امام صدر آرزو داشت تا برای آشنایی با وضعیت جامعه ۶۵ میلیونی مسلمانان چین و مشاهده دستاوردهای انقلاب چین به آن کشور سفر نماید که متاسفانه به خاطر حادثه ربوده شدن ایشان در لیبی این خواسته متحقق نشد. آنچه در پی می‌آید متن کامل ترجمه فارسی مقاله یاد شده است که به مناسبت بیست و هفتمین سالروز غیبت آن عزیز عزیزان و جان جانان برای ملاحظه و بهره برداری بازدیدکنندگان و علاقمندان در سایت موسسه درج می‌شود.

شایان ذکر است مقاله چینی یاد شده در سایت چینی «مسلم هرالد هنگ کنگ» نیز درج و منتشر شده است. پژوهشی پیرامون شخصیت برجسته معاصر خاورمیانهمروری بر زندگانی، اندیشه‌ها و زمینه‌های ناپدید شدن امام موسی صدر

نگارش : دکتر سید یاسر یائو جیده

ترجمه : رضا مرادزاده

تاریخ نگارش : ۲۰ بهمن ۱۳۸۳

چکیده

موسی صدر فعال‌ترین پیشوای ارشد دینی ایرانی تبار شیعیان لبنان در جهان سیاست لبنان و خاورمیانه معاصر و نیز مبتکر و پیشآهنگ واقعی نهضت صلح معاصر در لبنان و حتی خاورمیانه است. او در روز ۳۱ اوت ۱۹۷۸ میلادی در هنگام سفر به لیبی بصورت مرموز و اسرار آمیزی ناپدید شد و تاکنون به سختی می‌توان پیش بینی کرد که آیا او زنده است یا خیر؟ ناپدید شدن وی دعوایی ۲۷ ساله را میان چندین کشور خاورمیانه موجب گردیده و به تازگی نیز به یک کانون اصلی در روابط دیپلماتیک میان سه کشور لبنان، لیبی و ایران تبدیل شده است. ما در این مقاله زندگانی، اندیشه‌ها و جدال دیپلماتیک پس از ناپدید شدن ایشان و زمینه‌های بین المللی و سیاسی این حادثه را مورد بحث و بررسی قرار می‌دهیم.

کلید واژه

موسی صدر؛ بنیانگذار جنبش امل؛ پیشآهنگ صلح خاورمیانه؛ زمینه‌های ناپدید شدن؛ قذافی

در عرصه سیاسی و بین المللی و روابط بین الملل در خاورمیانه معاصر، یک پیشوای دینی نقش آفرین و وزین متعلق به مسلمانان شیعه وجود دارد که رشته‌های اصلی فکر و اندیشه در محافل سیاسی و دینی و توده‌های مردم سه کشور لبنان، لیبی و ایران را به خود مشغول ساخته است. این شخص امام موسی صدر بنیانگذار مشهور «جنبش امل» و رهبر سابق مسلمانان شیعه لبنان است که در روز ۳۱ اوت ۱۹۷۸ میلادی در سفری رسمی به لیبی در آن سرزمین ناپدید شد و اکنون حدود ۲۷ سال از آن زمان می‌گذرد و تاکنون حیات و ممات وی قطعی و معلوم نیست.

در طول این ۲۷ سال پر فراز و فرود، یک سری حوادث مهم سیاسی مانند وقوع انقلاب اسلامی ایران، اشغال افغانستان توسط شوروی سابق، جنگ تحمیلی عراق علیه ایران، جنگ خلیج، نزاع دامنه دار میان مردم فلسطین و اسرائیل، ظهور و سقوط حکومت طالبان در افغانستان، تهاجم آمریکا به عراق و حوادث دیگر رخ داده است و خاورمیانه به کانون مهم امور سیاسی جهان در دوران پس از جنگ سرد تبدیل شده است؛ و در این می‌ان، پرونده ناپدید شدن امام موسی صدر برای چندمین بار به یکی از مسائل کلیدی در میان رویدادهای اصلی خاورمیانه مبدل گردیده است. دولت‌های لبنان، ایران و لیبی و اقشار مختلف مسلمانان شیعه کشورهای خاورمیانه موضوع ناپدید شدن و کشف سرنوشت وی را پیگیری و دنبال می‌کنند، این مسئله همچنین به یک جدال بین المللی درازمدت دامن زده است و سازمان ملل متحد، اتحادیه عرب، سازمان کنفرانس اسلامی و حتی دربار پاپ واتیکان در رم را درگیر نموده است.

دولت لبنان در تاریخ ۲/۸/۲۰۰۴ میلادی بر اساس دلایل و مدارک بسیاری که در طول چندین سال تحقیق و تفحص دستگاه قضایی بدست آورده و پیرو شکایت صدرالدین صدر فرزند ارشد امام صدر و همسران دو نفر از دستیاران ناپدید شده وی، تصمیم گرفت که پرونده ناپدید شدن امام صدر را از مرحله مذاکرات و تماس‌های دیپلماتیک به مرحله پیگیری قضایی و حقوقی منتقل سازد، و قاضی عدنان عضوم دادستان کل لبنان حکم احضار قذافی رهبر لیبی و ۱۷ تن دیگر از مقامات ارشد لیبی برای حضور در دادگاهی واقع در بیروت پایتخت لبنان را رسما امضاء کرد، و از قذافی و سایرین درخواست نمود تا در تاریخ ۱۶ مارس ۲۰۰۵ میلادی برای تحقیق و بازجویی از سوی دادستانی کل لبنان در دادگاه حضور یابند.

پس از انتشار این خبر، بلافاصله تندبادی سیاسی دو کشور لیبی و لبنان و نیز سایر دول و محافل اجتماعی خاورمیانه را متلاطم ساخت. پس از ابلاغ حکم قضایی دادستان کل لبنان از مجاری دیپلماتیک و انتشار آن از سوی وسائط ارتباط جمعی، مناسبات دو کشور لیبی و لبنان ناگهان متشنج شد و لیبی‌‌ همان روز قطع مناسبات سیاسی با لبنان را اعلام نمود، و روابط لبنان و لیبی به سرعت رو به وخامت و تیرگی نهاد. همزمان مسئولان ایران، محافل اجتماعی و وسائط ارتباط جمعی یکی پس از دیگری با ایراد سخنرانی و انتشار مقالات از این اقدام قضایی دولت لبنان حمایت و پشتیبانی کردند.

در سال‌های اخیر، آیت الله خامنه‌ای رهبر عالی انقلاب اسلامی ایران نیز در دیدار با خانواه امام صدر بار دیگر و با جدیت از حکومت قذافی درخواست نمود که لیبی پاسخ روشنی به ایران و مردم جهان بدهد. در حال حاضر، به دنبال نزدیک شدن انقضای تاریخ مندرج در حکم دادستانی کل لبنان و نزدیکی موعد برپایی دادگاه؛ اتحادیه عرب، کشورهای خاورمیانه و همه جهان اسلام توجه بیشتری به این پرونده نشان می‌دهند و امیدوارند که دولت لیبی و لبنان بتوانند بطور مسالمت آمیزی دعوای بر سر این پرونده را حل و فصل نمایند. امام موسی صدر چرا و به چه دلیل از چنین نفوذ و کاریزمایی برخوردار است، که ناگهان احترام و توجه دولت‌ها و جوامع کشورهای خاورمیانه را بر انگیخته است. دستاورد‌ها و تجارب فوق العاده وی و طرفداری جدی او از صلح و آرامش در خاورمیانه، رفتار و سلوک معتدل و ملایم او، اندیشه‌ها و افکار روشن و باز او، انجام می‌انجیگری‌های دیپلماتیک میان ایران، لیبی و لبنان درخصوص پیگیری سرنوشت نامبرده و در پایان زمینه‌های سیاسی و بین المللی ناپدید شدن ایشان از موضوعاتی هستند که نیازمند معرفی و تبیین منظم است.

تولد نواده پیامبر اسلام (ص) در شهر قم

امام موسی صدر پیشوای دینی مشهور و ایرانی تبار مسلمانان شیعه لبنان و نام کامل وی «سید موسی الصدر» است که در روز ۱۴ خرداد ۱۳۰۷ هجری شمسی در شهر مذهبی قم از نواحی مرکزی ایران چشم به جهان گشود. او رهبر دینی شیعیان و طرفدار جدی همزیستی مسالمت آمیز میان ادیان و مذاهب گوناگون مانند تسنن و تشیع، کاتولیک و ارتدوکس، دارای رفتار نرم و منش معتدل، بسیار فاضل و اندیشمند، صاحب افکار ژرف و اندیشه‌های ناب، روشن بین و روشن فکر و دارای سعه صدر، مسلط به چندین زبان خارجی، مهارت و استادی در سخنرانی، سرشار از جذابیت، دارای اخلاق خوش، قد رشید و قامت بلند ۹۸/۱ سانتی‌متر، جذاب، خوش سیما و خوش هیکل بود. از کلمه «سید» در پیشوند نام خانوادگی او می‌توان به روشنی فهمید که در خانواده سادات متصل به خاندان پیامبر اسلام (ص) متولد شده است.

بطور مشخص باید گفت که او نواده امام حسین (ع) فرزند امام علی (ع) داماد حضرت محمد (ص) پیامبر گرامی اسلام است. خانواده او از خاندان‌های مهم جهان تشیع هستند و اصالت و ریشه آنان به سید صالح شرف الدین واقع در قریه شحور در جنوب لبنان باز می‌گردد، که تبار آنان بر اساس شجره نامه به امام موسی کاظم (ع) امام هفتم شیعیان می‌رسد، افراد این خاندان بطور گسترده در لبنان، عراق و ایران پراکنده شده‌اند. برپایه شجره نامه خانوادگی، چندین نسل از اجداد و پدر بزرگان او از علمای دینی مشهور شیعه بوده‌اند. پدرش سید صدرالدین صدر یکی از آیت الله‌های معروف قم بود. سید محمد باقر صدر رهبر حزب الدعوه اسلامی شیعیان عراق نیز پسر عمو و شوهر خواهرش است که در سال ۱۹۸۰ توسط صدام رئیس جمهور سابق عراق به شهادت رسید. امام صدر در ایران تحصیل کرده است. او در نوجوانی تحصیلات ابتدایی و متوسطه خود را در زادگاهش قم به پایان رساند و سپس به دستور پدرش برای فراگیری علوم دینی وارد حوزه علمیه قم شد و آموزش‌های دینی سنتی و جدید را بصورت منظم فراگرفت. در دوران تحصیل در حوزه علمیه قم، در محضر علمای متعددی از جمله امام خمینی استاد برجسته علوم اسلامی و عرفان تلمذ نمود و یکی از شاگردان ممتاز امام خمینی، و نیز بعد‌ها یکی از حامیان جدی انقلاب اسلامی امام خمینی بود. آیت الله خامنه‌ای رهبر ارشد کنونی انقلاب اسلامی ایران نیز از هم مدرسه ایهای امام صدر محسوب می‌شود. در سال ۱۹۵۰ میلادی، امام صدر وارد دانشکده حقوق دانشگاه تهران عالیترین پایگاه علم و دانش ایران شد و با کسب نمرات ممتاز و پس از گذشت حدود چهار سال موفق به کسب مدرک کار‌شناسی در رشته «حقوق در اقتصاد» گردید و او نخستین روحانی شیعه فارغ التحصیل از دانشگاه دولتی و دارنده درجه دانشگاهی بود. پس از پایان تحصیلات دانشگاهی، به درخواست پدرش به قم مراجعت کرد و پیشه سنتی خود را بعنوان یک روحانی و عالم دینی آغاز نمود و مجله‌ای به نام «مکتب اسلام» راه اندازی کرد. در سال ۱۹۵۳ میلادی پدرش در قم دار فانی را وداع گفت و امام صدر از ایران به شهر مذهبی نجف اشرف در عراق مهاجرت کرد و در محضر آیت الله محسن حکیم و آیت الله ابوالقاسم خویی به ادامه تحصیل علوم اسلامی مشغول گردید. در سال ۱۹۵۷ میلادی برای نخستین بار به لبنان سفر کرد.

در این مسافرت، وضع فقر و عقب ماندگی مسلمانان شیعه لبنان تاثیر عمیقی بر او نهاد، او از شهر ساحلی صور واقع در جنوب لبنان محل اقامت خویشاوندانش بویژه آیت الله سید عبدالحسین شرف الدین رهبر دینی مسلمانان شیعه لبنان دیدار کرد. از طریق تماس و ارتباط عمیق و تبادل افکار و اندیشه‌های ژرف، شرف الدین به موسی صدر برای تقویت و نیرومند کردن شیعیان لبنان امید فراوانی بست. نسل سادات خاندان صدر از جایگاه و موقعیت ممتازی در جامعه مسلمانان شیعه خاورمیانه برخوردارند، استعداد و توانائی‌های درخشان و برجسته شخص وی و تقدیر الهی مقدر نمود که او زندگی خود را وقف لبنان نماید، و او برگزیده و منتخب شایسته شرف الدین برای بدست گرفتن زمام رهبری شیعیان لبنان بود. پس از درگذشت شرف الدین در آن سال‌ها، او دعوت مسئولان شهر صور برای عزیمت به آن شهر و بدست گرفتن زعامت دینی مسلمانان شیعه را دریافت کرد. او در ابتدا در پذیرش این دعوت برای سفر به لبنان تردیدهایی داشت، اما به توصیه آیت الله محسن حکیم استادش در عراق دعوت را قبول نمود و در ماه اکتبر ۱۹۵۹ میلادی به همراه همسر ایرانی‌اش به صور وارد شد، و در سال ۱۹۶۳ میلادی تابعیت لبنانی خود را از دست شهاب رئیس جمهور لبنان دریافت کرد. از این زمان به بعد پله‌های رشد و ترقی را آغاز نمود و مسئولیت زعامت دینی شیعیان لبنان را برعهده گرفت و با سلوک سیاسی روشن، معتدل و نرم خویش همه مسلمانان و مسیحیان لبنان و پیروان ادیان گوناگون را به سوی عقیده سیاسی روشن همزیستی مسالمت آمیز هدایت کرد و به ستاره درخشان دینی و سیاسی برآمده درصحنه دینی و سیاسی لبنان مبدل گشت و نقش برجسته‌ای در صحنه لبنان معاصر و سیاست بین الملل خاورمیانه ایفاء نمود.

بنیانگذار جنبش امل و پیشآهنگ نهضت صلح و آرامش در خاورمیانه

لبنان پس از خروج از زیر سیطره استعماری فرانسه در سال ۱۹۴۳ میلادی و کسب استقلال، کشوری متشکل از یک قومیت واحد اما دارای پیچیدگی ساختار دینی و مذهبی بوده است، که در آن پیروان چند دین و مذهب بزرگ شامل مسیحیان مارونی و ارتدوکس، مسلمانان سنی و شیعه در کنار هم زندگی می‌کنند و مسلمانان از اکثریت بیشتری برخوردارند. پس از استقلال لبنان، براساس موافقت نامه منعقده در آن سال‌ها با مقامات فرانسوی برای تقسیم و توزیع قدرت برپایه اصول دینی و مذهبی، مقرر گردید که مقام ریاست جمهوری و فرماندهی کل قوا در اختیار مسیحیان مارونی، مقام نخست وزیری در اختیار مسلمانان سنی مذهب، مقام ریاست پارلمان در اختیار مسلمانان شیعه مذهب و مقام ریاست ستاد کل ارتش در اختیار دروزی‌ها باشد و این ساختار همواره تاکنون رعایت شده است.

در مجلس تعداد کرسی‌های مسیحیان و مسلمانان طبق سرشماری جمعیت در سال ۱۹۳۲ میلادی به نسبت ۶ به ۵ نفر توزیع و تقسیم شده بود. در آن زمان، کل جمعیت لبنان ۷۸۵۵۰۰ نفر بود و در این می‌ان، تعداد شیعیان ۶/۱۹% از جمعیت را تشکیل می‌داد. براساس این بافت توزیع قدرت مسیحیان مارونی در مرکز حاکمیت و اقتدار قرار گرفتند و مسلمانان سنی از قدرت کمتر و شیعیان از قدرت حقیقتا محدودتری برخوردار شدند. علاوه بر این، بیروت پایتخت لبنان پیش از استقلال و در دوران حاکمیت استعمار فرانسه مبتذل‌ترین، غربی‌ترین، و دارای منحط‌ترین شیوه زندگی در منطقه خاورمیانه معاصر و معروف به بهشت خاورمیانه بود؛ کاباره‌ها و فاحشه خانه‌ها، بیکاری، فقر، عقب ماندگی، جهل و نادانی از مشکلات و عوارض اجتماعی متعدد ناشی از دوران استعمار بودند که بعنوان «میراث» ویژه استعارگران غربی برای دولت و ملت لبنان پس از کسب استقلال بر جای ماندند.

لبنان به خاطر هم مرزی با فلسطین و اسرائیل، پس از استقلال همواره در اوج زد و خورد‌ها و نزاع اعراب و اسرائیل قرار داشته و خط مقدم کشمکش قومی و دینی خاورمیانه به شمار می‌رود. امام صدر با قبول خطرات و مشکلات گوناگون پس از قبول مسئولیت زعامت و هدایت شیعیان لبنان با وضعیت دشوار و بغرنج ناشی از نرخ بالای بیکاری، فقر و تنگدستی شیعیان لبنان و نیز سطح بسیار پایین آموزش و تحصیلات، موقعیت پایین سیاسی و اجتماعی آنان روبرو گردید و در ابتدا تصمیم گرفت یک سری اقدامات مهمی را پیگیری و اجرا نماید. این اقدامات عبارت بودند از: ایجاد موسسه خیریه و سرپرستی ایتام، پناه دادن به کودکان بی‌سرپرست، تاسیس بیمارستان و درمانگاه در مناطق محروم، بهبود وضع پزشکی و بهداشتی اقشار فقیر و محروم؛ ایجاد جمعیت احسان و خیریه با مشارکت همه طوایف و مذاهب، تشویق و ترغیب ثروتمندان برای کمک به موسسات و صندوق‌های خیریه، کمک به بیوه زنان برای رفع مشکلات معیشت و زندگی؛ تاسیس مراکز آموزش پرستاری و قالی بافی و خیاطی و گلدوزی برای زنان و دختران، تشویق زنان به قبول مسئولیت‌های اجتماعی، ایجاد کارگاه هنرهای دستی سنتی، ایجاد فرصت‌های شغلی برای زنان و بیکاران؛ راه اندازی مرکز علمی و فرهنگی، راه اندازی مدرسه صنعتی مجانی، راه اندازی مرکز سوادآموزی برای دختران، تبلیغ و ترویج دستیابی به علوم و فنون جدید و تغییر افکار و اندیشه‌های خرافه و جاهلانه در میان توده مردم. امام صدر با تاسیس و راه اندازی این مراکز و موسسات و مدارس در سراسر لبنان، علاوه بر پذیرش محرومان مسلمان شیعه، همزمان از اقشار محروم سایر طوایف و مذاهب مثل سنی‌ها و مسیحی‌ها نیز برای تعلیم و آموزش در این مراکز و مدارس ثبت نام می‌کرد، و این فعالیت‌ها در جهت بهبود وضعیت فرهنگی و اشتغال شیعیان لبنان و سایر اقشار محروم و تنگدست طوایف دیگر مفید و موثر بودند و نقش ارزنده‌ای در کاهش منزعات دینی حاد در جامعه لبنان داشت.

در زمان استقلال لبنان، استعمارگران فرانسوی یک میراث دیگر هم برای آن کشور باقی گذاشته بودند و آن هم اختلافات و درگیریهای طایفه‌ای بود. توزیع و تقسیم حاکمیت سیاسی ملی پس از استقلال لبنان بصورت نامناسب انجام شده بود، اختلاف و تضاد سیاسی میان طوایف و مذاهب گوناگون کشور وجود داشت، علاوه بر این اثرات مستقیم درگیری اعراب و اسرائیل وضع سیاسی داخلی لبنان را بی‌ثبات و متشنج ساخته بود و جامعه در یک ناآرامی طولانی فرو رفته بود. یافتن راه حلی برای کاستن و پایان بخشیدن به اختلافات سیاسی میان طوایف دینی و مذهبی موجود در داخل لبنان یکی از آزاردهنده‌ترین مسائل پیش روی یک سیاستمدار و رهبر مذهبی بود. از لحاظ تاریخی، شیعیان لبنان همواره یک اقلیت مذهبی بودند، و بیش از ۵۰% آنان در مناطق بسیار فقیر جنوب و ارتفاعات کوهستانی سکونت دارند و کمتر وارد عرصه سیاست شده‌اند. امام صدر پس از ورود به لبنان عمیقا به اهمیت کاستن اختلافات فرقه‌ای و دینی و پایان دادن به درگیریهای سیاسی داخلی پی برد، از این گذشته فوریت و ضرورت راه اندازی تشکیلات سیاسی ویژه شیعیان و تلاش در راه کسب جایگاه مناسب برای شیعیان در حیات سیاسی کشور را احساس کرد. به خاطر این، امام صدر شیوه سنتی عدم مداخله و ورود رهبران شیعه در سیاست را تغییر داد، از یک سو شروع به ایجاد و راه اندازی مدارس، مراکز آموزشی و دارالایتام و بیمارستان و درمانگاه و سایر موسسات خیریه و عام المنفعه نمود و از سوی دیگر در مناطق شیعه نشین اقدام به سخنرانی‌های سیاسی و بسیج مردم و بررسی وضع اجتماعی آنان نمود و گام‌های استوارش سراسر خاک لبنان را درنوردید. امام صدر با ورود به لبنان و با انجام اقدامات ثمربخش قاطع و برنده برای بهبود وضعیت فرهنگی، اقتصادی، آموزشی و بهداشتی شیعیان، توجه و عنایت اقشار محروم شیعیان لبنان را سریعا به سوی خود جلب کرد، و تعداد زیادی از شیعیان خارج از کشور نیز پس از خبردار شدن از اوضاع دسته دسته به خانه و کاشانه خویش مراجعت کردند و بدین گونه جمعیت شیعیان لبنان به سرعت رو به افزایش نهاد و خیلی سریعا به نیرویی عمده در حیات سیاسی و اجتماعی لبنان مبدل شدند. سیاست در لبنان یک ویژگی مهم دارد، یعنی مطالبات و خواسته‌های سیاسی همه احزاب و گروه‌ها در قالب سازمان‌ها و نهادهای دینی و مذهبی تبلور می‌یابد. شیعیان لبنان برای کسب قدرت قانونی جهت مشارکت در امور سیاسی کشور بایستی سازمان سیاسی مخصوص خود را تاسیس کنند و امام صدر از شناخت و آشنایی کافی و عمیق درخصوص این موضوع برخوردار بود. امام صدر پس از انجام بررسی و تحقیقات اجتماعی گسترده و عمیق تصمیم گرفت در ابتدا یک سازمان سیاسی متعلق به شیعیان لبنان را شکل دهد و بر اثر تلاش‌های مستمر و خستگی ناپذیر وی، دولت لبنان در ماه مه ۱۹۶۷ میلادی ایجاد «مجلس اعلای اسلامی شیعیان لبنان» را تصویب کرد، اعضای این مجلس عمدتا متشکل و منتخب از علما و روحانیون شیعه لبنان بودند، و هدف آن تلاش در راه «مساوات و عدالت اجتماعی» برای شیعیان بود.

در ماه مه ۱۹۶۹ میلادی امام صدر به مدت شش سال به ریاست این مجلس برگزیده شد. او از این هنگام در عرصه سیاسی لبنان با تمام توانایی و کیاست جلوه گر شد و شیعیان لبنان با احترام او را «امام موسی صدر» خطاب می‌کردند. در سال ۱۹۷۳ میلادی، امام صدر بار دیگر به ریاست مجلس اعلا برگزیده شد و با توجه به آوازه و شهرت والای وی نزد مسلمانان شیعه لبنان، مجلس مذکور طی مصوبه‌ای تصمیم گرفت که امام صدر منصب ریاست مجلس اعلا را تا پایان سن ۶۵ سالگی یعنی تا تاریخ ۴/۶/۱۹۹۳ بر عهده داشته باشد. با تشکیل مجلس اعلای اسلامی شیعیان لبنان، شرایط بی‌تشکیلاتی شیعیان لبنان دگرگون شد، و شالوده لازم برای مشارکت بعدی آنان در امور سیاسی کشور پایه ریزی گردید، و امام موسی صدر به این خاطر بنیانگذار نخستین تشکیلات سیاسی شیعیان لبنان شد.

در اواخر دهه ۱۹۷۰ میلادی، زمانی که اسرائیل حملات پردامنه‌ای را به مناطق جنوب لبنان آغاز نمود، امام صدر با هدایت و رهبری یک راهپیمایی بزرگ متشکل از شیعیان لبنان در اعتراض به بی‌توجهی دولت لبنان به مشکلات کشاورزان محروم جنوب، و در پی تقاضای اقشار مختلف شیعیان لبنان، یک سازمان مردمی و سری شیعیان به نام «حرکة المحرومین» را تشکیل داد. حرکة المحرومین در آغاز یک سازمان سیاسی غیرنظامی با گرایش ناسیونالیستی بود، و ابزار مبارزه اقشار شیعه برای کسب و اعاده جایگاه قانونی مناسب شیعیان در ترکیب سیاسی لبنان بود. در تاریخ ۱۸ مارس ۱۹۷۴ میلادی، «افواج المقاومة اللبنانیة» (گردان‌های مقاومت لبنان) وابسته به حرکة المحرومین با نام «امل» شروع به فعالیت علنی نمود. کلمه «امل» متشکل از حروف نخستین کلمات عربی «افواج المقاومة اللبنانیة» است و کلمه «امل» در زبان عربی به معنای «امید و آرزو» می‌باشد. جنبش امل خواست نیرومند شیعیان برای برخورداری از یک نیروی مسلح را برآورده کرد، شیعیان لبنان آن را نماینده سیاسی و نیروی نظامی خود می‌دانستند و تعداد زیادی از شیعیان لبنان که توسط نیروهای اسرائیلی از خانه و کاشانه خود در جنوب لبنان آواره شده بودند به نیروهای مردمی امل پیوستند و هسته نیرومند آن را شکل دادند.

در چنین اوضاع و احوالی، امل با قدرتی سرزنده و نیرومند در صحنه سیاسی لبنان عرض اندام نمود و به یک نیروی موثر در میان احزاب و گروه‌های سیاسی گوناگون لبنان تبدیل شد، و توجه بسیار جهانیان را به خود جلب کرد. واژه امل از سوی رسانه‌ها ی ارتباط جمعی در سراسر جهان منتشر گردید و به واژه‌ای آشنا نزد همگان در عرصه سیاسی و بین الملی خاورمیانه معاصر مبدل گردید. در مرامنامه سیاسی جنبش امل آمده است که: «جنبش امل یک حرکت فرقه گرا نیست و همچنین هدایتگر موسسات خیریه و دینی هم نیست. جنبش محرومان و مستضعفان است،...... در کنار ستمدیدگان قرار دارد و تا آخرین نفس به مبارزه خود ادامه خواهد داد.» عقاید و نظرات سیاسی مشخص جنبش هم عبارتند از: ایمان به خدا و پیامبر اسلام (ص)؛ تلاش در راه استقلال و آزادی مردم لبنان و مبارزه با فئودالیسم سیاسی؛ ایجاد اقتصاد ملی و منطبق با احکام و اصول اسلامی؛ ترویج میهن دوستی، ناسیونالیسم ملی و مخالفت با دخالت خارجی، حفاظت از حاکمیت ملی و تمامیت ارضی؛ مخالفت با تجزیه و تقسیم کشور، حراست از استقلال لبنان، موافقت با مشارکت همه احزاب و گروه‌ها در امور سیاسی کشور؛ مخالفت با امپریالیسم و صهیونیسم. بدین ترتیب، امام صدر نیز بنیانگذار شایسته جنبش امل شیعیان لبنان شد. در آغاز تاسیس جنبش امل، این جنبش در صحنه سیاسی لبنان همواره با استفاده از شیوه‌های صلح آمیز برای بهبود وضعیت زندگی و کسب جایگاه قانونی مناسب برای شیعیان تلاش و مبارزه می‌کرد. این گونه مبارزه صلح آمیز با رفتار و سلوک سیاسی معقول و معتدل امام صدر سنخیت زیادی داشت، او در سخنرانی‌های متعدد در حضور شیعیان لبنان با تاکید گفته بود: «ما نه به راست و نه چپ منحرف نخواهیم شد و تنها صراط مستقیم را خواهیم پیمود.»

اما بر اثر عدم بهبود یافتن وضعیت اجتماعی و اقتصادی شیعیان در مدتی طولانی، تجاوزات مکرر نیروهای اسرائیلی به مناطق مسکونی شیعیان در جنوب لبنان و تشدید وخامت اوضاع داخلی و بین المللی، سرانجام مواضع امام صدر به تدریج دچار تغییر و تحول گردید. در روز ۱۷ مارس ۱۹۷۴ میلادی، هفتاد و پنج هزار نفر از شیعیان لبنان در شهر بعلبک گردهم آمدند. در این مراسم ضمن تیراندازی به سوی آسمان، شور و احساسات شیعیان به اوج رسید و امام صدر نیز در سخنانی اعلام نمود: «ما به احساسات نیاز نداریم بلکه به حرکت و اقدام نیازمندیم... از امروز دیگر من ساکت نخواهم نشست.» در ماه آوریل ۱۹۷۵ میلادی، جنگ داخلی لبنان درگرفت، امام صدر در ابتدا اصلا به وجود سازمان چریکی متعلق به شیعیان اعتراف نمی‌کرد، تا اینکه در روز پنجم ژوئیه در یک اردوگاه آموزش نظامی شیعیان در منطقه بعلبک انفجاری رخ داد و در نتیجه ۲۷ نفر از نیروهای چریکی شیعه در حال آموزش نظامی جان خود را از دست دادند.

روز بعد امام صدر با صدور بیانیه‌ای اظهار داشت که جان باختگان در این انفجار متعلق به جنبش مقاومت لبنان – امل – بودند و بدین وسیله ولادت رسمی جنبش امل نخستین بازوی نظامی شیعیان لبنان را اعلام کرد. از این زمان به بعد، جنبش امل از یک سازمان سیاسی صلح آمیز تازه تاسیس شیعیان به تدریج به یک پایگاه شیعیان و نیز یک ساختار مرکب سیاسی و نظامی در راستای حمایت از امنیت و حاکمیت طایفه شیعه توسعه یافت و یک سری مبارزات مسلحانه برای پشتیبانی از حرکت ملی و انقلابی لبنان و مبارزه با اسرائیل به راه انداخت. امام موسی صدر نه تنها بنیانگذار جنبش امل سازمان سیاسی نظامی شیعیان لبنان است، بلکه از نخستین پیشگامان جنبش صلح آمیز خاورمیانه به شمار می‌رود. بینش و بصیرت سیاسی امام صدر بعنوان یک سیاستمدار و عالم اندیشمند، آزاداندیش و تیزبین تنها به جامعه مسلمانان شیعه محدود نمی‌شد، بلکه به دنبال پیش بردن و حفاظت از همکاری، همبستگی و همزیستی میان همه طوایف و گروههای دینی و مذهبی داخل لبنان بود. پس از ورود امام صدر به سرزمین لبنان در سال ۱۹۶۰ میلادی، و همزمان با پیگیری و تلاش موثر برای ایجاد دو سازمان سیاسی و نظامی بزرگ پیش گفته برای شیعیان و نیز راه اندازی موسسات خیریه، مراکز آموزشی و مرکز اشتغال به کار؛ در قامت یک پیشوای روشن بین، معتدل و میانه رو اقدم به انجام سخنرانی و خطابه‌های عالی و رفت و آمدهای دایمی میان همه طوایف دینی و مذهبی لبنان نمود. در این می‌ان؛ به برجسته‌ترین و معروف‌ترین فعالیت‌ها و اقدامات وی در ادامه اشاره می‌کنیم. در سال‌های آغازین رهبری عالی شیعیان لبنان و ریاست مجلس اعلا در سال ۱۹۶۰ میلادی، امام صدر به روشنی عقیده سیاسی روشنفکرانه و مترقیانه مشارکت مشترک مسیحیان و مسلمانان در امور سیاسی لبنان را مطرح کرد و در سال ۱۹۶۱ میلادی با همکاری مطران گریگوری حداد رهبر مسیحیان کاتولیک لبنان سازمان «جنبش حرکت اجتماعی» را بطور مشترک پایه ریزی کردند و در سال ۱۹۶۲ میلادی نیز فعالانه گفتگوی مسالمت آمیز میان مسلمانان و مسیحیان را مطرح و پیگیری نمود، و در مراسم روز رستاخیز مسیح (ع) در سال ۱۹۷۵ میلادی در کلیسای کبوشیین بیروت پایتخت لبنان و در جمع مسیحیان حضور یافت و در آن گردهمایی دینی خطابه صلح آمیز شورانگیزی ایراد کرد؛ و در سال ۱۹۷۱ میلادی در پی پیشنهاد و تلاشهای بی‌وقفه او، برای نخستین بار در تاریخ لبنان «شورای رهبران دینی طوایف گوناگون برای حمایت از جنوب لبنان» را با همکاری و همراهی مشترک رهبران معنوی همه طوایف مسلمان و مسیحی لبنان ایجاد کرد، اهداف اصلی این شورا ترویج و پیشبرد موثر همزیستی و تفاهم میان همه طوایف دینی و مذهبی داخل لبنان، حفاظت از ثبات و امنیت ملی لبنان، هماهنگ ساختن فعالیت‌های اجتماعی در راه مشارکت همه گروه‌ها و طوایف در سازندگی و امور سیاسی کشور بود. علاوه بر این اقدامات، امام صدر با انجام سخنرانی‌ها و مصاحبه‌های گوناگون و برگزاری سمینار‌ها و نشست‌های متعدد از همه نمایندگان و رهبران دینی طوایف مختلف برای شرکت در امور اجتماعی دعوت می‌کرد.

در همه این سخنرانی‌ها و خطابه‌ها و فعالیت‌های اجتماعی فرا طایفه‌ای، امام صدر نه تنها مبلغ و مروج اندیشه‌های سیاسی مبتنی بر آرامش، تفاهم و همزیستی و بنای مشترک کشور مدرن لبنان نوین برپایه نظم و صلح و آرامش بود، بلکه عمیقا معتقد به یاری برای پایه ریزی صلح و سعادت و آرامش پایدار در منطقه خاورمیانه و حتی جهان بود. در آوریل ۱۹۷۵ میلادی، بر اثر نفوذ و تحریک نیروهای سیاسی متعدد از سوی کشورهای غربی و همسایه، جنگ داخلی شدیدی در لبنان درگرفت، و کنترل آن از دست دولت لبنان خارج شد و کشور بی‌درنگ در اغتشاش و ناامنی غوطه ور گردید، و امام صدر نیز از فرط نگرانی و اضطراب بی‌آرام و قرار بود.

او بی‌اعتنا به سلامت و ایمنی جان خود و با استفاده از شهرت و آوازه بلند مرتبه خویش در میان همه محافل سیاسی و دینی لبنان برای پایان دادن به جنگ داخلی و اعاده صلح و آرامش شروع به فعالیت و دوندگی در داخل لبنان و کشورهای منطقه خاورمیانه نمود و به ترتیب به سوریه، مصر، اردن، عربستان سعودی، عراق و الجزایر سفر کرد تا از نیروهای ذی نفوذ خارجی برای مداخله و پادرمیانی در امر تفاهم میان طوایف گوناگون لبنان کمک بگیرد. در این گونه فعالیت‌های اجتماعی امام صدر ذره‌ای از صبغه فرقه پرستی تنگ نظرانه شیعی وجود نداشت مواضع سیاسی وی می‌توانست رشته‌های توسعه سیاسی اجتماعی کشور لبنان را به یکدیگر متصل سازد، او نماینده مشترک خواست درونی همه طوایف و گروه‌های لبنانی برای برقراری صلح و آرامش، تفاهم و همزیستی، امنیت، شکوفایی و رفاه لبنان بود، و طرفداری و ستایش فراوان رهبران دینی همه طوایف مسلمان شیعه و سنی، مسیحیان کاتولیک و ارتدوکس و پیروان آنان را در پی داشت و اکثر مسلمانان محترمانه او را «پیامبر صلح» می‌نامیدند.

یکی از رهبران ارتدوکس لبنان درباره او چنین می‌گوید: «امام موسی صدر یک شخصیت فوق العاده بود. هیبت و جذابیت او سبب احترام دوستان و دشمنانش به وی بود، و همه مجذوب و شیفته اخلاق، رفتار و جذبه وی می‌شدند.» در اواخر دهه ۱۹۷۰ میلادی، بیشتر وسائط ارتباط جمعی و نشریات خاورمیانه با انتشار مقالاتی امام موسی صدر را از پیشگامان و مبتکران واقعی صلح و آرامش در خاورمیانه معاصر توصیف کردند، و حتی سید محمد خاتمی رئیس جمهور کنونی ایران چندین بار اعلام کرده که اندیشه «گفتگوی تمدنهای» وی نیز مستقیما از عقاید و اندیشه‌های همزیستی مسالمت آمیز امام صدر نشات گرفته است.

این بخش از مطالب را با کلام امیر عبدالله ولیعهد عربستان سعودی ضمن دیدار با خانواده امام صدر در حاشیه برگزاری کنفرانس سران اسلامی در سال ۱۹۹۷ میلادی در تهران به پایان می‌بریم که گفت: «من در تمام سال‌های زندگی، شخصیتی به هوشمندی، وسعت اطلاع، حسن خلق، انسانیت و جذابیت امام موسی صدر ندیدم.»

منابع و مآخذ (بخش۱و۲):

۱- The Imam Musa Sadr، Text Courtesy of Al Manar Television، ۱۹۹۷.

۲- http: //www. middleeastnews. com/rabab. htm

۳- Augustus Richard Norton ed. «musa Al-Sadr»، pp. ۴۵۳-۴۵۷، «Encyclopedia of Islam»

۴- http: //www. imamsadrnewsnet. net/۵- دایرة المعارف اسلامی چین، شهر چنگ دو، انتشارات دایرة المعارف‌های استان سی چوان، سال ۱۹۹۴ میلادی، صفحه ۴۰۲. (به زبان چینی)

۶- آقای وانگ یو هائو، «عنصر شیعی در سیاست لبنان» (مقاله)، منتشره در مجله «تریبون بین المللی»، شماره ۵، سال ۲۰۰۰ میلادی، پکن. (به زبان چینی)

۷- آقای دکتر وو بینگ بینگ، «دعوا و مشاجره دو کشور عربی به خاطر او، ناپدید شدن اسرار آمیز شاگرد ممتاز (امام) خمینی در ۲۵ سال قبل» (مقاله)، منتشره در مجله «عصر جهان» مورخ ۱۰/۹/۲۰۰۳ میلادی. (به زبان چینی)

۸- دکتر وو بینگ بینگ، «موسی صدر و شیعیان لبنان» (مقاله)، منتشره در مجله «جهان عرب»، موسسه مطالعات خاورمیانه دانشگاه زبان‌های خارجی شانگهای، شماره ۵، سال ۲۰۰۳ میلادی. (به زبان چینی)

۹- دکتر وو بینگ بینگ، کتاب «ظهور اسلام گرایی معاصر شیعه» (فصل پنجم: فعالیت‌های سیاسی و اندیشه‌های امام موسی صدر، صفحه ۲۵۳ تا ۲۹۹)، پکن، انتشارات علوم اجتماعی چین، چاپ اول، ژانویه ۲۰۰۴ میلادی. (به زبان چینی)

۱۰- اخبار خبرگزاری رسمی لیبی.