابع اصلی در تهیه زیارتنامه‌ها به شمار می‌آید.
کتابهای دیگری مانند «المزار» تألیف شیخ مفید، «تحیة الزائر» تألیف محدث نوری و «مصباح الزائر» تألیف ابن طاووس و «مفاتیح الجنان» تألیف شیخ عباس قمی و آثار دیگر هم به رشته تحریر درآمده که هریک با استناد به منابع روایی تلاش کرده‌اند بخشی از نیاز زائران و مجاوران قبور معصومین (ع) و فرزندان آنان را برای زیارت پاسخ دهند.
آیت الله سید رضا صدر نیز یکی از عالمانی است که اقدام به تألیف کتابی با عنوان «زیارتنامه حضرت امام رضا علیه السلام» کرده است. مؤلف عالمی برجسته و شخصیتی شناخته شده در میان چهره‌های حوزوی معاصر است که با علوم مختلف مانند فقه، اصول، فلسفه، تاریخ اسلام، ادبیات، تفسیر، عرفان و اخلاق آشنایی و تسلطی مثال زدنی داشته و علاوه بر سال‌ها تدریس و تربیت شاگردان مختلف، آثار مختلفی را نیز تألیف کرده و از خود به یادگار گذاشته است.
یکی از ویژگی‌های مهم آیت الله صدر در تألیف کتاب (غیر از کتابهای علمی حوزوی که مخاطب خاص دارند) توجه به شرایط فکری و فرهنگی و تلاش برای پاسخگویی به نیاز جامعه است. این نگاه در آثاری مانند پیشوای شهیدان، مرد وفا، تفسیر سوره یوسف و کتابهایی که در موضوعات مختلف فرهنگی و اخلاقی نوشته‌اند به خوبی قابل مشاهده است.
وی که زاده شهر مشهد است و سالهای نخست تحصیل را در حوزه علمیه این شهر گذرانده، همه ساله در مناسبت‌های مختلف به این شهر سفر کرده و در جلسات متعدد و از جمله شبستان نهاوندی حرم مطهر رضوی به ایراد سخن می‌پرداخت و علاقه‌ای خاص به ثامن الائمه (ع) داشت.
او در یکی از تألیفات خود به موضوع زیارت امام رضا (ع) پرداخته و با هدف تهیه زیارتنامه‌ای مستند و اصلاح شیوه زیارت شیعیان، کتابی را به رشته تحریر درآورده که در نوع خود حایز اهمیت است.
دو نسخه از این کتاب که ظاهراً در سالهای دور در قطع جیبی به دفعات چاپ شده، در کتابخانه شخصی امام موسی صدر (برادر ایشان) در بیروت موجود است و احتمالاً در برخی دیگر از کتابخانه‌های شخصی خاندان صدر و یا کتابخانه‌های عمومی بتوان نسخه‌های دیگری از آن یافت. یکی از این دو نسخه در ۱۶۶ صفحه و چاپ ششم است که هزینه آن را حاج مهدی فرهومند خوانساری پرداخته و دیگری نسخه‌ای است که به اهتمام کتابفروشی محمد علی علمی در تهران در ۱۰۷ صفحه به چاپ رسیده و هر دو به خط احمد نجفی زنجانی است.
آیت الله سید رضا صدر در مقدمۀ کتاب به تاریخ پانزدهم مهرماه ۱۳۳۹ (جمعه پانزدهم ربیع الثانی ۱۳۸۰) می‌نویسد: «هنگامی که در مشهد مقدس مشرف، و از آستان بوسی امام هشتم علیه السلام سعادتمند بودم، زیارتنامه‌ای در دست زوّار دیدم که از مدارک معتبر نقل نشده بود. لذا از خدای بزرگ خواستم که هنگام مراجعت، زیارتنامه‌ای برای حضرتش بنویسم و به زوّار وجود مقدسش تقدیم دارم تا از آن زیارت بخوانند.
اگر این آرزو محقق شود، برای خود سعادتی می‌دانم. امید است که زوّار محترم هم پدرم را از دعای خیر فراموش نکنند.»
نویسنده در ادامه، ثواب زیارت امام رضا را به تفصیل بیان کرده و اهمیت آن را شرح می‌دهد. او همچنین در یکی از بخش های مقدماتی کتاب با اشاره به روایتی از امام رضا که فرمود: «بد‌ترین خلق خدا مرا با زهر می‌کشد، سپس مرا در خانه‌ای تنگ و دیار غربت مدفون می‌سازد.» با پیوند زدن روایت مذکور به زمانه‌ای که این کتاب در آن نوشته شده، به بیان نارضایتی خود از وضع حرم امام رضا (ع) پرداخته و می‌نویسد: «امید است که روزی برسد این خانه تنگ وسعت یابد.»
از جمله نکاتی که مولف به آن توجه کرده، شیوه رفتاری زائران در داخل حرم مطهر است. متاسفانه یکی از آسیب‌های جدی در فعالیت‌های مذهبی، برخی روش‌های غلط است که کمتر به اصلاح آن‌ها پرداخته شده است. آیت الله صدر که در سایر آثار تالیفی خود هم به این مهم توجه داشته، در فرازی از این کتاب، رفتارهای زوّار را مورد توجه قرار داده و ضمناً توصیه‌هایی را به منظور رعایت حقوق سایر زوّار مطرح کرده و می‌نویسد: «در آستان قدس بسیار مودب بودن، همیشه به ضریح مقدس توجه داشتن، از گفتگو با دیگران خودداری کردن، با خضوع و خشوع ایستادن، با تواضع و فروتنی نشستن، به دیوار تکیه ندادن، سر را به زیر انداختن، از توجه بیجا خودداری کردن، و جا را برای زوّار تنگ نکردن، زیارتنامه را بسیار آهسته خواندن و با آواز نخواندن و فریاد نکشیدن و اگر برای دیگری زیارت خوانده می‌شود، صدا را به اندازه‌ای بلند کردن که فقط او بشنود و بس، و مزاحمت زوّار فراهم نکردن. اگر با حضرتش سخنی گفته شود و یا از وجود مقدسش حاجتی خواسته شود، باید با ادب سخن گفتن و مقام معظمش با جلال و عظمت مورد خطاب قرار دادن و پس از انجام زیارت به زودی از حرم بیرون آمدن. زوّار عزیز باید بدانند که گردیدن دور ضریح از آداب زیارت نیست.»
نویسنده سپس شرط استجابت دعا و نیل به ثواب‌ها و پاداش‌ها را به بحث گذاشته و مطالب مرتبط با موضوع زیارت امام رضا (ع) را ذیل این عناوین مطرح می‌کند: «اوقات زیارت، مقصود از زیارت، آداب زیارت، اذن دخول، دعای تشرف، زیارت مقنعه، زیارت مزار، زیارت عتیق، جامعه رضویه، زیارت کامل.» وی در تشریح شیوۀ زیارت، مقدمات آن را نیز بیان می‌کند و در هر مرحله به چگونگی آن می‌پردازد. او در پایان تصریح می‌کند که خواندن این زیارت وظیفه زوّار است و مجاوران با زیارت‌های دیگر امام هشتم را زیارت کنند.
همچنین در ادامه، زیارت جامعه کبیره و زیارت جوادیه و دعای بعد از زیارت هم آمده و پایان بخش آن، اقامه دو رکعت نماز و کیفیت آن ذکر شده است. و چون در این نماز، قرائت سوره یس و الرحمن نیز توصیه شده، در صفحات ابتدایی کتاب و پیش از شروع بحث اصلی، این دو سوره قرآن نیز درج شده تا زائر برای قرائت با مشکلی مواجه نشود.
مولف در صفحات پایانی، مطالب دیگری مانند زیارت از راه دور، سعادت‌های زیارت امام رضا (ع)، نماز جعفر طیار و داستان شرفیابی دعبل خزاعی شاعر شیعه به حضور امام رضا (ع) و ماجراهای پس از آن و دعای کمیل و اهمیت آن را نیز به کتاب افزوده است.
از ویژگی‌های مهم این کتاب بیان دقیق نشانی روایات با ذکر منبع و شماره صفحات است تا خود دچار اشکالی نشود که به سایر زیارتنامه‌ها وارد کرده است.
به هرحال از آنجا که این زیارتنامه نزدیک به پنجاه و پنج سال پیش با قالبی جدید و به منظور اصلاح برخی شیوه‌های عبادی نوشته شده، حائز اهمیت است و احتمالاً الگویی برای سایر آثار نیز بوده. اگرچه دیگران دربارۀ تأثیرپذیری از شیوۀ آیت الله صدر در تألیف زیارتنامه‌ها سخن نگفته‌اند، اما نشانه‌های فراوانی از آن را در آثاری که بعد‌ها به چاپ رسیده می‌توان مشاهده کرد.