به گزارش پایگاه اطلاع‌رسانی مؤسسه فرهنگی تحقیقاتی امام موسی صدر، پنجاه‌ و سومین درس‌گفتار اندیشه و عمل با موضوع «مبانی و آرا قرآنی امام موسی صدر» عصر دوشنبه 7 آبان ۱۳۹۷با سخنرانی حجت الاسلام‌والمسلمین دکتر سعید بهمنی برگزار شد.

مشروح سخنان دکتر بهمنی در این درس‌گفتار را در ادامه می‌خوانید.

در ابتدا می‌خواهم نظر و احساس خودم را درباره امام موسی صدر بیان کنم. به نظر من امام صدر میراث‌دار مرحوم علامه شرف‌الدین است. علامه شرف‌الدین وجود بی‌نظیری بود و پیشوای شرف و دین. ما کسی را به انضباط، عمق، دانش و جذابیت ایشان در نگاه تقریبی نمی‌شناسیم. به باور من متنی زیباتر از «المراجعات» علامه شرف الدین در گفت‌وگو و دیالوگ بین شیعه و سنی ندیده‌ام. علت مهاجرت امام صدر به لبنان نیز جانشینی علامه شرف الدین بود.

امام موسی صدر میراث‌دار اتحاد الهیون هم هست. امام صدر تمام تلاش خود را برای نزدیکی و وحدت الهیون به کار برد. او عاشق این هدف گذاری آرمانی بود. این دکترین و استراتژی وحدت در مباحثی هم که امام صدر مطرح کرده، به روشنی دیده می‌شود.

بحث من در این جلسه به دو دسته تقسیم می‌شود: مبانی قرآنی و آرای قرآنی امام موسی صدر. مبنای بحث نیز به طور خاص بر کتاب «حدیث سحرگاهان» متمرکز است که ظاهرا ایشان مباحث این کتاب را در ماه مبارک رمضان یکی از سال‌ها پس از اذان صبح در رادیو بیان کردند.

من 32 مبانی و 17 رای قرآنی را از بیانات امام صدر استخراج کرده‌ام که به صورت اجمال آنها را بیان خواهم کرد. نخستین مبنا «هستی شناسی» است. همه موجودات سجده کننده خداوند هستند. مبنای دیگر «قرآن شناسی» است؛ قرآن کلام خدا و جاودانه و فراگیر است.

«عصمت مصحف» نیز یکی دیگر از مبانی قرآنی امام صدر است. قرآن کریم همین متنی است که اکنون در اختیار داریم و در طول تاریخ از زمان نزول نیز همین متن بوده است. مبنای دیگر این است که قرآن، کتاب دین و تربیت است.

امام صدر تاریخ قرآن را بیان کننده تاریخ تمدن مردم می‌داند. دیگر مبنا نیز در جهان شمولی معارف قرآن خلاصه می‌شود.

دسته دیگر مبانی قرآنی امام صدر در حیطه روش‌شناسی است. هرکدام از این مبانی را به صورت اختصار توضیح خواهم داد:

*لزوم توجه به عرف و اصطلاحات خاص قرآن: امام صدر معتقد است که قرآن واژگان خاص خود را دارد که با الفاظ معمول متفاوت است.

*توجه به فضایی که قرآن در آن نازل شده است.

*گستره دلالت معانی فراتر از شان نزول است.

*کاربرد واژه در اکثر از معنای واحد: این مبانی امام صدر در عرف مشهور چنین نیست و بسیاری اعتقاد دارندکه لفظ نمی‌تواند آینه چندین معنا در استعمال واحد باشد.

*دلالت «ویل» بر حرمت فعل: اگر جایی کلمه «ویل» درباره فعلی آمد، نشان از حرمت آن فعل است.

*تعمیم قضایای شخصیه قرآن: امام صدر گاهی قضایای شخصیه قرآن را تعمیم می‌دهد و این با نظریه تاویل آیت الله معرفت این‌همانی پیدا می‌کند.

*در روش‌شناسی امام صدر گاهی گرایشاتی خاص دارد. به عنوان مثال به جای تعیین مصداق، معنی وسیع حقیقی را از دل آیه بیرون می‌آورد.

بخشی از مبانی قرآنی امام صدر نیز در حوزه پیامبرشناسی است. نخستین مبانی در این است که پیامبر هم بشری مانند دیگران است. عصمت پیامبر نیز اختیاری و اکتسابی است نه ذاتی.

مبانی دیگر در منشا کمال پیامبر است. به باور امام صدر منشا کمال پیامبر عبادت است. امام صدر در فلسفه معجزه پیامبران هم می‌گوید که معجزه اساسا برای باور کردن رسالت از جانب مردم است. مبنای دیگر که منحصر به امام صدر است و من در متون دیگر علما ندیده‌ام این است که امام صدر یک رابطه علی میان پایان رسالت و پایان عمر پیامبر برقرار می‌کند. بعنی حضرت حق چون ماموریت پیامبر تمام شد، او را به جهان باقی می‌برد.

دسته دیگر از مبانی قرآنی امام صدر، مبانی انسان‌شناسانه است. نخستین مبنا در نظریه خلیفةاللهی امام صدر است. این نظریه به اندیشه شهید صدر هم نزدیک می‌شود. به باور امام صدر طبیعت برای خلافت انسان خلق شده و چون انسان خلیفه خداست، بنابراین باید در همه هستی خلافت کند. دیگر مبانی انسان‌شناسی امام صدر به این شرح است:

*رسالت انسان و فلسفه وجودی او رشدش است. در قرآن هیچگاه کلمه تکامل به کار برده نشده و به جای آن از واژه «رشد» استفاده شده است.

*نیاز انسان به شناخت مرگ، زندگی و سرنوشت، نیازی فطری است که دین آن را تامین می‌کند.

*عمل انسان شکل دهنده سرنوشت اوست. این ایده مبتنی بر نظریه اختیار است.

*انسان هم مختار و هم مسئول است.

*تساوی مسئولیت و آگاهی انسان.

*انسان و روابط چهارگانه‌اش: این ایده هم با نظریه شهید صدر این‌همانی دارد. امام صدر در مقابل اومانیسم که فقط به سه رابطه «انسان با خود»، «انسان با دیگران» و «انسان با طبیعت»اعتقاد دارد، رابطه چهارم «انسان با خدا» را نیز مطرح می‌کند. رابطه انسان با خدا در اصل رابطه استخلاف است.

دسته دیگر مبانی قرآنی امام صدر، مبانی دین شناسی به این شرح است: «فلسفه شریعت در این است که راهنمایی خدای تعالی بهترین راهنمایی است.» و «ذات احکام شرعی برای مصلحت است.» در مبانی مردم‌شناسی نیز امام صدر برای مردم منطق قدس شریف رسالتی جهانی را در نظر می‌گیرد. از این مبانی امام صدر به مبانی «اجتماعی، تاریخی و تمدنی» نیز می‌رسد و در آن بیان می‌کند که مسجدالاقصی خاستگاه تمدن و علم است. 

مشهورترین دیدگاه‌ها در مطالعات تمدنی این است که تمدن‌ها در حاشیه رودخانه‌ها شکل گرفته‌اند و تمدن بین‌النهرین نخستین تمدن بشری است، اما امام صدر خاستگاه تمدن را قدس شریف می‌داند.

امام صدر معراج پیامبر از مکه به مسجدالاقصی را رمز پیوند میان دو تمدن می‌داند. به عبارتی امام از معراج یک حرکت تمدنی را استخراج کرده و «اسری» رمز جهانی بودن اسلام است. قدس شریف خاستگاه تمدن تا پیش از اسلام بوده است، اما پس از اسلام تمدن در مکه است. بنابراین با معراج پیامبر این دو تمدن به هم پیوند می‌خورند. جوهره این پیوند نیز عبودیت خداست.

بخشی از مبانی قرآنی نیز اصولی جامعه‌شناختی است. امام صدر ایمان را الزاما در عمل صالح می‌بیند. یعنی ایمان مبنایش نفع رساندن به اجتماع است. مومن کسی است که برای جامعه و پیرامون خود نافع است. این موضوع را امام صدر در ذیل تفسیر خود از سوره مبارکه «ماعون» بحث می‌کند.

به باور امام صدر شب قدر شبِ قانون گذاری است و این نخستین رای قرآنی اوست که من استخراج کردم. دومین رای او یک نظریه زمین شناسی است. امام صدر می‌گوید که میان جانداران، جانواران و گیاهان در زمین توازن وجود دارد. در رای دیگر او زوجیت را فراتر از مفهوم مذکر و مونث گرفته و به ذرات اتم گسترش می‌دهد.

امام صدر در آرای قرآنی خود چند اصل را برای بقای امت بیان می‌کند: «عبادت همراه با دفاع»، «اعتدال در رفتار و پرهیز از افراط و تفریط»، «تحریم کارهای زشت و ناپسند» و «اجتناب از همه انواع ظلم».

در رای دیگر قرآنی امام صدر تعریف زیبایی از نماز را به دست می‌دهد: «نماز در جسم ما با حرکات در عقل ما با توجه و حضور و در قلب ما با خشوع آشکار می‌شود.» همچنین امام صدر یک رفتارشناسی از مومنان و کافران به دست می‌دهد که با بیانات و نظریه‌های استادم مرحوم علی صفایی حائری هماهنگ است.

به باور امام صدر فعالیت انسان مومن هماهنگ و هم‌ساز با هستی است و در جهان جاودانه است، اما کارهای گناهکاران، حتی اگر از مومنان پیش افتند، فعالیتی هماهنگ و همساز با هستی نیست و بنابراین محکوم به فناست. به عبارتی در کلام امام صدر متقی یعنی هماهنگ با هستی، منافق یعنی بی‌شکل و کافر یعنی کسی که حرکاتش مخالف با نظام هستی است. 

نکته دیگر که از جمله آرزوهای امام صدر است، لزوم همگرایی با اهل کتاب است. او با استناد به آیه‌ای بیان می‌کند که نهایت چیزی که ما با اهل کتاب داریم «جدال احسن» است. همچنین به باور امام صدر در قرآن بر مراقبت از «نسب» هم تاکید شده است. رای دیگر قرآنی او بر این است که کسی حق دعا دارد که عمل کرده باشد.

رای دیگر امام صدر بر این است که حق هم هدف است و هم وسیله و نمی‌توان برای رسیدن به حق از وسیله ناحق استفاده کرد. این نکته را ذیل تفسیر سوره عصر بیان کرده است. معامله ناپذیری پرستش خدا و دین از دیگر رای‌های قرآنی امام صدر که در ذیل تفسیر سوره کافرون مطرح شده است.

امام صدر یک رای تمدنی دیگر هم دارد. در قبل گفتم که به باور او قدس خاستگاه تمدن و مکه خاستگاه تمدن جدید است و واقعه معراج پیامبر این دو تمدن را به هم پیوند می‌دهد. امام صدر اعتقاد دارد که واقعه فتح مکه پایان سلسله اول حوادث و آغاز حرکت به سوی جهان است. با فتح مکه کلید حرکت به سوی جهان برای پیامبر مهیا شد. در نهایت آخرین رای قرآنی امام صدر نیز نفی چشم زدن است.