امام موسی صدر در تاریخ ۲۵ اوت سال ۱۹۷۸، و بر اساس دعوت رسمی دولت لیبی، به آن کشور وارد، و از روز ۳۱ اوت، ارتباط جهان خارج با ایشان قطع گردید.
اشاره
امام موسی صدر در تاریخ ۲۵ اوت سال ۱۹۷۸، و بر اساس دعوت رسمی دولت لیبی، به آن کشور وارد، و از روز ۳۱ اوت، ارتباط جهان خارج با ایشان قطع گردید.
دولت لیبی مکررا طی بیانیه‌ها و یادداشتهای رسمی اعلان نمود، که امام صدر در تاریخ ۳۱ اوت، با پرواز شماره ۸۸۱ شرکت هواپیمایی آلیتالیا، طرابلس را به مقصد رم ترک کرده است. اما برخی نهادهای رسمی و بین المللی، از جمله دولت ایتالیا و دادستانی شهر رم (۲۸ ژانویه ۱۹۸۲)، پس از انجام تحقیقاتی گسترده، عدم ورود امام به رم و کذب مدعای دولت لیبی را رسما اعلان کردند.
امروز بیست و دو سال از ربوده شدن امام صدر می‌گذرد. این زمان طولانی در حالی سپری شده است که اساسی‌ترین سؤال پرونده، یعنی حیات یا شهادت این بزرگوار، همچنان در ورای پرده‌ای از ابهام قرار دارد. بی‌شک اگر در طول دو دهه گذشته، مجامع بین المللی ذی ربط، خصوصا سازمان کنفرانس اسلامی و اتحادیه عرب، به وظیفه خود عمل کرده بودند، و نیز اگر کشورهای ذی مدخل، خصوصا لبنان و جمهوری اسلامی ایران، همتی بلند‌تر از خود نشان داده بودند، و بالاخره اگر نهاد‌ها و سازمانهای شیعی لبنان، بویژه مجلس اعلای اسلامی شیعه و جنبش امل و حزب الله، درایت بیشتری به خرج داده بودند، اکنون و بعد از گذشت بیست و دو سال، غبار مظلومیت و فراموشی، این چنین پرونده همچنان مفتوح این مفخر جهان اسلام را در بر نمی‌گرفت! امروز مهم‌ترین سؤال میلیون‌ها عاشق دلسوخته امام صدر آن است که پس از گذشت این همه سال، از سرنوشت آن عزیز چه می‌دانیم؟ آیا امام زنده است؟ آیا هنوز می‌توان به بازگشت این مرد بزرگ چشم امید دوخت؟
در این نوشته بر آنیم تا از منظر اطلاعات، و نه گمانه زنیهای رایج سیاسی، به این سؤال پاسخ گوییم.
اصل سخن
در نگاهی کلی، مجموعه اخبار و اطلاعاتی که پیرامون سرنوشت امام موسی صدر در دسترس است، در یکی از سه بخش عمده زیر جای می‌گیرد: اخبار و اطلاعات آشکار، اخبار و اطلاعات ویژه أی که توسط خانواده محترم امام صدر دریافت شده است، آخرین جمع بندیهایی که سران برخی دولت‌ها بدان دست یافته‌اند. هر سه بخش را در زیر پی می‌گیریم.
اطلاعات آشکار
منظور از اطلاعات آشکار، مجموعه اخبار و اطلاعاتی است که طی بیست و دو سال گذشته، از طریق مطبوعات و رسانه‌های گروهی جهان، در باره سرنوشت امام صدر انتشار یافته است.
از سال ۱۹۷۸ تا کنون، ۲۵ خبر مختلف پیرامون وضعیت امام صدر و دو همراه وی منتشر شده است. خلاصه این اخبار، به همراه شناسنامه مختصری از آن‌ها، در جدول (۱) ثبت می‌باشد. اغلب خبر‌ها در بخش اول سناریو اشتراک نظر دارند. و آن اینکه در روز ۳۱ اوت ۱۹۷۸، ملاقاتی میان امام صدر و همراهان وی با قذافی صورت گرفت، که با عدم تفاهم، رفتار نامتعادل (و ظاهرا معمول) قذافی، و ایستادگی امام بر مواضع خود پایان یافت.
حوادثی که از این به بعد روی داده‌اند، یک مطلب است، و نتیجه این حوادث، که همان حیات یا شهادت امام صدر است، مطلبی دیگر. آنچه در این نوشته مد نظر است، نتیجه این حوادث است، که نهایتا پاسخ سؤال اصلی علاقمندان امام صدر را نیز در بر دارد.
از این منظر، مجموعه اخبار و اطلاعات آشکار را می‌توان به دو دسته تقسیم نمود: دسته‌ای که بر شهادت امام دلالت دارند، و دسته‌ای که بر حیات ایشان.
اخبار شهادت
• در میان مجموعه اطلاعات آشکار سالیان گذشته، تنها ۷ خبر بر شهادت امام صدر و همراهانشان دلالت دارد.
• از این میان، ۴ خبر به نقل از معارضین قذافی گویای آنند که امام صدر در همان روزهای اول، به دست عوامل قذافی در طرابلس به شهادت رسیده است. طبیعتا مهم‌ترین ضعف این خبر‌ها آن است که توسط معارضین دولت لیبی گزارش گشته است.
• آخرین خبری که بر شهادت امام در لیبی تاکید دارد، در مارس ۱۹۸۲ و مقارن اختلافات لیبی و سعودی، توسط مطبوعات کشور اخیر منتشر گردید. این خبر، واقعه شهادت را به آوریل ۱۹۸۱، یعنی سه سال پس از ربوده شدن امام نسبت می‌دهد. طبیعتا اگر امام صدر در همان روزهای اول به شهادت رسیده بود، دلیلی نداشت که مطبوعات سعودی، جنایت مزبور را به سه سال بعد نسبت دهند!
• آخرین خبر دال بر شهادت امام صدر، در سال ۱۹۹۲ توسط یک مامور سابق موساد منتشر گردید. این خبر، که حاکی از رحلت امام طی سال ۱۹۸۶ در یکی از زندانهای اسرائیل است، بلافاصله توسط سخنگوی رژیم صهیونیستی تکذیب گردید [۱].
اخبار حیات
• حداقل ۱۵ خبر بر اسارت امام در سال ۱۹۷۹، ۹ خبر بر اسارت ایشان در سال ۱۹۸۰، و ۴ خبر بر اسارت ایشان در سال ۱۹۸۱، در نقاط مختلف کشور لیبی، دلالت دارند. آخرین این اخبار، تصریحات خبرنگاری انگلیسی به نام میشل کازین در سال ۱۹۸۷ است که به نقل از مقامات عالیرتبه کشور لیبی، بر حیات امام صدر در سال ۱۹۸۱، و اسارت ایشان در منطقه کفرا تاکید ورزیده است [۲].
• در ژوئیه سال ۱۹۸۲ و در اولین روزهای حمله اسرائیل به لبنان، فرماندهان نظامی ارتش صهیونیستی اعلان کردند که امام صدر را در یکی از بازداشتگاههای فلسطینی در جنوب لبنان پیدا کرده و به زودی آزاد خواهند ساخت.
• آخرین خبر آشکار دال بر اسارت امام صدر در لیبی، در سال ۱۹۸۶ توسط سفیر لبنان در سنگال و به نقل از مقامات آن کشور اعلان گردید.
• آخرین خبر حیات امام صدر، در سال ۱۹۸۸، یعنی ده سال پس از ربوده شدن آن بزرگوار، توسط آقای سید مهدی روحانی، ایرانی ضد انقلاب مقیم فرانسه، منتشر گردید. وی به نقل از منابعی که هیچگاه فاش نساخت اعلان نمود، امام صدر به زودی در یکی از کشورهای شمال آفریقا که لیبی نمی‌باشد، آشکار خواهد شد. امام صدر در موعد تعیین شده آزاد نگشت و سید مهدی روحانی به نقل از منابع خود، با استناد به پیچیده شدن اوضاع خاورمیانه، حل قضیه را به آینده أی نامعلوم موکول نمود. مقارن این جریان، قطعه فیلم کوتاهی برای مرحوم آیت الله سید رضا صدر در ایران ارسال گردید، که شخصی شبیه امام صدر را در حیاطی کوچک و زیر نظر دو سرباز، در حال قدم زدن نشان می‌داد. مرحوم آیت الله صدر بر این اعتقاد بود که شخص نشان داده در فیلم، خود امام صدر می‌باشد [۳].
اطلاعات خانواده امام صدر
بدون تردید خانواده محترم امام صدر تنها مرکزی است که طی بیست و دو سال گذشته، به شکلی مظلومانه اما خستگی ناپذیر، برای تهیه و گردآوری اخبار و اطلاعات جدید، تلاش کرده است. طبیعتا چون جزئیات این اخبار و نیز راههای دستیابی به آن‌ها غالبا محرمانه بودند، کمتر فرصتی پیش آمد تا نتیجه این تحقیقات در جایی انتشار یابد. موضع همیشگی خانواده امام صدر بر اساس نتایج تحقیقات مزبور آن بود که این بزرگوار زنده است، و کماکان در لیبی و در حال اسارت بسر می‌برد. تنها موردی که بخشی از این اطلاعات در اختیار مطبوعات گذاشته شد، گفتگوی استاد احمد اسماعیل (از یاران نزدیک امام) با مجله لبنانی الشرلع بود [۴]، که مهم‌ترین عناوین خبری آن، که صحت و سقم آن بر اساس درخواست خانواده امام توسط خود وی تحقیق گردید، به شرح ذیل می‌باشد:
• رؤیت امام توسط یک افسر فرانسوی زندانی در لیبی.
• رؤیت امام در نزدیکی مرز چاد توسط یک تبعه گینه.
• رؤیت امام توسط برخی اتباع مصری در لیبی.
• رؤیت امام توسط یک تکنسین لبنانی شاغل در لیبی به هنگام تعمیر تاسیسات برقی زندان.
• درمان امام در لیبی توسط پزشکی هندی.
• پیام عرفات مبنی بر رؤیت امام توسط یک فلسطینی در لیبی.
اطلاعات دولت‌ها
اگرچه اخبار و اطلاعات ویژه دولت‌ها، در مطبوعات و رسانه‌های جمعی انعکاس نمی‌یابند، اما جمع بندی سران و شخصیتهای برجسته أی که به این اخبار و اطلاعات دسترسی دارند، خصوصا کیفیت هماهنگی این جمع بندی‌ها با یکدیگر، شاخص مناسبی برای ارزیابی کمیت، کیفیت و محتوای آن‌ها به شمار می‌رود. طبیعتا هر قدر فاصله زمانی از سپتامبر سال ۱۹۷۸ بیشتر شود، دقت و ارزش جمع بندی‌ها نیز فزون‌تر خواهد شد. اظهارات مقامات عالی رتبه کشورمان طی سالهای اخیر، گویای آن است که به رغم گذشت دو دهه، هیچ گونه جمع بندی نهایی در مورد حیات یا شهادت امام صدر حاصل نشده است.
آقای هاشمی رفسنجانی در گفتگویی با «نامه مفید»، ضمن تاکید بر در اختیار نداشتن اخبار مستند، بازگشت امام صدر را امری امکان پذیر دانستند [۵]. آیات عظام موسوی اردبیلی [۶] و مشکینی [۷]، که پیش‌تر احتمال شهادت را طرح کرده بودند، بر عدم استناد خود به اخبار مستند تاکید، و در خطا بودن خود را آرزو نمودند. برخی مراجع معظم قم، از جمله آیات عظام مکارم شیرازی، صافی، روحانی و احمدی میانجی، در ملاقاتهای سال گذشته خود با خانواده امام صدر، برای رهایی آن بزرگوار دعا کردند [۸]. وضعیت جهان عرب نیز کم و بیش به همین ترتیب است. در حالیکه عبدالحلیم خدام و رفعت اسد، در ملاقات با رهبران شیعه لبنان، فرضیه شهادت امام صدر را طرح کرده بودند [۹]، برخی مقامات امنیتی سوریه و شخص حافظ اسد [۱۰]، باور دیگری داشتند. در حالیکه شاذلی بن جدید رئیس جمهور پیشین الجزایر، از تعبیر مرحوم امام صدر استفاده می‌کرد [۱۱]، شاه حسین و یاسر عرفات، اعتقادی دیگر داشتند [۱۲]. عرفات حتی در بد‌ترین دوران روابط با لیبی، که اتهامات طرفین علیه هم به اوج خود رسیده بود، با استناد به ۱۴ دلیل مختلف، قذافی را تنها به ربایش، و نه به شهادت رساندن امام صدر، متهم نمود [۱۳].
جمع بندی
نکاتی که از کنار هم چیدن مجموعه اطلاعات آشکار، و نیز اطلاعات خانواده محترم امام صدر بر می‌آید، به طور خلاصه و به شرح زیر، قابل جمع بندی می‌باشد:
۱. بخش عمده اطلاعات، به وضعیت امام صدر طی سالهای ۱۹۷۸ تا ۱۹۸۱ مربوط است.
۲. مجموعه اطلاعات موجود بیانگر آنند، که امام صدر لااقل تا سال ۱۹۸۱، یعنی تا سه سال پس از ربایش، زنده، و در کشور لیبی زندانی بوده است.
۳. خبر شهادت امام صدر در سال ۱۹۸۱ در لیبی، تنها یک مرتبه، آنهم در سال ۱۹۸۲ منتشر، و پس از آن، به رغم تجدید حملات تبلیغی سعودی علیه لیبی، هیچگاه تکرار نگردید.
۴. در مورد وضعیت این بزرگوار از سال ۱۹۸۱ به بعد، تنها چهار خبر منتشر شده است، که از میان آن‌ها، سه خبر بر حضور امام در خارج از لیبی، و یک خبر بر حضور ایشان در داخل لیبی دلالت دارد.
۵. فرضیه شهادت امام صدر، نه تنها تا سال ۱۹۸۱ امری منتفی است، بلکه در میان چهار خبری که به وضعیت ایشان در بعد از سال ۱۹۸۱ مربوط است، تنها یک خبر مبین رحلت (در اسرائیل) است، که بلافاصله تکذیب گردید، و سه خبر دیگر بر حیات آن بزرگوار دلالت دارند. آخرین وضعیتی که از امام گزارش گردیده است، به سال ۱۹۸۸، یعنی ده سال پس از عملیات ربایش مربوط است، که باز بر حیات آن بزرگوار دلالت دارد.
نتیجه گیری
۱. دولت لیبی عامل اصلی عملیات ربایش امام صدر است.
۲. امام صدر ربوده نشد تا بلافاصله به شهادت برسد. به عبارت دقیق‌تر، انگیزه عامل، ترور امام نبوده است. (قرائن دیگری نیز این فرضیه را تایید می‌کنند. از جمله آنکه مناسب‌ترین مکان برای ترور امام، خود لبنان بوده است، چنان که کمال جنبلاط رهبر دروزی‌ها، بشیر جمیل رهبر فالانژیست‌ها، شیخ حسن خالد رهبر اهل سنت، نخست وزیر رشید کرامی، و رئیس جمهور رنه معوض، همگی در همان شرایط در لبنان ترور شدند).
۳. سال ۱۹۸۱ احتمالا نقطه عطفی در نوع اسارت امام صدر است. بهترین دلیل، مقایسه کمیت و کیفیت اطلاعاتی است که در مورد وضعیت امام، در قبل و بعد از این تاریخ، انتشار یافته‌اند. اینگونه به نظر می‌رسد که اطلاعات مربوط به وضعیت امام تا سال ۱۹۸۱، از دستگاه امنیتی رباینده درز کرده است. در حالیکه اطلاعات مربوط به وضعیت ایشان در بعد از این تاریخ، بسیار اندک، کنترل شده، و ظاهرا هدفدار منتشر شده‌اند. این پدیده می‌تواند تفاسیر مختلفی داشته باشد، که باید توسط اهل فن مورد بررسی قرار گیرد.
۴. از منظر اطلاعاتی، حیات امام صدر، تا سال ۱۹۸۱ امری قطعی، و از آن تاریخ به بعد بسیار محتمل است. بالعکس، فرضیه شهادت، فاقد پشتوانه اطلاعاتی می‌باشد.
۵. آخرین جمع بندی مقامات جمهوری اسلامی ایران، و نیز سران کشورهای عربی، که جز حیرت، سرگردانی و عدم وصول به نظریه‌ای واحد و هماهنگ نمی‌باشد، تاییدی مهم بر نتایج این نوشته است، که مسئله امام موسی صدر را نباید تمام شده تلقی کرد، فرضیه شهادت پشتوانه اطلاعاتی ندارد، و هنوز باید به حیات و بازگشت آن عزیز سفر کرده امیدوار بود.
آن سفر کرده که صد قافله دل همراه اوست
خدایا هر کجا هست به سلامت دارش
پی نوشت‌ها
ردیف خلاصه خبر شناسنامه خبر حیات عنوان زمان ناشر منبع تاریخ
۱. تیر باران امام و همراهانش در میدان تیر «الجنزو» در نزدیکی طرابلس ۷۸. ۹ محرر (مراکش) افسر لیبیایی ۷۹. ۱۲ -
۲. مجروحیت (بواسطه قنداق تفنگ) و شهادت امام در حومه طرابلس ۷۸. ۹ المدینه (سعودی) العمل (تونس) معارضین لیبیایی ۸۰. ۱ -
۳. تیر باران امام و همراهانش در میدان تیر «الجنزو» در نزدیکی طرابلس ۷۸. ۹ ژون افریک معارضین لیبیایی ۸۰. ۱۲ -
۴. انتقال امام به جزیره مالت و شهادت در آنجا ۷۸. ۹ الحوادث از کشیشان مالت ۸۰. ۴ -
۵. شهادت امام توسط عمال قذافی در پادگان عزیزیه در طرابلس ۷۸. ۹ مطبوعات لبنان سفیر سابق لیبی در امان ۸۲. ۷ -
۶. مسموم نمودن امام در ویلایی واقع در محله «جرجاشی» در طرابلس ۸۱. ۴ جرائد سعودی ذکر نشده ۸۲. ۳ -
۷. ادعای جاسوس سابق موساد مبنی بر رحلت امام در زندانهای اسرائیل ۸۶ الاهرام (قاهره) ویکتور استروفسکی ۹۲. ۴ -
۸. اسارت یا شهادت امام در پادگان شهر سب‌ها، مرکز صحرای فزان ۷۸. ۹ الحوادث معارضین لیبیایی ۷۹. ۹؟
۹. انتقال امام به نقطه أی نامعلوم (به جای فرودگاه) توسط مسلحین ۷۸. ۹ السیاسی (قاهره) ذکر نشده ۸۰. ۳؟
۱۰. اسارت یا شهادت امام در پادگان شهر سب‌ها، مرکز صحرای فزان ۷۸. ۹ ژون افریک ذکر نشده ۸۰. ۴؟
۱۱. اتهامات (مبتنی بر ۱۴ دلیل) عرفات به قذفی در مورد ربودن امام ۷۹. ۱۲ فلسطین الثوره سردبیر نشریه ۷۹. ۱۲ +
۱۲. اسارت امام در لیبی ۷۹. ۲ مونت کارلو وزارت خارجه آمریکا ۷۹. ۲ +
۱۳. اسارت امام در پادگان بوهادی واقع در ۲۰۰ ک جنوب شهر سرت ۷۹. ۷ القبس ذکر نشده ۷۹. ۷ +
۱۴. اسارت امام در یک پایگاه لیبیایی نزدیک مرز چاد ۷۹. ۷ السیاسه (کویت) فیلیپ تقلا ۷۹. ۷ +
۱۵. اسارت امام در پادگانی در جنوب غربی سب‌ها و نزدیک مرز چاد ۷۹. ۷ الوطن العربی دیپلماتهای عرب ۷۹. ۷ +
۱۶. پیشنهاد آمریکایی‌ها مبنی بر معاوضه گروگان‌هایشان در تهران با امام ۸۰ ال پائیس غسان تویینی ۸۰. ۹ +
۱۷. انتقال امام به پادگان باب العزیزیه (مقر قذافی) در جنوب طرابلس ۸۰ الوطن العربی متنوع ۸۵. ۳ +
۱۸. اسارت امام در یک پادگان نظامی نزدیک مرز الجزایر ۸۰. ۳ ال پائیس منابع الجزایری، سوری ۸۰. ۹ +
۱۹. اسارت امام در یک پادگان نظامی لیبی در نزدیکی مرز الجزایر ۸۰. ۹ را. لوکزامبورگ ذکر نشده ۸۰. ۹ +
۲۰. اسارت امام در منطقه کفرا در لیبی ۸۱ پی‌تر سروا میشل کازین ۸۷ +
۲۱. اسارت امام در لیبی و مذاکرات ایران – لیبی برای آزادسازی امام ۸۱. ۲ الانباء (کویت) مقامات ایران ۸۱. ۲ +
۲۲. ادعای یک گینه أی مبنی بر اسارت امام در پادگان سب‌ها ۸۱. ۲ مجله الدستور فرخ فرزانه شریف ۸۳. ۲ +
۲۳. آزادسازی امام از اسارت فلسطینی‌ها در جنوب لبنان توسط اسرائیل ۸۲. ۷ مطبوعات بیروت مقامات نظامی اسرائیل ۸۲. ۷ +
۲۴. ادعای سفیر لبنان در سنگال مبنی بر اسارت امام در لیبی ۸۶. ۷ الشرق الاوسط مقامات سنگال ۸۶. ۷ +
۲۵. ظهور قریب الوقوع امام در یک کشور شمال آفریقا (غیر از لیبی) ۸۸. ۲ مطبوعات لبنان سید مهدی روحانی ۸۸. ۲ +
جدول ۱: خلاصه اخبار و اطلاعات آشکار (کلیه تاریخ‌ها بر مبنای میلادی هستند).
________________________________________
[۱]. اصل خبر در تاریخ ۸/۴/۹۲ در روزنامه الاهرام مصر، و خبر تکذیب اسرائیل در تاریخ ۹/۴/۹۲ در روزنامه السفیر لبنان چاپ گردید.
[۲]. ر. ک. به کتاب: «The Strange Disapperance Of Imam Moussa Sadr»، Peter Theroux، ۱۹۸۷، George Weidenfeld & Nicolson Limited.
[۳]. این مطلب را نگارنده در تابستان سال ۱۳۶۹ از خود مرحوم آیت الله سید رضا صدر، و نیز از مرحوم حجت الاسلام و المسلمین علی حجتی کرمانی، داماد فقید آن بزرگوار، شنیده است.
[۴]. ر. ک. به مجله لبنانی الشراع، فوریه ۱۹۸۸، گفتگو با استاد احمد اسماعیل.
[۵].. ر. ک. به شماره ویژه فصلنامه «نامه مفید»، شماره ۱۶، زمستان ۱۳۷۷، ص ۵۰.
[۶]. همان، ص ۲۹ و ۳۰.
[۷]. ر. ک. به ویژه نامه شماره ۵ فصلنامه تاریخ و فرهنگ معاصر، سید هادی خسروشاهی، ص ۱۳۹.
[۸]. گزارش این چند دیدار در ویژه نامه ۹ شهریور سال جاری (۱۳۷۹) روزنامه اطلاعات، ان شاءالله چاپ خواهد شد.
[۹]. ر. ک. به کتاب «عزت شیعه»، محسن کمالیان و علی اکبر رنجبر کرمانی، سال ۱۳۷۷، ص ۳۹، گفتگو با استاد حسین موسوی (ابوهشام).
[۱۰]. همان.
[۱۱]. همان، ص ۷۹.
[۱۲]. همان.
[۱۳]. به نقل از سرمقاله فلسطین الثوره در یکی از روزهای دسامبر ۱۹۷۹.