فهرست مطالب:

سخن ناشر
مقدمه
مصاحبه با آیت الله سیّد مرتضی مستجابی
زندگی نامه‌ها
اسناد
سخنان حجت الاسلام والمسلمین عبدالأمیر قبلان
نمایه

مقدمه

تاریخ شفاهی، آنگونه که از نامش پیداست، روشی در ثبت اطلاعات تاریخی است که مبتنی بر گفت‌و‌گوی منظم و هدفمند است و متکی به خاطرات و روایات شفاهی است. ثبت و ضبط و انتشار خاطرات صاحبان تجربه در حوزه‌های مختلف، همواره در کانون توجه مراکز تاریخ پژوهی و ناشران بوده است.

گروه تاریخ شفاهی مؤسسۀ فرهنگی تحقیقاتی امام موسی صدر از نخستین روزهای آغاز فعالیت، بر آن بود که خاطرتِ آیت الله سیّد مرتضی مستجابی را ضبط و ثبت و در مرحلۀ بعد، منتشر کند. استاد مستجابی یکی از برجستگان خاندان صدر و از دوستان نزدیک امام موسی صدر و چهره‌ای شناخته شده در میان رجال معاصر اصفهان است. با پیگیری‌های رئیس محترم مؤسسۀ فرهنگی تحقیقاتی امام موسی صدر، آیت الله مستجابی موافقت کرد که پاسخ گوی بخشی از پرسش‌های ما باشد. امّا با متانت و لطف ایشان رفته رفته برحجم پرسش‌ها افزوده شد و استاد با وجود آنکه تمایلی به طرح برخی مطالب نداشت و در سال‌های گذشته آسیب جدی به حافظۀ ایشان وارد شده بود، بخش‌هایی از خاطرات خود را بیان کرد.

جلسات مصاحبه که در تاریخ های ۲۲/۱/۹۰، ۲۳/۱/۹۰، ۱۲/۴/۹۱، ۲۶/۷/۹۱، ۱۴/۹/۹۱، ۱۵/۹/۹۱، ۲۱/۹/۹۱، ۲۲/۹/۹۱، ۲۰/۱۰/۹۱، ۹/۱۲/۹۳، ۳۰/۶/۹۳، ۱۸/۱۲/۹۳ و به مدت ۳۸ ساعت برگزار شد، گاهی ساعت‌ها به طول می‌انجامید و آیت الله مستجابی صمیمانه و با وجود میهمانان و مراجعان مختلف ما را به حضور می‌پذیرفت تا به پرسش‌هایمان پاسخ دهد.

‌گاه پرسش‌ها تکرار و یا نکاتی مطرح می‌شد تا شاید مطلب جدیدی به یاد استاد بیاید که در پاره‌ای موارد این جهد بی‌ثمر هم نبود. مطالعۀ متن نشان می‌دهد که گفت‌و‌گو‌ها در چه فضایی صورت گرفته است و طرفین در چه موقعیتی بوده‌اند. از سوی دیگر، گاهی علاوه بر تکرار و یا بیان مطالبی غیرمرتبط با روند خاطرات، به دلیل فضای حاکم بر جلسات مصاحبه، مطالبی دربارۀ افراد و موضوعات مختلف مطرح می‌شد که درج آن‌ها در کتاب ضروری تشخیص داده نشد. به همین دلیل، در بخش‌های مختلف کتاب نقطه چین‌هایی دیده می‌شود که همگی از این دست است. علاوه بر این‌ها تنظیم و تدوین متن، در چارچوب مشخص موضوعی، جابه جایی‌هایی را ایجاب می‌کرد که به ناچار به آن مبادرت ورزیده شد.

نکتۀ حائز اهمیت دیگر آنکه اگرچه استاد مستجابی سال‌های مهمی از زندگی خود را صرف مبارزات سیاسی در کنار شخصیت‌های مذهبی و ملی ایران کرده، سال هاست که از عرصۀ سیاست فاصله گرفته و بیشتر به فعالیت‌های فرهنگی و اجتماعی می‌پردازد. به رغم این‌ها تلاش شد که بخشی از خاطرات سیاسی که تصویری واضح‌تر از ایشان ارائه می‌کند، دریافت و در کتاب درج شود.

باید تأکید کنم که آنچه در کتاب آمده همۀ خاطرات ایشان نیست و اساساً، از ابتدا هم چنین قصدی در میان نبوده است. بالطبع، مؤسسۀ فرهنگی تحقیقاتی امام موسی صدر، عهده دار ثبت و ضبط و انتشار خاطرات مرتبط با خاندان صدر است و پرداختن به سایر عرصه‌ها تا آن اندازه که مؤسسه را از هدف خود دور نسازد، موجه می‌نماید. صد البته، روشن است که ضبط و انتشار اثری کامل و حاوی همۀ خاطرات آیت الله مستجابی ضرورتی انکارناشدنی برای مراکز تاریخ پژوهی است که امید است هرچه سریع‌تر با جلب رضایت ایشان به آن مبادرت ورزند.

اثر حاضر در بخش خاطرات شامل «تولد، خانواده و اولین هجرت»، «خاندان صدر»، «ورود به سلک روحانیت»، «مبارزات سیاسی»، «امام موسی صدر»، «سجادۀ شعر» است. که همگی حاوی اطلاعات مهمی در موضوعات مختلف است. امّا بدون شک بخش امام موسی صدر، خاطرات و نکاتی را دربر دارد که در نوع خود با آثاری که تا به حال در این زمینه به چاپ رسیده، بسیار متفاوت است.

جا دارد از استاد ارجمند حضرت آیتالله سیّد مرتضی مستجابی که با لطف و بزرگواری، به اینجانب اجازه دادند تا روز‌ها و ساعات متمادی به حضورشان برسم و سیری در خاطرات ایشان داشته باشم، از صمیم قلب تشکر کنم. بدون تردید، صبر و حوصله این روحانی سر‌شناس و موقعیت برجسته فرهنگی و اجتماعی در نودسالگی و پذیرش پرسشگر تاریخ شفاهی و همکاری در یادآوری خاطرات دور، تصویری ماندگار در اینگونه فعالیت‌ها خواهد بود.

این کتاب تلاشی است به قدر وسع برای ارائۀ تصویری از سال‌ها دوستی و رابطه‌ای همدلانه که نامی جز «یاران موافق» بر آن برازنده نمی‌افتاد. راوی این کتاب بیش از آنکه بخواهد از تلاش‌های فرهنگی و سیاسی و اجتماعی خود بگوید، مایل بود تا بی‌اعتنا به فراز و فرودهای زندگی مادی، جلوه‌هایی از تاریخ موُانست با یاران دیرینش را شرح دهد که‌‌‌ همان را سرمایه‌ای ذی قیمت برای خود می‌داند. او به حق معتقد بود که: «طعنۀ خلق و جفاى فلک و جور رقیب، همه هیچ‌اند اگر یار موافق باشد.» (شوریدۀ شیرازی)

راوی این کتاب هنوز هم بی‌توجه به ناملایمتی‌ها دمی در کنار دوستان با صدق و صفا زیستن را بر همۀ امتیازات مادی ترجیح می‌دهد. آنگونه که ابوسعید ابوالخیر گفت:

با یار موافق آشنایی خوش‌تر
وز همدم بی‌وفا جدایی خوش‌تر

چون سلطنت زمانه بگذاشتنی ست
پیوند به ملک بی‌نوایی خوش‌تر

اشاره به این نکته هم ضروریست که مصاحبه‌های حوزۀ خاطره نگاری و تاریخ شفاهی، سندی تاریخی است و باید از بیشترین اصالت و نزدیکی به لحن و ادبیات راوی و حالات و احوالات او هنگام مصاحبه برخوردار باشد تا بتوان اعتماد بیشتری به آن داشت. به همین دلیل، در این اثر کوشش شده در حد توان شیوۀ بیان راوی حفظ شود و جز در مواردی محدود که خواندن متن با مشکلاتی مواجه می‌شد، از هرگونه تصرف اجتناب شد. همچنین، حالات و احوالات مصاحبه شونده، مانند خنده و سکوت و خواندن شعر در متن آورده شده تا خواننده با احساساتِ راوی هنگام مصاحبه همراه شود.

همین جا از ویراستار محترم، آقای محمدعلی یساقی که در تعامل نزدیک با اینجانب به ویرایش متن پرداخت، صمیمانه تشکر می‌کنم. روشن است که ویرایش متن شفاهی نیازمند نگاه مشترک و نزدیک مصاحبه گر و یا تدوینگر اثر با ویراستار است. چه بسیار بوده‌اند متونی که به دلیل درک ناهمگون تدوینگر و ویراستار دچار آسیب‌های جدی شده است.

بخش ملحقات کتاب نیز ذیل «زندگینامه‌ها»، «نامه‌های امام موسی صدر»، «تصاویر» و «اسناد» دسته بندی و منتشر شده است. البته، تعدادی از اسناد و نامه‌ها و تصاویر متناسب با خاطرات در متن کتاب آمده و باقیماندۀ آن‌ها به انتهای کتاب منتقل شده است. تعدادی از این اسناد از اهمیت تاریخی بالایی برخوردار است و برای اولین بار در این کتاب منتشر شده است.

پاورقی‌ها و زندگینامه‌های موجود در کتاب هم مستند به یک منبع خاص نیست، بلکه با مراجعه به منابع متعدد مکتوب و اینترنتی و منابع شفاهی موجود در موسسۀ فرهنگی تحقیقاتی امام موسی صدر و توضیحات استاد مستجابی، کوشیدم تا به یک روایت یا توضیح اطمینان بخش دربارۀ رویداد‌ها و اشخاص مختلف برسیم. البته، گفتنی است که در پاورقی‌ها و زندگینامه‌ها به آن میزان از اطلاعات که متناسب با جایگاه و اهمیت آن در‌‌‌ همان بخش از خاطرات بود، بسنده و از تطویل و توضیحات اضافه اجتناب شد.

در پایان بر خود فرض می‌دانم که از سرکار خانم حورا صدر، ریاست محترم مؤسسۀ فرهنگی تحقیقاتی امام موسی صدر، که علاوه بر فراهم سازی زمینه‌ها و امکانات لازم برای مصاحبه و انتشار اثر حاضر، شخصاً در برخی جلسات حضور یافت و حمایت شایسته‌ای از گروه مصاحبه داشت، سپاسگزاری کنم.

از برادر صبور و پرتلاشم آقای مهدی فرخیان و خانم‌ها مهدیه پالیزبان و طیبه ولی بغدادی و زهرا ادیب که ضمن همراهی در مصاحبه‌ها، پیگیر امور مرتبط با آماده سازی متن و انتشار کتاب بودند، کمال امتنان را دارم.