به گزارش پایگاه اطلاع رسانی موسسه فرهنگی تحقیقاتی امام موسی صدر، میزگرد نخست از همایش «مدرسه تربیتی امام موسی صدر و دلالت‌های آن در زمان حاضر» در سی ام بهمن ۱۳۹۷ به موضوع «دین شناسی و انسان شناسی امام صدر و آثار تربیتی آن» اختصاص داشت.
این میزگرد با سخنرانی دکتر خسرو باقری، دکتر محسن اسماعیلی و دکتر غلامرضا ذکیانی و دبیری حجت الاسلام علیرضا صادق زاده برگزار شد. گزارشی از این میزگرد را در ادامه می خوانید.
در تربیت فرزندان مدارا کنیم و به آنها حق انتخاب بدهیم
دکتر خسرو باقری، عضو هیات علمی دانشگاه تهران در این میزگرد گفت: ارتباط دین شناسی و انسان شناسی در تفکر امام صدر مسئله‌ای است که باید در این میزگرد مورد توجه قرار بگیرد. در سخنان ایشان سه عنصر را می‌توان پیگیری کرد: اندیشه، ارزش و عواطف. امام صدر در جایی می گوید که ما به وحدت تام و تمام اندیشه و عشق نیاز داریم و اندیشه بدون عشق به جایی نمی‌رسد. از این نکته می‌توان وارد دین شناسی امام صدر شد. فراموش نکنیم که امام صدر در مقام متفکری دینی وارد بحث تربیت می‌شود. نحوه تفکر و دین شناسی در تربیت هم می‌تواند اثر مثبت و هم اثر منفی داشته باشد.
وی افزود: از میان سخنان امام صدر در دین شناسی چند نکته قابل استخراج است. نخست این که امام صدر دین را امری قابل تفسیر می‌داند، بنابراین می‌توان برداشت‌های متنوعی از دین داشت. از اینجا امام صدر به این نکته می‌رسد که قرائت از دین امری تفسیری است و اندیشه‌های دینی می‌توانند قرائت‌های متنوعی داشته باشند. امام صدر در جایی اشاره کرده که در سیاست به دو گونه از دین سواستفاده شده است. نخست اینکه دین وسیله‌ای برای بهره گیری اقتصادی برخی از اشخاص شد و این امری بسیار خطرناک است. سواستفاده دوم استفاده از دین به عنوان عامل بازدارنده محرومان از قیام علیه ظلم است. به تعبیر مارکس دین می تواند افیون توده ها هم شود.
باقری ادامه داد: اما دینی که امام صدر از آن سخن می گوید حامی محرومان است و نقش افیونی بازی نمی‌کند. امام صدر هرچند همه تفسیرها را می پذیرد اما همه آنها را قبول نمی‌کند. متاسفانه دین در جامعه ما جوان‌ها را دفع می‌کند. به تعبیر حضرت امیر اگر پوستین اسلام را وارونه بر تن کنیم همه از آن می‌ترسند. امام صدر هم می‌گوید که دین باید در خدمت انسان باشد و زندگی انسان را اعتلا ببخشد و انسان را بر صدر بنشاند. اگر این زبان دین باشد چرا باید از آن گریزان بود؟
عضو هیات علمی دانشگاه تهران همچنین به سخن دیگری از امام صدر اشاره کرد و گفت: امام صدر در جایی با اشاره به این سخن حضرت مسیح (ع) که انسان تنها با نان زنده نیست و نیاز به اعتقاد هم دارد؛ بیان می کند که انسان تنها با اندیشه دینی زنده نیست. آیا صرف اینکه ما به دینی پایبند هستیم کفایت می‌کند؟ اندیشه دینی باید اثراتی روی زندگی انسان بگذارد و خدمت گذاری‌اش به بشر را نشان دهد. به صرف اعتقاد کاری پیش نمی‌رود.
وی ادامه داد: امام موسی صدر به دنبال پشت سر گذاشتن صورت گرایی‌ها و نگاه کردن به ارزش‌های واقعی است. عشق و محبت ارزش مطلوب انسان‌هاست و آیا این ارزش ها به دست ادیان به انسان می رسد؟ اگر دین فقط فرقه بندی کند چه فایده ای برای بشر دارد؟ به باور امام صدر اگر دین قرار است جنگ فرقه ای به پا کند همان بهتر که نباشد.
باقری همچنین نگاه امام صدر به مقوله تربیت را نگاهی عمل محور خواند و گفت: به باور امام صدر مسئله دروغ و راست یک ارزش مطلق است. بنابراین اگر می‌خواهیم فرزندانمان را تربیت کنیم باید راست گفتن را در فضای زندگی‌مان به صورت عملی نشان دهیم. از نظر ایشان راستگویی، عشق و محبت ارزشی فرادینی دارند. او می‌گوید حتی اگر با من دشمنی هم بورزند وظیفه من عشق داشتن و محبت است. این سخن امام نشان می‌دهد که ارزش‌های مطلقی وجود دارند که باید به کودکان آموزش داده شوند. اگر ما به فرزندانمان این راستگویی و عشق ورزی را آموزش دهیم، در آینده اثرات آن را خواهیم دید. در تربیت باید بدانیم که با فرزند باید مدارا کرد و به او حق انتخاب داد. معلمان باید نسبت به شاگردان دغدغه داشته و در راه تربیت او اهتمام داشته باشند و برای آنها نمونه عملی باشند. و در نهایت، بدانیم که برای انسان انتخاب گر تربیت یک امکان است نه قطعیت.
تربیت در نگاه امام صدر با گفت و گو، حفظ کرامت و احترام به نوع انتخاب انسان همراه است
دکتر محسن اسماعیلی، عضو مجلس خبرگان رهبری و حقوقدان شورای نگهبان در بخشی از سخنان خود در این نشست گفت: دانش یک فضیلت و ارزش است و هرکسی از این فضیلت برخوردار نیست اما هنر آموزش بالاتر از هنر دانش است و هنر تربیت از هنر آموزش هم بالاتر است. هر معلمی مربی نیست. ویژگی برجسته امام صدر در این است که هم دانشمند است و هم معلم و مربی. هر سه ویژگی در وجود امام صدر جمع شده و موفیقت امام نیز به همین دلیل است.
وی افزود: این‌گونه نیست که هرکسی با دین آشناست می تواند معلم خوبی هم برای دین باشد. بنابراین برخی با اینکه حسن نیت و دانش دارند در مواجهه با نسل جوان موفق نیستند و نمی‌توانند مفاهیم دینی را درست منتقل کنند و مدام مجبورند بر سخنان خود اصلاحیه بزنند. در مجموعه ارزشمند «گام به گام با امام» من حتی یک مورد هم ندیده‌ام که امام صدر تکذیبیه‌ای بر سخنان خود زده باشد. اگر کسی این مجموعه را بخواند متوجه می‌شود که امام صدر از روز نخست تا روزی که ربوده می شود در مسیری ثابت پیش می‌رود. امام صدر هم دین را می‌شناسد و هم انسان را و راه پیوند میان این دو را می داند.
اسماعیلی ادامه داد: تربیت صحیح در پرورش استعدادهای متربی است. امام صدر به خوبی با مردم ارتباط برقرار می‌کرد و به نیکی می‌دانست که برای جذب مردم به دین از چه مسیری برود. او به خوبی دریافت که دین از جنس باور است و مخاطب باید «باور» را قلبا بپذیرد. همچنین امام صدر می‌داند که انسان موجودی انتخاب گر است، بنابراین به انتخاب انسان اصالت می‌دهد.
عضو مجلس خبرگان رهبری همچنین با اشاره به این نکته که در باور امام صدر دین جزو مناسک ظاهری نیست، گفت: امام صدر به خوبی می‌داند که بروز ظاهری دین هم باید بر اساس پذیرش‌های درونی باشد. بنابراین ریشه همه برونه‌های ظاهری را در قلب جست‌وجو می‌کند. امام صدر می‌داند که تربیت دینی با اجبار اتفاق نمی افتد. او بر این نکته تکیه دارد که انسان موجودی انتخاب گر و کلیم است و باید با حفظ کرامتش با او گفت‌وگو کرد.
اسماعیلی همچنین عنوان کرد: به باور امام صدر آموزش دینی از نوع تربیت دینی نیست. تربیتی که امام صدر به دنبال آن است بر اساس گفت و گو و حفظ کرامت و احترام به نوع انتخاب او اتفاق می‌افتد. امام صدر تربیت شناس است و از تفاوت کار تربیتی و آموزشی آگاه و دین را از مقوله تربیت می‌داند نه آموزش. به باور او رفتار می تواند دیگران را به سوی تربیت دینی جذب کند، بنابراین خودش از طریق معاشرت‌ها افراد را جذب می‌کرد. ایشان می‌گوید دعوت اگر صحیح و توام با عمل نباشد و وضع اجتماعی دعوت کننده با هم‌دینانش کم اثر باشد، مورد پذیرش قرار نمی‌گیرد. یعنی اگر هم کیشان دعوت کننده در جهل و فقر باشند دعوت او بی‌اثر خواهد بود.
وی گفت: امام صدر در گفتاری برای شیعیان و علمای شیعه اشاره دارد که اهل کتاب از جانب مسلمانان مستحق چیزی جز جدال احسن نیستند. بنابراین در گفت‌وگو با آنها نه جنگ، نه قطع رابطه، نه خشونت، نه طعنه و نیش زبان و نه تندی در سخن، معنا ندارد. اگر با خشونت و تصلب بخواهیم مردم را به حفظ حدود خود مجبور سازیم تا در برابر ما آزادی رفتار، گفتار و آزادی مناقشه نداشته باشند خود را از حقیقت دور کرده‌ایم. این سخن جز از روحی صادر نمی‌شود که با ماهیت کار تربیتی و از عمق وجود انسان آشنا باشد.
اسماعیلی افزود: سیره امام صدر مخصوصا در مواجهه با جوانان مهم است. او می‌گوید ما باید اعتراف کنیم که جوانان آمال و آرزوهای خود را دارند. من برای برخورد با جوانان از شیوه تسامح استفاده می‌کنم و هم از شیوه نصیحت. سخن مشهور امام درباره جوانان این است که در برخورد با آنها یک چشمم را بسته و چشم دیگر را باز می‌گذارم. با چشم بسته از چیزهایی که خیلی هم با اصول و ارزش‌های بنیادین تعارضی ندارد چشم پوشی می‌کنم و با چشم باز مراقب آینده آنها هستم.
معلمان نقدپذیری را به دانش آموزان بیاموزند
دکتر غلامرضا ذکیانی، عضو هیات علمی دانشگاه علامه طباطبایی و رئیس موسسه پژوهشی حکمت و فلسفه ایران نیز در این میزگرد گفت: از نظر امام موسی صدر اجتماع از فرد تاثیر می پذیرد. این نیازی به برهان ندارد و نگاه تقدیسی امام صدر به آموزه های اجتماعی در اسلام است. او می گوید که عطا و دهش از آموزه های اصلی اسلام است. مومن باتقوا کسی است که همه چیز خود را اعطا می کند. آنچه فرد به جامعه می دهد حقی است که جامعه بر گرده او دارد. مردم همه عیال خدا هستند و محبوب ترین خلق نزد خدا کسی است که بیشتر به عیال خدا رسیدگی کند.
وی افزود: امام صدر بر اساس توجه به اجتماع به هویت ملی هم نگاه ویژه دارد. او می گوید عشق به وطن بخشی از ایمان است. وطن زمینه حرکت و پویایی انسان را فراهم می کند. وطن دوستی نه شعار و نه کسب و کار است، بلکه وطن تجلی ابعاد وجودی انسان است.
ذکیانی ادامه داد: امام صدر درباره جنبش محرومان نیز می گوید که این جنبش نه اسلامی که ملی است و ما بر این باوریم که وجود فرقه های مختلف به باز شدن دریچه های تمدن به روی ملت لبنان منجر می شود. ملیت با قومیت منافاتی ندارد و بسیاری از ظرافت های بشری در ملیت آشکار می شود و متاسفانه می بینیم که پس از انقلاب در ایران ملیت گرایی تضعیف شد.
این مدرس دانشگاه عناصر ملیت را نیز به این شرح بیان کرد: فرهنگ، تاریخ، سیاست و سرزمین عناصر ملیت هستند. وقتی ملی گرایی تضعیف شود مصائب بسیاری رخ خواهند داد که ما در شرایط فعلی جامعه خودمان شاهد آن هستیم. عدم خرید کالای ملی یکی از این مصائب است. وقتی نرخ ارز کمی تغییر می کند همه به سراغ خرید و فروش آن می روند در صورتی که می دانند این کارشان چه بر بلایی بر سر اقتصاد کشور می آورد.
ذکیانی اشاره کرد: ما در طول دو قرن اخیر تنها در دفاع مقدس هشت ساله بود که هیچ بخشی از خاک کشور را از دست ندادیم، این به دلیل اهمیت ملیت برای ایران بود که همه از هر دینی در آن شرکت کردند. اما چرا اکنون به عناصر ملی با دیده تحقیر نگاه می کنیم؟ اگر ملی گرایی را تقویت کنیم هیچ جناح سیاسی منافع ملی را بر منافع جناحی خود ترجیح نخواهند داد. ما بارها منافع ملی را قربانی منافع جناحی خود کرده ایم. قانون گریزی و مالیات گریزی و عدم توجه به محیط زیست نیز کار کسانی است که هیچ احساس ملی ندارند. ما هر چقدر ملیتمان قوی باشد به همان میزان نیز قومیت ها را به رسمیت می شناسیم.
رییس موسسه پژوهشی حکمت و فلسفه ایران در پایان خطاب به معلمان گفت: اشتباه کردن ذاتی انسان است و معلمان نباید اشتباه دانش آموزان را طوری نشان دهند که دانش آموزان آن را پنهان کنند. از چیزی که باید ترسید عدم نقدپذیری و تکرار اشتباه است. نقدپذیری را باید به دانش آموزان یاد بدهید.
موفقیت امام صدر در این است که با زبان فطرت با دیگران صحبت می کند
حجت‌الاسلام صادق زاده نیز در سخنانی در این میزگرد گفت: اگر تربیت را فرآیندی بدانیم که انسان را از وضع موجود به وضع مطلوب سوق دهد، سه سوال پیش می‌آید: انسان چیست؟ انسان چه باید باشد؟ و چگونه باید از وضع موجود به وضع مطلوب برود؟ هر متفکری در حوزه تربیت باید به این سه سوال پاسخ دهد.
وی افزود: امام صدر می گوید ادیان در خدمت انسان هستند نه انسان در خدمت دین. این جمله نگاه امام صدر درباره دین را به خوبی مشخص می کند. به باور امام صدر انسان موجودی مختار و انتخاب گر است. موجودی است که فطرت الهی دارد و نیازی نیست که ما برای دعوتش به ارزش ها چیزی را به او تحمیل کنیم. موفقیت امام صدر در لبنان به خاطر این است که با زبان فطرت با همه صحبت می‌کند. امام صدر روی عقلانیت بسیار تاکید می کند و دین را نه جایگزین عقلانیت بلکه مکمل عقلانیت است و آموزه‌های دینی را با عقلانیت جا می‌اندازد.
صادق زاده همچنین عنوان کرد: امام صدر معتقد به حیات طیبه است و تربیت را مهمترین راه برای رسیدن به آن می‌داند. او می‌گوید اعمال انسانی ذات انسان را می‌سازد و این همان هویت است. امام موسی صدر انسان و دین را به عنوان دو منظومه در کنار هم می‌بیند و فکر می کند اگر انسان می خواهد به کمال برسد فقط از راه دینداری می تواند. او نگاه انسانی را پیش نیاز دینداری می داند که نخست باید این پیش نیاز را فراهم کرد.