به گزارش پایگاه اطلاع رسانی موسسه فرهنگی تحقیقاتی امام موسی صدر، نشست نقد و بررسی کتاب «زن و چالش‌های جامعه، جستارهایی درباره‌ مسائل زن و خانواده و جوان» دهمین جلد از مجموعه «در قلمرو اندیشه امام موسی در» عصر دوشنبه ۲۶ آذر با حضور و سخنرانی حجت‌الاسلام و المسلمین مهدی مهریزی، خسرو باقری، نسرین فقیه ملک مرزبان و فاطمه صدرعاملی در مرکز فرهنگی شهرکتاب برگزار شد. 

حجت‌الاسلام مهدی مهریزی در این نشست گفت: به نظر من عالمان دین را با چهار ویژگی می‌توان سنجید؛ نخست اینکه با پیروان مذاهب و فرق دیگر چه مواجهه‌ای داشته و دارند؟ دوم اینکه با پیروان ادیان دیگر چه برخوردی دارند؟ ویژگی سوم این است که نسبت به علوم و فنون مختلف چه دیدگاهی دارند و در نهایت اینکه با مساله جنسیت و زن چه برخوردی داشته‌اند؟ بنیاد این چهار نکته، پذیرش تکثر است.

وی افزود: یکی از رمزهای ماندگاری عالمان دین باور به این تکثر در منظومه فکری‌شان است و با این چهار ویژگی می‌توان به سنجش عملکرد آنها پرداخت. این فرمول چهره درخشان یکی از عالمان شیعه در روزگار کهن را برای ما نمایان می‌کند. علامه سید مرتضی از علمای برجسته شیعه در قرن پنجم میلادی است که امروزه در میان اهل سنت بیش از شیعیان شناخته شده است. ۱۶۰ پایان‌نامه درباره او نوشته شده که از این میان ۶۰ پایان‌نامه متعلق به دانشگاهیان ایران است.

مهریزی ادامه داد: عملکرد سید مرتضی در این فرمول نشان می‌دهد که او شاگردی یهودی داشت که مثل طلبه‌های شیعه به او شهریه می‌داد. همچنین او در هنگام وفات ابواسحاق صابئی، که کاتب و ادیبی غیر دیندار بود، قصیده‌ای در مدحش سرود. همسر و پدر همسر او زیدی بودند. خود سیدمرتضی از بسیاری از بزرگان اهل سنت اجازه نقل حدیث داشت. همچنین این دانشمند بزرگوار نیز نسبت به فرهنگ‌های دیگر پذیرش داشت و در دیوان شعر او هفت قصیده درباره نوروز وجود دارد. در صورتی که او عرب است و نباید به یکی از وجوه فرهنگ ایرانی علاقه نشان دهد.

وی همچنین سید مرتضی را از علمایی دانست که به مسائل زنان هم توجه داشته‌اند و گفت: سیدمرتضی به علوم مختلف احاطه داشت. در دیوان اشعارش هم آنقدر سروده‌هایی درباره زنان دیده می‌شود که در یکی از دانشگاه‌های عراق یک پایان‌نامه درباره اشعار او درباره موضوع زنان کار شده است. این عالم بزرگوار زن را به عنوان یکی از واقعیت‌های جامعه می‌دید و به آن توجه داشت و در فقه خود نیز فتاوای مهمی درباره زنان دارد. به عنوان مثال او مقام افتا را منحصر در مردان ندانسته و می‌گوید زنان نیز می‌توانند فتوا بدهند. او همچنین مساله سیادت را نیز از طریق مادر قابل انتقال می‌داند.

مهریزی در بخش دیگری از سخنان خود با اشاره به این نکته که امام موسی صدر نیز به تکثر در هر چهار عرصه ایمان و باور دارد، گفت: امام موسی صدر با ادیان مواجهه دارد و برای سخنرانی‌های مذهبی و گفت‌وگوهای بین ادیانی به کلیساها می‌رود. نسبت به مذاهب مختلف نیز دیدگاهی مثبت دارد و در کنفرانس اسلامی الجزایر بارها حضور پیدا می کند. او همچنین عالم به علوم مختلفی چون فلسفه، اقتصاد، فقه و... است و در نهایت اینکه زن را نیز به عنوان یکی از تکثرهای عالم می‌پذیرد.

وی دیدگاه‌های امام موسی صدر درباره زنان را که در حدود ۵۰ سال پیش بیان شده بسیار مترقی خواند و گفت: من در منظومه فکری و سیره عملی امام موسی صدر پنج مبنا را استخراج کرده‌ام که با دانستن این مبانی می‌توان اجتهاد کرد که اگر امام موسی صدر در شرایط فعلی حضور ‌داشت نظرش درباره برخی مسائل مهم چه بود

مهریزی افزود: نخستین مبنا این است که قرآن محور اندیشه‌های امام موسی صدر است. عالمانی دینی که مطالعاتشان را از قرآن شروع می‌کند در حل چالش‌های دینی و دینداری به نسبت دیگران موفق‌ترند. مبنای دیگر تفکیک میان فرهنگ دینی و فرهنگ غیردینی است. موارد بسیاری از آداب و رسوم مسلمان‌ها در فرهنگ دینی داخل شد. در قرآن از زنان بسیاری نام برده شده و از حیا و عفاف‌شان سخن به میان آمده است، اما چیزی از حجاب آنها در قرآن نیست. بنابراین در قرآن عفاف مهم است.

نویسنده کتاب «زن در سیره و سخن امام علی(ع) دیگر مبانی اندیشه امام موسی صدر را به این صورت بیان کرد: مولفه سوم توجه به احکام ثابت و متغیر است. تفکیک بین امور زمانمند و امور ثابت می‌تواند بسیاری از مشکلات امروز ما را حل کند. دو مبنای دیگر این است که در فهم دین باید به روح دین مراجعه کرد و مبنای آخر توجه به واقعیت‌های امروز زنان و توانمندی‌های کشف شده از آنان است.

مهریزی در بخش دیگری از سخنان خود به ذکر آرایی از امام موسی صدر درباره زنان پرداخت و گفت: در نظر امام موسی صدر جوهر زن و مرد واحد است. من در متون دینی امر واضحی که بگوید زن با مرد تفاوت دارد، مشاهده نکردم. در میان علوم تجربی، فلسفه و حتی در متون عرفانی هم تفاوت میان زن و مرد دیده نمی‌شود. در نظر امام صدر نیز اشتراکات میان زن و مرد اصل است و تفاوت‌ها عارضی است.

وی افزود: تفاوت میان زن و مرد تنها کارکرد بقای نسل را دارد و تکالیفی نیز که وضع می‌شود ناظر به همین دلیل است. امام موسی صدر مساله چند همسری برای مردان را نیز مباح مقید می‌داند نه مباح مطلق. مساله دیگری که در کنفرانس الجزایر آن را مطرح می‌کند این است که می‌گوید هرچند در ظاهر امر طلاق و مدیریت خانواده در دست مرد است، اما زن و مرد می‌توانند ضمن شروطی این وظایف را بین خود تقسیم کنند.

استاد دانشگاه علوم حدیث در ادامه گفت: امام موسی صدر همچنین در تفسیر آیات مربوط به زنده‌بگور کردن دختران می‌گوید که اگر در جامعه‌ای حق رای از زنان گرفته شده و یا دخترها در خانه محبوس شوند، این نیز از مصادیق زنده بگور کردن است. او همچنین اذن پدر برای دختر در ازدواج اول را نیز به صرفا به خاطر حمایت پدر از دختر می‌داند وگرنه خود دختر همه کاره است و باید تصمیم بگیرد.

دیگر سخنران این نشست دکتر خسرو باقری، عضو هیات علمی دانشگاه تهران بود. او در نقدی به سخنان مطرح شده در این کتاب گفت: امام موسی صدر هرچند بارها بر برابری میان زن و مرد تاکید کرده اما در بخش‌هایی از این کتاب مردان را برتر از زنان می‌داند. به عنوان مثال در صفحه ۵۴ این کتاب با ذکر مثال‌هایی از اعطای آزادی‌ها به زنان در انگلستان می‌گوید که درصد موفقیت زنان در برخی از عرصه‌ها کم بود. به عنوان مثال امام می‌گوید که در عمل توانایی زنان در عرصه‌هایی مانند اقتصاد کمتر است.

وی افزود: اما سوال اینجاست که چه مقدار از عدم موفقیت‌های زنان به دلیل پیشینه تاریخی است. در تاریخ زن‌ها همیشه فرودست بوده‌اند و این باعث شده حتی در دوران امروز که شرایط آنان بهبود پیدا کرده و آزادی‌های عملی مهمی دارند، نتوانند توانایی خود را بروز دهند و این عدم توانایی ذاتی آنها نیست. 

باقری در ادامه با اشاره به زنان قدرتمند در عرصه جهانی گفت: ما امروزه زنان قدرتمندی در جهان داریم که در سطح نخست سیاست مشغول به فعالیت هستند. من گمان می‌کنم که باید همچنان درباره مساله زنان در اندیشه اسلامی راه گفت‌وگو را در پیش بگیریم. به نظر من امام صدر نسبت به دیدگاه‌های دیگر ادیان درباره زنان نیز نظر خوشی ندارد. مثلا او اشاره می‌کند که همه ادیان و مذاهب دیگر و در دیگر جوامع زنان همیشه تحقیر و تبدیل به فرودست شده‌اند، به عنوان مثال در دین یهودیت صریحا اشاره شده که مرد شبیه خداست.

نویسنده کتاب «مبانی شیوه‌های تربیت اخلاقی» اضافه کرد: در آیاتی از قرآن کریم نیز داریم که اشاره دارد به اینکه خدا آدم را به صورت خود آفرید. این در صورتی است که درباره حوا هیچ حرفی زده نشده است. حتی در قرآن مخاطب خدا همواره آدم است و نه حوا. امام موسی صدر می‌خواهد بحث را به نفع اسلام تمام کند این در صورتی است که نظرات غیرمسلمانان هم بسیار پیشرو بود. مثلا قرن‌ها پیش از اسلام افلاطون اعتقاد داشت که زنان هم می‌توانند رهبر جامعه باشند.

خسرو باقری نقد دیگر خود به سخنان امام موسی صدر درباره مسائل زنان را به این شرح بیان کرد: در صفحه ۷۰ این کتاب درج شده که امام می‌گوید در تمدن غرب زن هیچ شایستگی ندارد و غایت و عنصری در جامعه نیست. در غرب زن فقط انسانی است که باید در خدمت مرد باشد. این سخنان امام صدر برای من شوک‌آور بود. ما هیچگاه نمی‌توانیم بگوییم که در غرب زن هیچ ارزشی ندارد. اگر در زندگی جاری غربی‌ها وارد شویم، زنان را به صورت ملعبه نخواهیم دید.

نویسنده کتاب «چیستی تربیت دینی» دیدگاه رایج درباره غرب را از زاویه رسانه‌های منفی دانست و گفت: در غرب در مشاغل مهمی چون معلمی در مدارس، استادی دانشگاه‌ها و... زنان برجسته‌ای حضور دارند. ما باید دید خود درباره غرب را تغییر دهیم. اگر به فساد توجه داریم باید بدانیم که در زیر پوست شهر ما هم فسادهای جنسی وحشتناکی وجود دارد. بنابراین ما نباید خودمان را خیلی مقدس بپنداریم و غرب را بکوبیم. همین غرب بود که باعث شد تا زن‌های ما از بسیاری چیزها برخوردار شوند. حق رای زنان دستاورد غرب است و ما چنین چیزی را در تمدن اسلامی نداشته‌ایم. یکی از انتقادات برخی از انقلابیون به رژیم پهلوی این بود که به زنان حق رای داده و باعث فساد شده است. علمای ما اغلب نگاه منفی به زن داشته‌اند، بنابراین اگر زن‌های ما امروز در عرصه اجتماع موفقند و حق رای دارند، یک دلیل مهمش دستاوردهای غرب در حوزه زنان است.

باقری در بخش دیگری از سخنان خود به نگاه متحولانه امام موسی صدر به احکام اسلامی پرداخت و آن را ویژگی مثبتی خواند. وی گفت: بر خلاف بسیاری از علما که به دلیل نص‌گرایی به احکام زمان پیغمبر مانند نصف بودن دیه و ارثیه زن تاکید می‌کنند، امام صدر اعتقاد دارد که این مسائل باید متناسب با زمان درک شود. مواد اصلی در اسلام توحید است.

وی افزود: علمای بسیاری اعتقاد دارند که قوانین درباره زنان متکی به زمان هستند. پیامبر در زمان خود برخی از ویژگی‌های مثبت جامعه خود و تمدن عرب را پذیرفت. حال اگر امروزه پیغمبر در زمانه ما حضور پیدا می‌کرد و این همه دستاوردهای خردمندانه و قوانین مناسب درباره زنان را می‌دید، آیا آنها را می‌پذیرفت یا خیر؟ این جنبه پویایی در احکام آقای صدر بسیار مهم است و اتفاقا یکی از پاشنه‌های آشیل اسلام و تدین در جامعه ماست. جوانان ما قبول نمی‌کنند که در ادبیات دینی زن بدل به فرودست شود.

فاطمه صدرعاملی، خواهرزاده امام موسی صدر و مترجم کتاب «با هم اندیشیدن: راز گفت‌وگو» دیگر سخنران این نشست بود. او در این نشست گفت: در خاطراتم ارتباط دوستانه و سازنده امام موسی صدر با جوانان همیشه زنده است. او ممانعت مستقیم جوانان بوسیله بزرگترها در انجام کاری را نمی‌پسندید.

وی افزود: در این کتاب نیز امام موسی صدر بر توانمندسازی جوانان تاکید بسیار می‌کند. او جوانان را پرتوان و پرانرژی معرفی کرده و بیان می‌کند که آنها قادر به انجام کارهایی برای ساخت جامعه هستند. امام خطاب به جوانان می‌گوید که شما توان صبر و مدارا و تحمل را بیشتر از دیگر اقشار جامعه دارید.

صدرعاملی ادامه داد: با توجه به این نکته که جامعه لبنان از مجموعه فرق مختلف تشکیل شده، امام صدر مدام جوانان را به همزیستی مسالمت آمیز با دیگران تشویق کرده و می‌گوید که فرقه‌ها پنجره‌های تمدنی گشوده به روی تولیدات گسترده انسان‌ها هستند و این تولیدات باهم تفاوت دارند.

صدرعاملی همچنین در بخش دیگری از سخنان خود به بحث تساوی زن و مرد در منظومه فکری امام موسی صدر اشاره کرد و گفت: تساوی زن و مرد را امام صدر از برخی آیات کلام الله مجید برداشت کرد. یکی از این آیات آیه یک سوره مبارکه نسا است که بر خلق واحد آنها تاکید می‌کند. آیه ۱۲ از سوره مبارکه ممتحنه هم به حق مالکیت زنان اشاره دارد. در نظر قرآن زن بالقوه می‌تواند به بالاترین کمال یعنی داخل شدن در بهشت برسد و این وعده قرآنی است. بنابراین کمال انسان در فرا رفتن از بعد ایدئولوژیکی‌اش است.

وی در ادامه بر اهمیت خانواده در نظر امام صدر تاکید کرد و ادامه داد: به باور امام صدر نه فرد بلکه خانواده کوچکترین واحد اجتماع است. آنچه در واحد خانواده به بار می‌رسد تنها رشد بیولوژیکی نیست، بلکه ساخت همه شخصیت اجتماعی است. و پدران و مادران نقش مهمی در این انسان سازی دارند.

مترج کتاب «باهم اندیشیدن راز گفت‌وگو» روش تربیتی امام موسی صدر را بدیع خواند و گفت: به باور امام موسی صدر تربیت فرزند به کنش و ارتباط والدین بستگی دارد. نصیحت بدون عمل والدین فایده چندانی ندارد و فرزندان بیشتر از رفتار والدین می‌آموزند تا از کلام آنها.

دکتر نسرین فقیه ملک‌مرزبان، عضو هیات علمی دانشگاه الزهرا نیز دیگر سخنران این نشست بود. او در بخشی از سخنان خود گفت: ویژگی مطالعه کتاب‌های انسان‌های بزرگی چون امام موسی صدر در آموختن و یادگرفتن از آن کتاب‌ها نیست. این شور و نشاطی که این انسان صادق در بیان آنچه که به آن ایمان دارد، شما را جذب می‌کند.

وی افزود: سخنان امام صدر جذبه جالبی دارد. کلام او از روح سالمِ بدون دغدغه مادی و از فیلترینگ ایدئولوژی به مخاطب می‌رسد و همین زلالی و صداقت مخاطب را جذب می‌کند. واقعیت جامعه امروز ما در ناراضی بودن جوانان و شکاکیت آنها نسبت به گزاره‌های دینی است. چرا ما نتوانسته‌ایم فرزندانمان را از آن چیزی که عشق و ایمان می‌نامیم، سرشار کنیم؟ چون درون ما نورانی نیست و امام صدر به دلیل درون نورانی خود کارها را بدون حرف به پیش می‌برد.

فقیه ملک‌مرزبان ادامه داد: امام صدر در زمانه‌ای سخنان نوآورانه خود درباره زنان را بیان کرد که جهان اسلام، کشورهای عربی و ایران در دوران گذار بودند. دو قطبی چپ و راست شکل گرفته بود و اندیشه‌های مارکسیستی رواج کامل داشتند. طرح نکات بدیع اسلام در آن دوران فقط از امام صدر برمی‌آمد.

فقیه ملک‌مرزبان در بخش دیگری از سخنان خود به صراحت سازنده در کلام امام صدر اشاره کرد و گفت: امام موسی صدر صراحتی سازنده دارد و می‌گوید که اگر ما انتظار داریم که زن و مرد، پیر و جوان و... اصول اسلامی را رعایت کنند ابتدا باید شرایط زندگی را برایشان ساده کنیم. به عنوان مثال ابتدا باید بیمه‌های اجتماعی برای خانواده فراهم شود.

وی افزود: امام صدر نشاط جالبی در کلامش دارد. او اصراری به گریاندن ما ندارد و این نکته جالبی است. او در کلام خود مدام به ما انرژی تزریق کرده و می‌گوید که توی انسان توانایی کارهای بسیاری داری. او مذهب را ساده کرده و دینداری را سخت نمی‌کند.

این مدرس دانشگاه نگرانی‌های امام صدر از جوامع مسلمان را نیز به این شرح برشمرد: امام صدر دو نگرانی عمده دارد. نخست اینکه به باور او ما خدا را آنگونه که باید وارد زندگی‌ خود نکرده‌ایم. غرب بدون آنکه نظریه کاملی بدهد که خدا نیست، عملا خدا را به کناری گذاشته است، اما ما چه کرده‌ایم؟ دیگر نگرانی امام صدر حرکت شتابزده است. به زعم او ما مدام برای رسیدن به پله‌های بالاتر اخلاق را کنار می‌گذاریم. در نهایت اینکه تجویز امام موسی صدر برای حل این مشکلات ایمان داشتن است.