به گزارش روابط عمومی مؤسسۀ فرهنگی تحقیقاتی امام موسی صدر، این نشست بر اساس کتاب روح تشریع در اسلام برگزار شد و حجت الاسلام والمسلمین کاملان جایگاه احکام و فقه را در اسلام بیان کرد و به تبیین دیدگاه‌های کلی نسبت به این موضوع پرداخت.
در ابتدای جلسه مهدی فرخیان، عضو واحد پژوهشی مؤسسه فرهنگی تحقیقاتی امام موسی صدر دیدگاه کلی امام موسی صدر به رابطه انسان و دین و نیاز انسان به باور به غیب را بیان کرد و درباره مقاله «روح تشریع در اسلام» امام موسی صدر و کنفرانس «ملتقی الفکر الاسلامی» که این مقاله در آنجا ارائه شده است، توضیحاتی داد.
در ادامه استاد کاملان، مدرس حوزه و دانشگاه، به صحبت پرداخت. وی در ابتدا از سابقه آشنایی‌اش با امام موسی صدر گفت و سپس ادامه داد: بحثی که امام موسی صدر چهل سال قبل مطرح کردند کاملاً امروزی است و همچنان مطرح است و آن، بحث فلسفه فقه است. در ابتدا باید جایگاه احکام در اسلام را درک کنیم. آیات احکام در اسلام نسبت به سایر آیات بسیار محدود است. حدود یک دوازدهم از بیش از شش هزار آیه قرآن درباره احکام است. اکثر آیات قرآن در مورد مسائل اخلاقی و اعتقادی است. از اینجا باید متوجه موقعیت اعتقادات و اخلاقیات و احکام فقهی شد. ولی متأسفانه در حوزه‌های علمیه بیشترین حجم درس و بحث را فقه و اصول تشکیل می‌دهد.
این مدرس حوزه و دانشگاه در ادامه درباره فلسفه فقه صحبت کرد. وی گفت: در این حوزه سؤال اصلی این است که آیا احکام صادره فلسفه و علتی دارد یا خداوند بدون منطق خاصی بعضی امور را حلال و بعضی را حرام کرده است؟ این سؤال بحثی ریشه‌ای مربوط به عالم ثبوت است که در حوزه فلسفه جای می‌گیرد. اما در مورد پاسخ به سؤال مطرح شده، دو طیف وجود دارد: یک طیف اشعری مذهب‌اند که امروزه اکثر اهل سنت از این دسته‌اند. طیف دیگر دیدگاه معتزله و عقل‌گرایان است که به طور عمده شیعیان به آن معتقدند. اگرچه در شیعه هم جریانات افراطی و سفلی داریم.
اخباریون و سلفی‌ها که از طیف اول هستند، جایگاهی برای عقل در شریعت و احکام قایل نیستند. در طرف مقابل، شیعیان و معتزله گرایش‌های عقل‌گرایانه دارند. در سال‌های اخیر جریان عقل‌گرایی در اهل سنت هم در حال رشد است، اما همچنان بین کشورهای مختلف متفاوت است.
وی درباره نگاه امام موسی صدر گفت: امام صدر چهل سال قبل در میان روشنفکران حوزوی بهترین تعبیر را کرده و از راه اجتهاد وارد شده است و بر اساس فقه پویا و اجتهاد شیعه به این سؤال پاسخ می‌دهد که در حالی که احکام ثابت‌اند و زندگی در حال تغییر است، چگونه می‌توان بین احکام ثابت و موضوعات متغیر ارتباط برقرار کرد؟
کاملان اضافه کرد: امروزه در این بحث باید حتماً مباحث هرمنوتیک را هم وارد کرد و صرفاً با اجتهاد پویا نمی‌شود به پاسخ نهایی رسید، اما در آن دوران بحث هرمنوتیک و نقش کلامِ متکلم و نویسنده هنوز مطرح نشده بود.
دین در خدمت انسان یا انسان در خدمت دین؟ وی سپس به مقدمات این بحث پرداخت و گفت: یکی از مقدمات مهم این است که آیا دین برای انسان است یا انسان برای دین؟ امام موسی صدر خود کتابی دارد با عنوان ادیان در خدمت انسان. این تعبیر در آن زمان بسیار بسیار مهم است. چراکه امروز هم بسیاری معتقدند انسان برای دین است. در حالی که این طور نیست؛ حقیقت انسان روحش است و خداوند می‌گوید از روح خود در انسان دمیده است. انسان جانشین خدا در زمین است. خلیفه و جانشین باید آینه تمام‌نمای مستخلَف باشد. یعنی اگر خدا حقیقت مطلق و کمال مطلق است، انسان باید در مرتبه‌ای پایین‌تر، همان ویژگی‌ها را داشته باشد. تنها انسان می‌تواند به مقام اسمای الهی برسد. هدف از خلقت انسان این است. دین اصلاً برای این آمده است که دست انسان را بگیرد و از زمین به سمت آسمان حرکت دهد. لذا خداوند می‌گوید تمام ادیان و انبیا را برای این فرستاده‌ام که انسان جامعه‌ای بر اساس عدل و داد اقامه کند.
کاملان در ادامه به بحث ابعاد ظاهری و باطنی پرداخت. وی گفت: انسان مانند همه موجودات دو بعد ظاهر و باطن دارد. اینکه امام موسی صدر تعبیر غیب و ایمان به غیب را مطرح می‌کند، به این آیه برمی‌گردد که قرآن می‌گوید برخی انسان‌ها فقط از قوای ظاهریشان استفاده می‌کنند و از غیب بهره نمی‌برند.
وی تصریح کرد: دین برای همه ابعاد بشر آمده است. اما همیشه افراط و تفریط وجود دارد. عده‌ای فقط به ظاهر، یعنی فقه و احکامش توجه کردند، یعنی نماز و روزه و صدقه دادن و غیبت نکردن و... بخشی هم به باطن توجه کردند، مانند عرفا و صوفیان.
راه‌های درک احکامکاملان در مقدمه سوم به تقسیم‌بندی احکام پرداخت. وی گفت: احکام به دو دسته کلی تقسیم می‌شوند: «معاملات» به معنای عام، که نه صرفاً خرید و فروش بلکه ازدواج و طلاق را هم شامل می‌شود و «عبادات». در بخش معاملات ملاک‌ها آن‌چنان پوشیده نیست که انسان قادر به فهم آن نباشد.
وی ادامه داد: امام موسی صدر در بحث روح تشریع، این نکته را ذکر نکرده که جا داشت به آن بپردازد و بیان کند که ملاک‌های این بخش احکام برای انسان قابل درک است. چراکه این مسائل قبل از آمدن ادیان هم مطرح بوده‌اند و انسان‌ها با آن‌ها سروکار داشته‌اند. لذا اینکه گفته شود هیچ کس در این مباحث آگاهی ندارد و حتماً باید به عده‌ای متخصص رجوع کرد، درست نیست. چراکه مجموعه‌ای از معیارهای عقلانی وجود دارد که قرآن هم بر ه‌مان‌ها تأکید می‌کند. آنچه باقی می‌ماند، صرفاً در حوزه تعبدات است که انسان آن را به طور کلی می‌پذیرد و عقل هم تأیید می‌کند، اما شکل آن امری است تعبدی که در دوره‌های مختلف به شکل‌های متفاوت مطرح می‌شود.
جلسه با پرسش و پاسخ ادامه یافت و در ساعت ۱۹ با ابراز امیدواری سخنران برنامه مبنی بر تداوم این جلسات به پایان رسید.
در حاشیه: - جلسه با چند دقیقه تأخیر آغاز شد.
- استقبال از این جلسه درس گفتارهای ماهیانه بیشتر از جلسات گذشته بود.
- حضور اقشار مختلف و رده‌های سنی متفاوت بسیار بارز بود.
- حجت الاسلام والمسلمین کاملان در ابتدای صحبت خاطره‌ای از سفر به لبنان در سال ۱۳۶۱ بیان کرد. وی گفت: در این سفر آثار فعالیت‌های امام موسی صدر را از نزدیک لمس کردم. ایشان شیعیان را هم‌سطح با مسیحیان و اهل سنت در جامعه بالا آورد و جایگاه داد. انصافاً جای امام موسی صدر امروز در کشور ما بسیار خالی است. ما امثال مطهری و طالقانی را داشتیم، اما امام موسی صدر از سنخ دیگری بود.
- سخنران برنامه در بخش پرسش و پاسخ به تبیین بیشتر صحبت‌هایش پرداخت و توضیح داد که در بحث «معاملات» مقصود ملاک احکام است که عقلانی است ونه تعبدی؛ در عین حال که افراد مختلف سطح درک و تحلیل متفاوتی دارند و داشتن تخصص به طور کلی رد نمی‌شود. وی همچنین تأکید کرد که در هر دو حوزه معاملات و عبادات، احکام ثابت داریم و اینکه انسان به طور بالقوه استعداد خلیفة الله بودن را دارد، اما باید آن را در خود متبلور کند و این اختیار و انتخاب برای انسان ضروری است.
- درس گفتارهای اندیشه و عمل، دوشنبه اول هر ماه در مؤسسه امام موسی صدر برگزار می‌شود و حضور برای عموم آزاد است.