آثاری درباره آرا، شخصیت و وضعیت امام موسی صدر.
زهرا بهرمن
«برجسته‌ترین شخص در میان متفکران شیعی، امام موسی صدر رهبر سیاسی و دینی شیعیان لبنان بود که آثار مهمی در تاریخ لبنان در دهه ۷۰ به جا گذاشت. خود امام موسی صدر در دانشگاه تهران درس خوانده بود و با آنکه زبان مادری‌اش عربی بود، به فصاحت من به زبان فارسی سخن می‌گفت. او نزد بسیاری از اساتید سنتی من درس خوانده بود و در عین اینکه به عنوان رهبر شیعیان لبنان فعالیتهای سیاسی را دنبال می‌کرد، علاقه‌ای جدی به فلسفه سنتی داشت. روابط دوستانه خوبی میان ما شکل گرفت و امام موسی هم در لبنان و هم در تهران به منزل ما رفت و آمد داشت. من مطالب زیادی درباره فضای فکری شرق عربی از او آموختم. چقدر اسف‌انگیز بود که در زمانی که لبنان و ایران بسیار به وجود او نیازمند بودند، او به نحو اسرارآمیزی در جریان یک سفر به لیبی ناپدید شد. نفوذ و شهرت عظیم سیاسی او بیشتر مردم را از توجه به وجوه فلسفی او غافل ساخته بود.»
این سخن دکتر سیدحسین نصر درباره امام موسی صدر است. ایشان از زمره عالمانی است که مجال نیافت، اندیشه‌های خویش را به شکل منظم و مدون به قلم بیاورد. چراکه فعالیتهای امام موسی صدر و ارتباط مستقیم ایشان با مردم و ارائه راهکار برای حل مشکلات آنان، فرصت نشستن و نوشتن کتاب به وی نمی‌داد. اگرچه امام موسی صدر فرصت نکرد تا اندیشه خود را مدون کند، اما گوشه‌ای از آرای او، در گفتار و سخنرانی‌هایش به صورت مجموعه کتاب چاپ شده یا در دست چاپ است که به معرفی اغلب آن‌ها می‌پردازیم:
۱- نای و نی (در قلمرو اندیشه امام موسی صدر-۱): این کتاب شامل برخی از سخنرانی‌ها، مقالات، مصاحبه‌ها و بیانیه‌هایی است که از زمان استقرار امام موسی صدر در لبنان تا نخستین سال تاسیس مجلس اعلای شیعیان ارائه یا صادر شده است. فصل اول این مجموعه به اصول عقاید، جهان‌بینی، ارزش‌ها و اخلاق و تاریخ اسلامی اختصاص یافته است. مخاطبان موضوعات این فصل گاهی شیعیان در مساجد، گاهی مسیحیان در کلیسا، افرادی در محافل علمی و دانشگاهی لبنان یا دیگر کشورهای عربی و اروپایی بوده‌اند. بخش دوم این کتاب گزارشی است از تجربه امام موسی صدر در لبنان، برای احیای هویت، حرکت و شخصیت شیعیان در لبنان. فصل آخر این مجموعه، به معرفی دشمن مشترک و تمهیدات جمعی، ملی و فراملی می‌پردازد که برای مبارزه با اسرائیل و حمایت از ملت فلسطین صورت گرفته است. این کتاب به همت دانشمند فقید، مرحوم حجت‌الاسلام و المسلمین علی حجتی کرمانی گردآوری و ترجمه شده است.
۲- ادیان در خدمت انسان (در قلمرو اندیشه امام موسی صدر-۲): نام این کتاب، از موضوع سخنرانی تاریخی امام موسی صدر در کلیسای کبوشیین بیروت اقتباس شده است. امام موسی صدر برای موعظه آغاز روزه به این کلیسا دعوت شده بود. این رویداد بی‌نظیر نخستین بار بود که شکل می‌گرفت. کتاب ادیان در خدمت انسان حاوی برخی سخنرانی‌ها، پیام‌ها و مصاحبه‌های امام موسی صدر است که در آن‌ها به موضوعات گوناگون پرداخته شده است. هم از آزادی مطبوعات در این مجموعه سخن رفته است و هم از نقش و جایگاه دین در دنیای امروز؛ هم از تمدن درخشان اسلامی صحبت شده است و هم از عدالت اسلام.... این کتاب به همت مترجمان موسسه فرهنگی تحقیقاتی امام موسی صدر گردآوری و ترجمه شده است.
۳- رهیافت‌های اقتصادی اسلام (در قلمرو اندیشه امام موسی صدر-۳): این کتاب دربردارنده مجموعه مقالات و گفتارهای اقتصادی امام موسی صدر است. کتاب حاضر در سه فصل فراهم شده است؛ فصل نخست مجموعه مقالات فارسی امام موسی صدر است که به قلم خود او در مجله مکتب اسلام به چاپ رسیده است. فصل دوم کتاب، گفتارهای اقتصادی امام موسی صدر در لبنان است که بخش عمده آن، درس‌گفتارهای وی برای اعضای ارشد جنبش امل است. فصل سوم کتاب نیز دو مقاله جامعه‌شناختی – اقتصادی است.
۴- مجموعه پرتوها: مجموعه‌ای که به صورت تک گفتارهایی از امام موسی صدر و در قطع پالتویی منتشر شده است. تاکنون ۴ جلد از ۱۰ جلد چاپ شده و ۶ جلد دیگر آن نیز در دست چاپ است. این ۱۰ جلد با همکاری موسسه امام موسی صدر و سازمان فرهنگی هنری شهرداری تهران و موسسه نشر شهر چاپ شده است. عناوین این ۱۰ جلد عبارتند از: دین در جهان امروز، اخلاق روزه، محمد پیامبر بت شکن، زهرا فصلی از کتاب رسالت، علی موحد بود و بس، حسین وارث آدم، زینب شکوه شکیبایی، عدالت در اسلام، اسرار ربودن امام صدر و روح تشریع در اسلام.
۵- اندیشه ربوده شده: این کتاب، به همت موسسه فرهنگی تحقیقاتی امام موسی صدر و به کوشش «مهدی فرخیان» گردآوری و چاپ شده است. از جمله کسانی که دراین مجموعه مطالبی دارند عبارتند از: امام خمینی، مقام معظم رهبری، سیدمحمد خاتمی، نبیه بری، سید محمدباقر حکیم، می‌رمحمد صادقی، محسن کمالیان، سید صدرالدین صدر، ابراهیم یزدی، جورج خضر، نیکولاتیفن، رباب صدر، صادق طباطبایی، سید محمد حسین فضل‌الله، مصطفی محقق داماد، سید حسن نصرالله و اکبر هاشمی رفسنجانی.
۶ـ گزارش کمیته پیگیری سرنوشت امام موسی صدر (از ربودن تا به امروز): این کتاب را کمیسیون اصل ۹۰ مجلس شورای اسلامی در واپسین روزهای مجلس هفتم به چاپ رسانده است. می‌توان گفت این کتاب کامل‌ترین کتابی است که اسناد و مدارک ربودن امام صدر را در لیبی که به دستور معمر قذافی اتفاق افتاد، تهیه کرده است. پیشگفتار این کتاب به قلم سعید ابوطالب، دبیر کمیته پیگیری سرنوشت امام و مقدمه آن را حجت الاسلام‌والمسلمین فاکر، رئیس کمیسیون اصل نود مجلس نوشته است.
۷- امام موسی صدر، امید محرومان: کتابی است درباره امام موسی صدر از تولد تا ربودن، این کتاب که مولف آن، «عبدالرحیم اباذری» پژوهشگری از حوزه علمیه قم است؛ در آغاز خاندان صدر و اجداد امام موسی صدر را معرفی کرده است و سپس به بررسی فعالیتهای امام موسی صدر در ایران و عراق و لبنان پرداخته است. با توجه به این مطالب و نیز با توجه به نثری ساده و روان این کتاب می‌تواند آغاز خوبی برای شناختن امام موسی صدر باشد. همچنین تصویرهای موجود در کتاب بر جذابیت آن افزوده است.
۸- عزت شیعه (دفتر اول): این کتاب در زمستان ۱۳۷۷ به مناسبت بیستمین سال ناپدید شدن امام موسی صدر به چاپ رسید. این کتاب دربردارنده ۱۰ مصاحبه از نزدیکان و همراهان امام موسی صدر درباره شخصیت و روش و منش امام موسی صدر، یک مقدمه، روزشمار زندگی با عنوان در گذر زمان، سخن اول، وصیتنامه شهید چمران، و سخن آخر است. این کتاب نخستین کتاب از مجموعه روایت صدر است. دکتر محسن کمالیان که با سختکوشی و تلاشی طاقت‌فرسا این کتاب را آماده کرده است، در مقدمه کتاب خود چنین آورده است: «اگرچه قبل از انقلاب شکوه‌مند انقلاب اسلامی نیز مطالبی را درباره امام موسی صدر شنیده بودیم، اما بدون شک آنچه این آشنایی را عمیق‌تر و ارادتمان را قوی‌تر نمود، «ناله‌ها» و «فریادهای دردمندانه» دکتر مصطفی چمران در ایام بعد از انقلاب بود.
نکته‌ای که همواره برای ما الهام‌بخش بوده است، عشق و محبت وصف‌ناپذیری بود که این دانشمند عارف نسبت به آن فرهیخته غایب از نظر ابراز می‌داشت! دکتر چمران هر چند برای تمامی بزرگان احترام قائل بود، اما هرگز به کسی این چنین دل نسپرد.» در بخشی از سخن اول کتاب نقل قولی بسیار زیبا از کاردینال فرانس کونیگ، کشیش دانمارکی، آمده است که پس از ملاقات با امام موسی صدر گفته است: «عالی جناب! من راجع به شما زیاد شنیده‌ام. ایمان دارم که می‌توان تاریخ لبنان را به دو دوره کاملا مجزا تقسیم نمود: دوران قبل از موسی صدر و دوران موسی صدر. «
۹- عزت شیعه (دفتر دوم): دومین دفتر از مجموعه «عزت شیعه» که «تاریخ شفاهی زندگی فرهنگی، اجتماعی و سیاسی امام موسی صدر» را پی می‌گیرد، منتشر شده است. این کتاب به ترتیب یک مقدمه، پنج بخش متوالی زندگی‌نامه، گفت‌وگو‌ها، پیوست‌ها، تصاویر، نمایه‌ها و نیز یک صفحه الحاقی شامل شجره‌نامه خاندان صدر را دربردارد. این جلد هم توسط دکتر محسن کمالیان تالیف شده است.
۱۰- اسناد ساواک: مجموعه‌ای سه جلدی از اسناد مربوط به امام موسی صدر است که مرکز بررسی اسناد تاریخ وزارت اطلاعات، آن را به چاپ رسانده است. تاریخ سند این مجموعه ۱۲/۳/۱۳۳۸ و مربوط به صدور امتیاز مجله «مکتب اسلام» است و تاریخ آخرین سند ۲/۱۰/۱۳۵۷ است که خبری از زنده بودن امام صدر و بازداشت او در خاک لیبی است.
۱۱- یادنامه امام موسی صدر: عنوان ویژه‌نامه شماره پنجم فصلنامه تاریخ و فرهنگ معاصر است. صاحب امتیاز و سردبیر این نشریه حجت‌الاسلام و المسلمین سید هادی خسروشاهی است که این شماره ویژه‌نامه نیز به کوشش وی به چاپ رسیده است. این ویژه نامه درسال ۱۳۷۵ به چاپ رسیده و چاپ دوم کتاب زیر چاپ است.
۱۲- لبنان به روایت امام موسی صدر و چمران: عنوان کتابی است که مرحوم علی حجتی کرمانی، تنظیم و گردآوری کرده و انتشارات قلم در سال ۱۳۶۴ به چاپ رسانده است. این کتاب دربردارنده تحلیل‌های امام موسی صدر و شهید دکتر چمران درباره جنگهای داخلی لبنان است.
۱۳- مسیره الامام السید موسی الصدر: مجموعه‌ای دوازده جلدی است که با کوشش دفتر مرکزی تبلیغات جنبش امل در لبنان به چاپ رسیده است. جلد یک تا ۹ کتاب، روزشمار وقایعی است که از سال ۱۹۶۰ تا ۱۹۸۷ برای امام موسی صدر رخ داده است. جلد ۱۰ شامل تفاسیر، جلد ۱۱ شامل بحث‌هایی درباره عقاید اسلامی و جلد ۱۲ دربردارنده بحث‌هایی درباره چگونگی سازماندهی، شکل‌گیری و ایدئولوژی حرکت محرومان است. این مجموعه کامل‌ترین مجموعه‌ای است که تا امروز درباره امام صدر به چاپ رسیده است.
۱۴- کلمه سواء: عنوان همایش‌هایی است که همه ساله مرکز مطالعات و تحقیقات امام موسی صدر در لبنان برگزار می‌کند. این مرکز مجموعه سخنرانی‌های هر همایش را به همراه تصاویری از همان همایش، به چاپ رسانده است.
۱۵- دراسات للحیاه و احادیث السحر: مجموعه دو جلدی تفسیرهای امام موسی صدر است. «دراسات للحیاه»، سلسله گفتارهای امام موسی صدر برای کادرهای امل است و «احادیث السحر»، مجموعه گفتارهای تفسیری ایشان است که در سحرگاه‌های ماه رمضان، از رادیو لبنان پخش شده است. ناشر این کتاب مرکز مطالعاتی تحقیقاتی امام موسی صدر در لبنان است.
۱۶- المذهب الاقتصادی فی الاسلام: ترجمه نوشته‌ای از امام موسی صدر در نشریه «مکتب اسلام» است. موضوع این مقالات روش اقتصادی اسلام است. این کتاب با مقدمه و توضیحات مرحوم حجت‌الاسلام علی حجتی کرمانی بار‌ها در ایران به چاپ رسیده بود و مرکز مطالعاتی و تحقیقاتی امام موسی صدر در بیروت آن را به عربی ترجمه کرده و به چاپ رسانده است.