این کتاب دفتر سوم از مجموعه «از قلمروی اندیشه امام موسی صدر» است. عنوان این دفتر رهیافتهای اقتصادی اسلام و در بردارنده مجموعه مقالات و گفتارهای اقتصادی امام موسی صدر است.
دو دفتر پیشین «نای ونی» و «ادیان در خدمت انسان» مجموعه متنوعی از گفتارهای امام موسی صدر در موضوعات متفاوت بود. در این دو دفتر به مسائلی چون دینداری در دنیای معاصر، انسان، عبادت و شقاوت پرداخته شده بود. مطالب متنوع این دو کتاب دست کم این حس را داشت که خواننده از زوایای گوناگون با ابعاد اندیشه و شخصیت امام موسی صدر آشنا شود و بتواند منظومه فکری او را فهم کند.
امام موسی صدر افزون بر تحصیلات حوزوی تا درجه اجتهاد، فارغ التحصیلان رشته حقوق در اقتصاد از دانشگاه تهران است. او گر چه هیچگاه خود را متخصص علم اقتصاد نمیدانست اما گاهی نظریههای اقتصادی رایج که از تحصیل در دانشگاه فراهم آورده بود و شناخت ژرف او از احکام اسلامی باعث شد میان نظامهای اقتصادی سرمایه داری و مارکسیسم و آموزههای اسلام مقایسهای صورت دهد و در این میان رهیافتهای اقتصادی اسلام را روشن سازد.
او خود در این باره میگوید: «من کارشناس اقتصادی نیستم، مدرک دانشگاهی من در اقتصاد است و فارغ التحصیل دانشکده حقوق در رشته حقوق اقتصاد هستم، اما با همین اندازه تحصیلات، یعنی لیسانس میتوانم مسائلی کلی اقتصاد را دریابم و درباره جزئیات مساله ادعایی ندارم.
ما برای تبیین ایدئولوژی به اصول کلی اقتصاد نیاز داریم.» از نگاه امام موسی صدر، ما در اسلام علم اقتصاد نداریم اما این سخن بدین معنا نیست که اسلام را با مسائل اقتصادی کاری نیست، بلکه به عکس با نگاهی به همه ابواب فقه میتوان رهیافت اقتصادی اسلام و جهت گیری اقتصادی آن را دریافت.
در واقع او روشی میانه را برای دریافت احکام اقتصادی اسلام در پیش گرفت؛ دو روش دیگر نگاههای افراطی و تفریطی به احکام اسلامی است که یکی بر آن است که ما همه علوم را در اسلام داریم و دیگری میگوید علوم جدید و احکام اسلامی متعلق به دو دنیای کاملا متمایز سنت و تجدد هستند و این یکی هیچ راهی به دیگری ندارد. در واقع باید گفت امام موسی صدر، با نگرش جامع خود، نه راه افراط را پیموده و نه راه تفریط، بلکه پیوندی میان سنت و مدرنیته برقرار ساخته است و با توجه به اصول اسلامی، پاسخهایی به مسائل جدید جامعه میدهد. او خود اینگونه بیان میکند؛ «بیشک، همه میدانیم که علم اقتصاد از علوم جدید به شمار میآید. اما آدمی میتواند از احکام گوناگون اسلام، مکتبی اقتصادی کشف کند.
به بیان دیگر، با نگاه به مکتب اقتصادی جدی، در مییابیم که اسلام راه روشنی در اقتصاد پیش گرفته و همه احکام اقتصادی اسلام در این روش و مکتب جا میگیرد.» کتاب حاضر از ۳ فصل تشکیل شده است: فصل نخست مجموعه مقالات فارسی امام موسی صدر است که به قلم خود او در مجله مکتب اسلام به چاپ رسیده است. فصل دوم کتاب، گفتارهای اقتصادی امام موسی صدر در لبنان است.
بخش عمده این فصل درس گفتارهای وی برای اعضای ارشد جنبش امل است. وی در این درس گفتارها بر آن بود تا کاردهای جنبش امل را با روح احکام اسلامی آشنا کند، از این رو بخشی از این درسها را به مباحث اقتصادی اختصاص داد. فصل سوم کتاب نیز در دو مقاله جامعه شناختی- اقتصادی است که در یکی مساله اختلاف طبقاتی و راه حل اسلام برای آن و در دیگری مبحث عدالت اقتصادی و اجتماعی مورد بررسی قرار گرفته است. مساله دیگری که باید بدان اشاره کرد، ارزش تاریخی این مباحث است.
امروز حوزهها طلاب بسیاری را تربیت کردهاند که با علوم جدید از جمله اقتصاد آشنا هستند. اما در آن روزگار حضور در دانشگاه و پرداختن به مسائلی همچون اقتصاد در میان حوزویان رایج نبود. این مباحث با گذشت حدود نیم قرن، هنوز نکات بدیع، خواندنی و آموختنی بسیار دارد که هم متخصصان علوم اقتصادی و اسلامی و هم قاطبه علاقه مندان به شناخت ژرف احکام اسلامی میتوانند از آنها بهرهمند شوند.