به گزارش روابط عمومی مؤسسۀ فرهنگی تحقیقاتی امام موسی صدر، در ابتدای نشست، جعفرآبادی، مسئول روابط عمومی مؤسسه در مقدمه ای، موضوع برنامه را تشریح کرد.

وی گفت: معارف اسلامی بر سه پایه اخلاق، عقاید و احکام استوار است. پرسش جدی این است که وزن و جایگاه هریک از این موارد در زندگی مسلمانان چقدر است؟ وقتی بحث احکام مطرح می شود ذهن به سمت فقه می رود. فقه، دانش به دست آوردن احکام شرعی به وسیله روش های معینی از منابع تعریف شده است. از سوی دیگر، انسان بالذات مدنی است. در این فضا این پرسش مطرح می شود که قوانینی که باید در رابطه اجتماعی ما حاکم شود، چیست؟ به ویژه در نگاه امام موسی صدر که افق فکری اش از مرزهای خانواده و جامعه فراتر می رود. پاسخ به این پرسش و بررسی دیدگاه امام، موضوع این جلسه درس گفتارهای مؤسسه است.

جایگاه فقه روابط اجتماعی

حجت الاسلام والمسلمین دکتر مبلغی، مدرس حوزه و دانشگاه و رئیس پژوهشگاه فقه و حقوق، صحبتش را با بیان سه مقدمه آغاز کرد.

وی ابتدا درمورد فقه روابط اجتماعی گفت: بسیاری از ابواب فقهی و یا شاخه ها و فروع فقهی، مانند فقه سیاسی یا اقتصادی، اجتماعی اند. درواقع رابطه بین این شاخه ها و فقه اجتماعی رابطه ای طولی است. نسبت فقه روابط اجتماعی با فقه های دیگری که به مسائل مهم دیگری از اجتماع می پردازند، مانند رابطه جامعه شناسی با دیگر علوم انسانی است. 

وی سپس گفت: فقه روابط اجتماعی نمی خواهد به گزاره های سیاسی یا اقتصادی یا فرهنگی بپردازد، بلکه به مناسبات اجتماعی نظر دارد. بسیاری از گزاره های این علم برای علوم فقه های اجتماعی جنبه بستر و پیش فرض پیدا می کند. همانطور که اگر جامعه شناسی را از علوم انسانی بگیریم خط اتصال را قطع کرده ایم، فقه های دیگر نیز مادامی که از فقه اجتماعی تغذیه نشوند، به خطا می روند. اینجاست که الویت و اصالتی برای موضوع فقه و روابط اجتماعی به وجود می آید.

مبلغی تأکید کرد: بسیاری از نگاه های اجتماعی و داوری های فقهی نادرست ناشی از فقدان فقه روابط اجتماعی است. 

مقدمۀ دوم، لزوم شناخت موضوع بود. سخنران نشست گفت: هر علمی موضوعی دارد و موضوع مربوط به هر علم باید شناخته شود. مادام که شناختی از موضوعی ندارید، پرداختن کلان یا خرد به مسائل بیهوده است.  در این حوزه نیز ابتدا باید روابط اجتماعی را بشناسید.

مبلغی در انتهای مقدمۀ بحث بیان کرد: ورود به مسائل اجتماعی بدون چراغ نظریه های اجتماعی خطاست. بدون نظریه نمی توان وارد مسائل اجتماعی شد.

وجه ممیز امام موسی صدر، شناخت صحیح جامعه است

دکتر مبلغی بعد از مقدمه ای کوتاه، وارد موضوع دیدگاه امام موسی صدر شد. وی امام صدر را از شخصیت های نادر جهان اسلام خواند و گفت: به نظر من مهم ترین جنبه شخصیتی ایشان این است که جامعه را خوب می شناخت، روابط اجتماعی را خوب و دقیق و آن گونه که بود، می فهمید و می کوشید اجتهادی را تعریف کند که روابط اجتماعی را تنظیم کند. از این حیث ما شخصیت های نادری داریم که مناسبات اجتماعی را درک کرده اند. امام موسی صدر از ذهنیتی شفاف و آگاه و دقیق برخوردار بود و این ویژگی هم در اندیشه های کلامی و هم رفتارهای اجتماعی ایشان تبلور یافته است. 

مدرس حوزه و دانشگاه در ادامه، بخش هایی از سخنان امام موسی صدر درمورد فرد و جامعه را قرائت کرد و ادامه داد: ایشان می گوید جامعه مانند پیکری بزرگ و یکپارچه است. جامعه از افراد، با استعدادها و توانایی های متفاوت تشکیل می شود. افراد جامعه با یکدیگر مرتبط اند و هر کس در داد و ستد با دیگران رشد می کند.

وی با تأکید بر این نکته که تبیین نگاه امام موسی صدر به جامعه نیاز به فرصت بسیار دارد گفت: ایشان به شدت بر روابط اجتماعی و تأثیر و تأثر آن نگاه می کند و معتقد است انسان هرچه بیشتر پیشرفت کند، بیشتر با دیگران هماهنگ می شود و هر چه تنزل یابد ـ از حیث عمرانی و سازندگی ـ از دیگران دورتر می شود.  تعابیری از این دست در سخنان ایشان بسیار دیده می شود. در نگاه امام صدر روابط اجتماعی محدود به یک قوم یا جامعه نمی شود. ایشان همه ملت ها را در تعامل با یکدیگر می بیند، درواقع، نگاهی جهانی دارد. 

مبلغی ویژگی های نگاه اجتماعی امام موسی صدر را این گونه جمع بندی کرد: 1. توجه به تفاوت  افراد. 2. ضرورت هم پا بودن توجه به پرورش بخش های مختلف وجود انسان تا دچار ناهنجاری نشود. 3. توجه به تنوع استعدادها و این نکته که استعدادهای مختلف در روابط اجتماعی، دستمایۀ تکامل جامعه است. 4. نگاه فراگیر به روابط اجتماعی که چتر آن همۀ انسان ها را فارغ از ادیان پوشش می دهد. این نگاه تازه و شفاف و فراگیر، خصلت بنیادین امام موسی صدر است. 

مدرس دروس خارج حوزه درمورد دیدگاه کلی امام به فقه روابط اجتماعی گفت: نگاه امام موسی صدر این است که فقه روابط اجتماعی را تنظیم کند و در مسیر اصلاح قرار دهد و نگذارد انحراف پیدا کند.

وی سپس، به لزوم قایل بودن به نظریه برای ورود به عرصۀ اجتماعی اشاره کرد و اظهار داشت: امام صدر  چون سخنرانی های عمومی داشته است و در بحث های آکادمیک خاص صحبت نکرده، در قالب نظریه اظهارنظر نکرده است، اما در زمینۀ نظر به روابط اجتماعی ایده هایی داشته که در صورت تبدیل به مفاهیم مرتبط علمی آکادمیک قوی، نظریه های بزرگی می شوند. 

نظریه های اجتماعی امام موسی صدر: امام موسی صدر فقه را با نگاه به اهداف تنظیم می کند

حجت الاسلام والمسلمین مبلغی به طور اجمال به برخی نظریه هایی که می توان از دیدگاه های امام موسی صدر استخراج کرد، اشاره کرد. وی گفت: نظریۀ اول این است که ایشان معتقد است اسلام منظومه است. ایشان اصلا به اسلام به شکل مجموعه ای جدا از هم نگاه نمی کند. نظریۀ دوم این است که ایشان برای اهداف اصالت قایل است و فقه را با نگاه به اهداف تنظیم می کند. 

امام موسی صدر از جامعۀ انسانی سخن می گوید، نه جامعۀ مبتنی بر ادیان

مبلغی درمورد توجه امام موسی صدر به اهداف مثالی ذکر کرد: زمانی که ارتباط با اهل کتاب مطرح می شود، ذهنیت اکثر ما این است که آنان برای خود جامعه ای دارند و ما هم جامعه ای جدا از آنان داریم. اما نگاه ایشان این گونه نیست؛ ایشان چون از جامعه انسانی سخن می گوید، معتقد است دین آمده است تا جنبه های ارزشی انسان را تقویت کند. این نظر با سخن پیامبر اسلام مطابقت دارد که تأکید می کنند من نیامده ام اخلاق را تأسیس کنم، بلکه برای تکمیل آن آمده ام. امام صدر هم معتقد است دین آمده است تا ارزش های اخلاقی و انسانی را تکمیل کند. لذا می گوید تعامل مسلمانان با ادیان دیگر باید در جهت تکمیل یکدیگر برای استمرار خیرات باشد و بر این اساس، روابط عداوت آمیز را نفی می کند. 

وی ادامه داد: رابطه تکمیل کننده ای که امام موسی صدر بر آن تأکید می کند بر اساس اعتقاد به این موضوع است که ادیان دیگر نیز ارزش هایی دارند. ایشان وقتی بحث اهل کتاب را مطرح می کند به آیۀ «فاستبقوا الخیرات» اشاره می کند. به این معنا که همۀ انسان ها برای تحقق خیرات تلاش می کنند. زمانی که خیرات محقق شود، اثر آن برای همه است. همان طور که احکام اسلام تأسیسی است اما بسیاری از اهداف اسلام از قبل وجود داشته است. 

وی افزود: «فاستبقوا الخیرات» یعنی راه تعامل با غیرمسلمانان را نبندیم. اگر امام در لبنان نبود و آن تعاملات با مسیحیان و آن نگاه اخلاقی و انسانی شان که امروزه در لبنان شکل گرفته است، نبود، امروز نمونه و مدل خوبی برای عمل نداشتیم. 

در نگاه امام موسی صدر مذاهب در خدمت اسلام اند، نه هدف

دکتر مبلغی درمورد نگاه امام موسی صدر به مذاهب اظهار کرد: ایشان به موضوع تعامل مذاهب ریشه ای نگاه می کند و می گوید مذهب در لغت به معنی راه است. راه نیز بی مقصد معنا ندارد. سپس، نتیجه می گیرد که هدف اسلام است و مذاهب فرعی هستند. پس، هدف باید سیطره یابد و قربانی نشود، یعنی مذاهب باید در خدمت اسلام باشند. یعنی اختلاف نکنیم.

پیشنهاد امام موسی صدر درمورد وحدت نمادهای اسلامی، نگاهی جامعه شناسانه است

مبلغی ادامه داد: امام موسی صدر برای رسیدن به وحدت اسلامی پیشنهادی عملی می دهد. یکی از پینشهادهایشان این است که می گوید نمادهای واحد داشته باشیم. یعنی این نگاه جامعه شناسانه را دارد که نمادها اختلاف ایجاد می کنند.

وی سپس، نمادها را دو نوع نماد مذهبی (خاص شیعه و سنی) و نماد اسلامی و عام تقسیم کرد و گفت: منظور امام موسی صدر از بین بردن نمادها نیست. اما اگر جامعه ای به دنبال این است که اسلامی باشد، باید نمادهای اسلامی در آن پررنگ شود، نه اینکه اثری از آن نباشد و نمادهای خاص هر مذهب شاخص تر و بالاتر باشد. مذهب در سایۀ اسلام معنا پیدا می کند و در اینجا حرف از اجتماع و نماد اجتماعی عام است. معنای این حرف این نیست که اندیشه هایی که حدود تفکر را مشخص می کنند نداشته باشیم، اینجا سخن از نماد است. به سیره ائمه نیز می توانیم مراجعه کنیم. اهل بیت سه قرن با اهل سنت در تعامل بودند و صرفاً با خلفا مبارزه کردند.

نگاه زیباشناسانۀ امام موسی صدر

آخرین نکتۀ مطرح شده در این نشست، حرکت از نظریه به سمت فقه بود که با مثال نگاه زیباشناسانۀ امام صدر مطرح شد.

مبلغی بیان کرد: امام صدر در چند جا ذکر می کند که اصولاً باید زینت و زیبایی را در جامعه داشته باشیم. در این موضوع دو نگاه وجود دارد: یک نگاهی که به مانند فرار میش از گرگ از هر جمالی گریزان است. گویی اسلام با جمال مخالف است. این نگاه روابط اجتماعی و انسانی و رابطۀ انسان با خدا را نمی شناسد. نگاه دوم جمال را خصلتی فطری در انسان می داند که بروز اجتماعی دارد. 

وی افزود: بخشی از فقه امام موسی صدر درمورد زیبایی است. این نکته جالب است که چنین شخصیتی به این شکل جامعه را بشناسد و مدام بر طبل گریز از جامعه نکوبد. 

حاشیه نوشت:
ـ یازدهمین نشست اندیشه و عمل نسبت به نشست های قبل زودتر آغاز شد.
ـ طبق برنامۀ مؤسسه این نشست باید هفتۀ آینده و در تیر برگزار می شد، که به دلیل برنامۀ سفر سخنران، به 28 خرداد منتقل شد.
ـ استقبال از این نشست به شکلی بود که در همان دقایق آغاز برنامه مشکل کمبود جا به وجود آمد که برگزارکنندکان برنامه به سرعت آن را حل کردند.
ـ استقبال جوانان از این برنامه و موضوع آن کاملاً محسوس بود.
_ در بخش پرسش و پاسخ، نسبت به برنامه های دیگر، سؤالات تناسب بیشتری داشت. 
ـ حجت الاسلام مبلغی در پاسخ به پرسشی درمورد حجاب خطاب به مسئولان مؤسسه با شوخی گفت: نشست دیگری برگزار کنید تا جواب سؤال دوستان را بدهیم.
ـ درس گفتارهای اندیشه و عمل، دوشنبۀ اول هر ماه در مؤسسۀ فرهنگی تحقیقاتی امام موسی صدر برگزار می شود و حضور برای کلیۀ علاقه مندان آزاد است.