درآمد

پیشرفت یا شكست تحصيلي همزاد و جزء تفکیک ناپذیر آموزش و موضوع بسیاری از تحقیقات بوده و محققان و دانشمندان نیز در تعریف این دو مفهوم و علل و نتایج آن سخن بسیار گفته اند. در تعريفی ساده، شكست يا افت تحصيلي، در تصور نظام آموزشي، به بازماندن از دستيابي موثر به اهداف و برنامه هاي آموزشي گفته می شود. به دیگر سخن، بی توفیقی یا کم توفیقی فراگيران در دستيابي به حداقلِ مطلوبی از معيارهای نظام آموزشي را افت یا شکست تحصیلی می گویند که مردودی يا ترك تحصيل زودرس از مصادیق عیان و رسمی آن است.

البته نکته ای که نمی توانم بدون توجه از آن عبور کنم؛ مطلبی است که مرتضی منادی در مقالۀ تفسير شكست های تحصيلي از ديدگاه جامعه شناسي به آن اشاره کرده است: «اين كه گفته مي شود كاربرد اصطلاح افت يا اتلاف در آموزش و پرورش از زبان اقتصاددانان گرفته شده است به خاطر اين است كه اغلب آموزش و پرورش را به صنعتي تشبيه مي كنند كه بخشي از سرمايه و مواد اوليه ای را كه بايد به محصول هايي تبديل مي شد تلف نموده و نتيجه مطلوب مورد انتظار را به بار نياورده است.».[1] و این حکایت مظلومیت تاریخی آموزش و پرورش است؛ و البته به گمان نگارنده محمل و بهانه ای برای بررسی مجدد اصالت و قابلیت اعتنا و اتکای شاخص های سنتی رشد و شکست تحصیلی. تصور نگارنده این است که ارزیابی مفاهیمی مانند شكست يا افت تحصيلي را باید فراتر از شاخصه ای كمي دانست و از نتايج كيفي ناشي از تغييرات تربيتي و پرورشي غافل نماند؛ طرفه آنکه آموزش و پرورش از هم جدا نیست، و آموزش نیز در اصل ماهيتي تربيتي دارد.

آموزش، مقوله ای چند بعدی

آموزش و پرورش، پیشرو، یا پسمانده؛ پیشران، یا سنگین و لخت؛ موضوع و مقوله ای چند بعدی و متأثر از عوامل گوناگون و نیز مؤثر بر ساحات مختلف است: جامعه، سیاست، اقتصاد، منزل و خانواده و ...؛ گرچه سالها گمان مي رفت كه عقب ماندگي های تحصيلي ناشي از ویژگی های شخصيتي دانش آموزان، مانند كمبودهای ذهني ، اختلالات رواني و عاطفي است. سالها به طول انجامید تا اندک اندک اهمیت عوامل دیگر مشخص و روشن شد.یکی از عوامل بسیار مهم در آموزش، وضعیت اقتصادی است. از همین روست که گفته يكي از صاحب نظران آموزشی، كودكان فقير با ضعف نمايان در زبان و فرهنگ، تحصيلات اجباري خود را پشت سر مي گذارند. اين ضعف ها كه فرآورده محيط خانوادگي آنان است، نقش عمده ای در ساخت زبان ، هوش و ارزش های رواني- اجتماعي كودك دارد. بدين معني كه در اثر ضعف شناخت هاي اجتماعي ناشي از كيفيت اقتصادی كه بين مطالب تحصيلي و درك آن، برای عده ای از دانش آموزان شكاف ايجاد مي كند، موجبات عدم پيشرفت تحصيلي آنها را فراهم مي سازد. [2]

دیگر عامل حائز اهمیت راهبردی شرایط خانوادگی دانش آموزان است. نخستین محیط طبیعی کودک و چه بسا مهم ترین بستر تربیتی او خانواده است. نخستین یادگیری ها و اصول اساسی تربیتی فرد در خانواده رخ می دهد و چگونگی این محیط می تواند همۀ دوران زندگی فرد را تحت تاثیر قرار دهد. دغدغۀ معیشت و کمبودهای اساسی در ضروریات اقتصادی، خلأهای عاطفی، منفي بافي و نااميدی های سياسي و اجتماعی و به رسمیت نشناختن حق انتخاب و اختیار فرزند در خانواده و کم سوادی و کم بضاعتی و تهیدستی عاملان تربیت؛ در کنار رخدادهای طبیعی مانند مرگ یا بیماریهای طاقت فرسای اعضای خانواده از چالش های اصلی در تربیت فرزند است.

اهمیت جامعه و ویژگی های جامعه نیز کمتر از دیگر عوامل نیست. نابرابری های فرهنگی و اقتصادی، سیاسی و اجتماعی، مذهبی و اخلاقی و درهم ریختگی تعادل و توازن جامعه، نظام آموزشی را نیز از تعادل خارج می کند و آشفتگی و سرخوردگی فعالان و نیز ذینفعان فرآیند آموزش و پرورش را به همراه خواهد داشت.

اين نكته نيز مسلم است كه بنيادهای تعليم به ميزان زيادی ویژگی های همان جامعه ای را كه در آن قرار دارد منعكس مي سازد و اين جامعه است كه نقش تعليم و تربيت را در تحولات اجتماعي به صورت مثبت يا منفي تعيين مي كند. [3]

از افت تحصیلی تا شکست تربیتی

شکست دانش آموز در فرآیند تحصیل، تنها افت یا شکست او نیست. شکست و ناکامی کلیۀ عاملان تربیت است. به عقیدۀ شانِت، در صورت بروز پديده افت تحصيلي همه عوامل شكست مي خورند. دانش آموز شكست مي خورد، چون از امكانات لازم و موجود استفاده نكرده است. معلم شكست مي خورد، چون موفق نشده است تا دانش آموزان را به سطح انتظار خودش ارتقا دهد. والدين شكست مي خورند، چون نتوانسته اند از امكانات مدرسه در رشد اجتماعي فرزند خود بهره مند گردند و مدرسه هم شكست خورده است چون نتوانسته است انتظار جامعه را از خود (كه ارتقاي دانش آموزان است) برآورده سازد و بالاخره جامعه نيز شكست خورده است. چون افراد شكست خورده موجود براي بزهكاری و ناامني اجتماعي وقت و امكانات بيشتري دارند. [4]

به اعتقاد بسیاری از آسیب‌شناسان اجتماعی در ایران، درصد بالایی از بزهکاری‌ها نتیجه ترک تحصیل دانش‌آموزان از مدرسه است به نحوی که بیش از پنجاه درصد بزهکاران زیر 18 سال در کانون اصلاح و تربیت را دانش‌آموزان ترک تحصیل‌کرده تشکیل می دهند و تحقیقات نشان می‌دهد که بین شکست تحصیلی، فرار از منزل و مدرسه و میزان آسیب‌های اجتماعی، رابطه معناداری وجود دارد که این امر نگرانی از میزان بالای ترک تحصیل در کشور را دوچندان می کند. [5]

بنابراين خط مقدم جبهه فعاليت های ما تربيت است. گلاسِر جمله ای دارد، بسیار در خور تأمل: به نظر مي رسد شكست انواع مختلفي دارد كه شكست تحصيلي يك نوع آن است. در حالي كه اين تصور گمراه كننده است. شكست دارای انواع گوناگون نيست و تنها دو نوع شكست وجود دارد: شكست در مبادله محبت، و شكست در احساس ارزشمندی. [6] و آیا بهتر از این می توان غایت از تحصیل و آموزش و پیوستگی آن با دیگر شئون زندگی را تبیین کرد؟

ایستاده، چشم در چشم دشمن

اسرائیل کشور نیست و، در نگاه امام صدر، شرّ مطلق است؛ بدون حتی رگه ای از خیر. اما وقتی در رتبه بندی های آموزشی جست وجو می کنیم، نام آن را بعضاً همان بالا ها می بینیم.تنها به چند شاخص آماری اشاره می کنیم: [7]

1. تکرار پایه در مقطع ابتدایی: 1.01 درصد
2. عبور از مقطع ابتدایی به راهنمایی: 99.69 درصد
3. درصد باسوادی بالای 15 سال: 91.75 درصد
4. درصد باسوادی بالای 65 سال: 79.75 درصد

الان قصد مطالعۀ آمارهای آموزشی رژیم اشغالگر را نداریم؛ چرا که موضوع ما نیست و اشاره به این آمار صرفاً برای ترسیم بهتر موقعیت مؤسسات امام موسی صدر و تأمل در بایدها و نبایدهای مؤسسه داری در همسایگی شرّ مطلق است.

شرط اول قدم این است که فراموش نکنیم که همسایه بودن با شرّ مطلق ما را از زیر سایۀ لطف الهی خارج نخواهد کرد و خداوند به تلاش‌ها و نیت‌ها برکت خواهد داد؛ آن‌گونه که رباب صدر، گفت: « مؤسسات امام صدر را ۵۵ سال پیش برادرم در یک اطاق کوچک برای تعلیم و تربیت و نگهداری چند دختر محروم و [فرزند] شهید تأسیس کرده است. 55 سال پیش فقط اتاقی بود و مرد بلند قامت مصمم مصلحی که صدها مشکل و بحران پیش روی او بود. مردی که مجتهد است و فارغ‌التحصیل دانشگاه. شخصیتی که مطمئن است ان تنصروا الله ینصرکم و یثبت اقدامکم. انسانی که مرکب راه وارش برای پیروزی بر تبعیض و حرمان و ظلم و تحقیر و فرقه‌گرایی اتکال به خداوند و حسن خلق و تواضع است. مردی که سلاحش گفت‌وگو و مداراست و یارانش مؤمنان همه ادیان الهی.» [8]

مؤسسات خیریۀ امام موسی صدر، بیش از نیم قرن پیش، کارش را آغاز کرده و روز به روز گسترده تر شده است؛ کمی و کیفی. خیریۀ دختران یتیم و نیازمند، دبستان دختران، مهدکودک، مدرسۀ پرستاری، مدرسۀ فنی وحرفه ای، مرکز آموزش صنایع دستی، قالی بافی، نقره کاری، کارگاه بازیافت کاغذ و دیگر دستاوردهای ریز و درشت دیگر، اقدام های صورت گرفته برای قامت افراشتن و گام برداشتن به سمت اهداف متعالی انسانی و مؤسسات و سر نسپردن به سایۀسیاه دشمن بیرونی و درونی است.

مؤسسات خیریۀ امام صدر با ایمان به خدا و اعتقاد به انسان تأسیس و رشد کرده است. هیچ اقدام لازمی را کوچک نشمرده و معتقد است «هر کاری انجام می‌دهیم روی محیطمان تأثیر می‌گذارد. هر کاری که می‌کنیم و هر حرفی می‌زنیم به خودمان بازتاب می‌یابد. وقتی یک کار خیر انجام می‌دهید مثل سنگ کوچکی است که در یک برکه می‌اندازید و موج‌های کوچکی اطراف محل پرتاب این سنگ تولید می‌شود و بزرگ و بزرگتر می شود تا در انتها از اطراف برکه بیرون بریزد... . [9]

تلاش مؤسسات امام صدر بر حمایت همه جانبۀ دانش آموزان در ساحت های گوناگون اقتصادی و فرهنگی و اجتماعی است.

روح جدیدی به نام «روان»

روان بسما امروز شانزده ساله است. او بعد از جنگ 33 روزه در سال 2006، وقتی تنها 4 سال داشت به مهدکودک مؤسسات پیوست. در همۀ دوران تحصیل ذکاوت و تیزهوشی او به چشم مربیان آمد تا اینکه با درجۀ ممتاز سال ششم خود را به پایان رساند. روان، بلندهمتی را با تلاش و توفیقات علمی را با تواضع و پیشتازی در درس را با همدلی و مشارکت با سایر دانش آموزان توأمان داراست.

آخرین موفقیت او اخذ گواهی دیپلم و قبولی با درجۀ ممتاز در استان جنوب لبنان است. این موفقیت، گامی محکم برای مبارزه با فقر آموزشی و تربیتی در جنوب لبنان و در همسایگی رژیم اسراییل به شمار می رود. در سال های گذشته نیز شاهد نمونه های دیگر از این دست موفقیت ها بوده ایم؛ که از آن جمله می توان به تحصیل دو دانشجوی فارغ التحصیل شده از مؤسسات در رشتۀ مهندسی نفت دانشگاه امیرکبیر اشاره کرد.


****

[1]منادی، مرتضي، 1365، تفسير شكست های تحصيلي از ديدگاه جامعه شناسي، فصلنامه تعليم و تربيت، شماره 7و8

[2] اسماعيلي، فيروز، 1371، مجله ايران فردا، شماره 1

[3] افشاری، علي، 1380، نقش معلمان در زمينه يابي توسعه فرآيند پرورشی، موزه ، شماره 9 ، اصفهان ، اداره كل آموزش و پرورش .

[4] عمادزاده ، مصطفي ، 1371 ، مباحثي از اقتصاد آموزش و پرورش ، جهاد دانشگاهي دانشگاه اصفهان

[5] https://www.khabaronline.ir/detail/129840/society/education

[6] ايلينگورث ، رونالد ، اس ، 1368 ، كودك و مدرسه ، ترجمه شكوه نوابي نژاد .

[7] http://uis.unesco.org/country/IL

[8] سایت موسسۀ فرهنگی تحقیقاتی امام موسی صدر

[9] سایت موسسۀ فرهنگی تحقیقاتی امام موسی صدر