محسن کمالیان* / kamalian@revayatesadr.ir

این روز‌ها مشغول ورق زدن روزنامه‌های اطلاعات دهه‌های ۲۰ و ۳۰ شمسی هستم تا «گاهشمار زندگی امام صدر» را ان شاءالله تدقیق و تکمیل کنم. از حدود سال ۱۳۷۶ پروژه گاهشمار را آغاز کردم. در زمستان سال ۱۳۷۷ اولین نتایج آن را طی مقاله یی در مجله «نامه مفید» منتشر کردم. از نوروز سال ۱۳۸۸ نیز پس از آنکه برای همیشه دغدغه «پیگیری مساله امام صدر» را از سر بیرون راندم ۱ تمام اوقات فراغت خود را به ادامه و تکمیل این پروژه پژوهشی نفسگیر اختصاص داده‌ام. امروز پنجشنبه مورخ ۵/۶/۸۸ شادمانه خبر مهمی را در روزنامه اطلاعات مورخ پنجشنبه ۲۰/۵/۲۵ (شماره ۶۱۰۲) رصد کردم که مدت‌ها بود آرزوی یافتنش را داشتم؛ «آیت الله آقای شیخ محمدکاظم شیرازی که از علمای طراز اول نجف است، چند روز پیش به علت کسالت برای معالجه به طرف تهران حرکت کردند. در اهواز و قم از طرف طبقات مختلف مردم و علما از ایشان استقبال شایانی به عمل آمده است. فردا صبح به طرف تهران حرکت خواهند کرد و از قرار معلوم به منزل آقای میرزا سیدعلی قمی وارد خواهند شد.»

خواننده محترم شاید از خود سوال کند نگارنده چرا از یافتن تاریخ سفر آیت الله العظمی شیرازی به ایران چنین خوشحال شده است؟ پاسخ خیلی ساده است. به این دلیل که موفق شده است تاریخ یکی از شیرین‌ترین وقایع مربوط به دوران تحصیل امام صدر را تدقیق کند. مرحوم آیت الله العظمی حاج شیخ محمدکاظم شیرازی یکی از اعاظم فقهای حوزه کهنسال نجف اشرف بود و هم سنگ آیات عظام حاج آقا حسین قمی و سیدحسن بروجردی. وقتی مرحوم آیت الله العظمی سیدابوالحسن اصفهانی مرجع مطلق وقت شیعه در ۱۳ آبان ۱۳۲۵ ش از دنیا رفت ۲ سه مرجع بزرگ بیش از دیگران در مظان جانشینی آن بزرگوار قرار گرفتند؛ آیات عظام قمی، بروجردی و شیرازی. آیات عظام قمی و شیرازی به ترتیب در ۱۷ بهمن ۱۳۲۵، ۳ و در ۱۳ فروردین ۱۳۲۷، ۴ دار فانی را وداع کردند و در نتیجه مرجعیت مطلق شیعه در آیت الله العظمی بروجردی متعین شد.

آیت الله العظمی شیرازی در تیرماه سال ۱۳۲۵ به عشق زیارت امام رضا (ع) سفری به ایران آ مدند. در شهر مقدس قم بر مرحوم آیت الله میرزا محمد فیض وارد شدند۵ و چند روزی را در این شهر توقف کردند. روز ورود آن بزرگوار به شهر قم، با استقبال و تجلیل بسیار گرم آیات عظام بروجردی، سیدصدرالدین صدر (پدر امام صدر)، سیدمحمد حجت و سیدمحمدتقی خوانساری همراه بود. ۶ اغلب اوقات آن بزرگوار در شهر قم به دید و بازدید با مراجع، علما، فضلا و طلاب حوزه علمیه نوپای شهر گذشت. آیت الله العظمی شیرازی مردی بسیار بحاث بود. هر جلسه یی که در آن حضور می‌یافت، خیلی زود با طرح یک مساله فقهی یا اصولی، به یک جلسه مباحثه علمی صمیمانه بدل می‌شد. در قم نیز اغلب جلسات دید و بازدید آن بزرگوار از این نوع بود. خصوصاً هم آیت الله العظمی شیرازی حتماً مایل بود سطح علمی حوزه علمیه قم را از نزدیک ارزیابی کند و هم قمی‌ها قطعاً مایل بودند بالندگی علمی حوزه نوپای خود را در برابر بزرگان حوزه نجف به نمایش بگذارند. مشروح دو تا از جلسات مباحثه علمی آیت الله العظمی شیرازی در قم، طی خاطرات برخی بزرگان معاصر حوزه‌های علمیه ثبت شده است که در زیر خواهم آورد.

خاطره اول اگرچه مستقیماً به امام صدر مربوط نیست، اما مطالعه آن حلاوت و شیرینی خاطره دوم را مضاعف می‌سازد. اولین خاطره از جلسات مباحثه علمی آیت الله العظمی شیرازی در قم، که بی‌شک مهم‌ترین آن‌ها نیز هست، به مباحثه آن بزرگوار با آیت الله العظمی بروجردی مربوط است. موضوع مباحثه، فرع فقهی «تنجیس متجنس» بود. ۷ این مباحثه در منزل آیت الله العظمی بروجردی صورت گرفت. آیت الله حاج آقا رضی شیرازی (حفظه الله) که ملازم آیت الله العظمی شیرازی در این سفر و ناظر همه مباحثات آن بزرگوار بود، در خاطرات خود آورده است۸؛ در این جلسه «نشان داده شد که آقا شیخ محمدکاظم شیرازی در چه حدی است».

بعد از این جلسه «آقای بروجردی ارجاع احتیاطی به ایشان داد ولی قمی‌ها جلوی این کار را گرفتند و گفتند این کار درست نیست و این شکست قم است». ۹ آیت الله آقا رضی شیرازی در شرح جزییات این جلسه مباحثه آورده است؛ «آقا شیخ محمدکاظم بحثاً یک طرف بود و آقای بروجردی هم یک طرف. یک بار آقای بروجردی گفت؛ اجازه می‌فرمایید این چیزهایی که قبلاً نوشتیم، بیاوریم و بخوانیم. آقای بروجردی بلند شد و یک کتاب خطی را که از نوشته‌های خودش بود و روی پیش بخاری بود، آورد و از روی آن می‌خواند. همین طور که می‌خواند، آقا شیخ محمدکاظم اعتراض می‌کرد و اشکال می‌گرفت. او می‌خواست بگوید متنجس منجس نیست و هرچه می‌خواند آقا شیخ محمدکاظم اعتراض می‌کرد و نقض می‌کرد.» ۱۰ تا اینکه نوبت به ناهار رسید. آیت الله العظمی شیرازی سر ناهار موضوع سخن را عوض و سوال کرد۱۱؛ «نظر مبارک در این فرع فقهی زکات چیست؟» آیت الله العظمی بروجردی هم رای خود را بیان داشت. البته آیت الله العظمی شیرازی تنها فتوای آیت الله العظمی بروجردی را سوال کرده بود و نه استدلال آن بزرگوار را.

آیت الله العظمی شیرازی بعد از خروج از منزل آیت الله العظمی بروجردی در پاسخ آیت الله آقا رضی شیرازی سبب سوال اخیر خود را چنین بیان داشته بود؛ ۱۲ «خواستم احترامی کرده باشم و جبران جلسه قبل شده باشد»، دومین خاطره از جلسات مباحثه علمی آیت الله العظمی شیرازی در قم، به مباحثه امام صدر با آن بزرگوار مربوط است. در این جلسه آیات عظام و حجج الاسلام ناصر مکارم شیرازی، سیدموسی شبیری زنجانی و حاج شیخ احمد اثنی عشری، دوست هم بحث خود امام صدر را همراهی می‌کردند. ۱۳ آیت الله العظمی مکارم شیرازی جزییات این جلسه مباحثه را چنین شرح داده است۱۴؛ آقای صدر برای آنکه عمق آیت الله العظمی شیرازی را بیازماید، «اشکال مهمی را در بحث استصحاب مطرح کردند. مرحوم آقای شیرازی جواب دادند. آقای صدر قانع نشدند و مقاومت کردند. مرحوم آقای شیرازی هم جواب دادند و جواب دادند، تا اینکه بحث به جایی رسید که هرگز فراموش نمی‌کنم؛ آیت الله شیرازی گفتند من بیش از این توانایی دفاع کردن از این مطلبی که مرحوم آخوند در حاشیه‌اش گفته را ندارم. البته ایشان کاملاً دفاع می‌کرد، زیرا می‌خواست کلام مرحوم آخوند خراسانی را تقویت کند اما به جایی رسید که دید اشکال این طلبه جوان، یعنی امام موسی صدر وارد است و اعتراف کرد».

 آن طور که حجت الاسلام حاج شیخ احمد اثنی عشری سال‌ها بعد برای نگارنده تعریف کردند؛ ۱۵ «در تمامی لحظات مباحثه، ما رفقای آقای موسی نفس‌هایمان در سینه‌ها حبس شده بود. از فرط خجالت عرق می‌ریختیم و آرزو داشتیم زمین دهان باز کند و در آن فرو می‌رفتیم،» به گفته آیت الله آقا رضی شیرازی۱۶ از آن پس «هر وقت آقا موسی غبه دیدار آیت الله العظمی شیرازیف می‌آمدند، شیخ او را به صحبت علمی می‌کشاندند. من احساس می‌کردم مرحوم شیخ در این بحث‌ها و برخورد‌ها با آقا موسی، خیلی مبتهج و مسرور می‌شود از درک علمی این طلبه جوان؛ مرحوم شیخ ذوق و فهم و شعور علمی ایشان را مورد تحسین قرار می‌دادند و آتیه درخشانی برای ایشان پیش بینی می‌کردند.» خاطره یی که در این یادداشت از امام صدر آمد به ۱۸ سالگی آن بزرگوار و به زمانی مربوط است که تازه قریب به یک سال از حضور ایشان در دروس خارج آیات عظام سیدصدرالدین صدر، بروجردی و حجت سپری شده بود.

امام صدر از آن پس ۱۴ سال تمام در دروس خارج قوی‌ترین مدرسان حوزه‌های علمیه قم و نجف زانوی تلمذ زدند تا اینکه هنگام ترک حوزه نجف به جایی رسیدند که آیت الله العظمی خویی جایگاه علمی ایشان را نزد برخی شاگردان خود از جمله مرحوم آیت الله العظمی سیدمحمد روحانی با تعابیری قریب به این مضمون توصیف کردند ۱۷ و ۱۸؛ «کاش غآقا موسی صدرف هرگز به نجف نیامده بود و من ایشان را نمی‌دیدم و این گونه به وی دل نمی‌سپردم»... این یادداشت را با تلنگری اول به خود و سپس به دوستان دانشگاهی و دانشجویانم پایان می‌برم؛ مهم‌ترین سبب موفقیت امام صدر در مباحثه علمی‌اش با آیت الله العظمی شیرازی، عمق و دقت نظر آن بزرگوار در آموخته‌های اصولی و فقهی‌اش بود. به راستی ما دانشگاهیان تا چه اندازه موفق شده‌ایم بسان آن حوزویان سترگ، در دروس و رشته‌های تخصصی خود عمق و دقت نظر یابیم؟...

*دانشیار پژوهشگاه بین المللی زلزله‌شناسی و مهندسی زلزله

پی نوشت‌ها:

۱- رک به سایت «روایت صدر»، صفحه «بحران پیگیری»، مقدمه کتاب «فریاد در خاموشی»

۲- روزنامه اطلاعات، مورخ چهارشنبه ۱۵/۸/۲۵ (شماره ۶۱۹۶)، ص آخر

۳- روزنامه اطلاعات، مورخ شنبه ۱۹/۱۱/۲۵ (شماره ۶۲۷۰)، ص اول

۴- رک به سایت «شبکه آموزش سیما»، بخش «کودک و نوجوان»، صفحه «اطلاعات عمومی»، زندگینامه آیت الله شیخ محمدکاظم شیرازی (نوشته حجت الاسلام ناصرالدین انصاری قمی)

۵- رک به محمدشریف رازی، «گنجینه دانشمندان»، جلد اول، انتشارات اسلامیه، ۱۳۵۲، ص۲۷۱

۶- رک به شریف رازی، ص ۲۷۱

۷- رک به جمشید صاعدی سمیرمی، «حافظان شریعت، سیری در حیات علمی و اخلاقی حضرت آیت الله آقا سیدرضی شیرازی»، چاپ اول، پاییز ۱۳۸۴، ص ۵۵

۸- رک به جمشید صاعدی سمیرمی، ص ۵۵

۹- رک به جمشید صاعدی سمیرمی، ص ۵۵

۱۰- رک به جمشید صاعدی سمیرمی، ص ۵۵

۱۱- رک به جمشید صاعدی سمیرمی، ص ۵۵

۱۲- رک به جمشید صاعدی سمیرمی، صص ۵۵ و ۵۶

۱۳- حجت الاسلام حاج شیخ احمد اثنی عشری، گفت‌و‌گو با نگارنده، قم، بهار ۱۳۷۶

۱۴- رک به سیدهادی خسروشاهی، «یادنامه امام موسی صدر» (ویژه نامه شماره ۵ فصلنامه تاریخ و فرهنگ معاصر)، ۱۳۷۵، ص ۱۱۸ (گفت‌و‌گو با آیت الله العظمی ناصر مکارم شیرازی)

۱۵- حجت الاسلام حاج شیخ احمد اثنی عشری، گفت‌و‌گو با نگارنده، قم، بهار ۱۳۷۶

۱۶- رک به سیدهادی خسروشاهی، صص ۳۹۵ و ۳۹۶ (گفت‌و‌گو با آیت الله سیدرضی شیرازی)

۱۷- استاد سیدمهدی صدر (فرزند آیت الله العظمی سیدرضا صدر)، گفت‌و‌گوهای مکرر با نگارنده

۱۸- آیت الله العظمی سیدعبدالکریم موسوی اردبیلی، گفت‌و‌گو با نگارنده، قم، بهمن ۱۳۷۶ عمق اندیشه امام صدر دکتر صادق طباطبایی؛ سی و یکمین سالروز اختفای جنایت بار امام موسی صدر است و دل‌های امت اسلام به ویژه شیعیان مظلوم و مشتاق لبنان و ایران همچنان نگران سرنوشت آن یگانه دوران؛ چشم‌های ستمدیدگان محروم جهان همواره به راه دوخته شده تا مگر صاحب خبری از راه برسد و خبر و مژده دیدار دهد. به همین مناسبت از من خواسته شده بود مطلبی تقدیم خوانندگان مشتاق روزنامه اعتماد کنم ولی گرفتاری سفر و مجال اندک و ضیق وقت چنان توفیقی برایم فراهم نساخت. درصدد عذرخواهی از گردآورنده محترم جناب مهدی فتحی بودم که مطلبی زیبا و بکر از صدر‌شناس بزرگ معاصر محسن کمالیان به دستم رسید. دریغم آمد آن را نزد خود نگه دارم و لذا به رسم سپاس و رجا آن را تقدیم خوانندگان محترم روزنامه می‌کنم. دکتر محسن کمالیان مدیر سایت ارزشمند روایت صدر را مشتاقان فارسی زبان امام صدر خوب می‌شناسند. روزی درباره‌اش نوشته بودم؛ شب و روز دل در گرو سرنوشت امام صدر دارد و در سر جز سودا و در دل جز مهر ایشان نمی‌پرورد و همواره در تلاش است مطلبی نو در شناساندن آن زعیم صاحبدل و آن ناجی بزرگ و آن فقیه زمان‌شناس و آن اصولی مصلح و آن یار محرومان و آن «آرزوی ستمدیدگان و استخوانی مستمر در گلوی ستمگران» (برگرفته از شعار مردم لبنان) و آن امید مستضعفان و بالاخره آن رهبر محبوب شیعیان مجاهد لبنان، بیابد و به دوستداران آن یار سفر کرده و شیفتگان راه حقیقت و کمال تقدیم کند. آقای کمالیان درباره آنچه در زیر از نظر خواننده محترم می‌گذرد، خود توضیح لازم را می‌دهد و ارزش آن را برای دل‌های مشتاق بازمی گوید. دلیلی نمی‌بینم بیش از این با اطاله کلام، شما را در انتظار بگذارم. برای محسن عزیز همیشه آرزوی سلامتی و توفیق روزافزون داشته و بار‌ها گفته‌ام به همت و پشتکار او غبطه می‌خورم. خدا حفظش کند.