به گزارش پایگاه اطلاع‌رسانی مؤسسه فرهنگی تحقیقاتی امام موسی صدر، پنجاه‌ و دومین درس‌گفتار اندیشه و عمل با موضوع «اخوت انسانی در اندیشه امام موسی صدر» عصر دوشنبه 9 مهر ۱۳۹۷با سخنرانی حجت الاسلام‌والمسلمین دکتر حبیب‌الله بابایی برگزار شد.

مشروح سخنان دکتر بابایی در این درس‌گفتار را در ادامه می‌خوانید.

دغدغه ما در موضوع اخوت از فضای متنوع، چند فرهنگی، چند دینی و چند مذهبی در دنیای امروز و جهان اسلام ناشی می‌شود. شکاف‌های انسانی در جهان امروز نیاز ما را به بحث درباره اخوت بیش از پیش مطرح می‌کند و به همین دلیل ما باید در آثار بزرگان و همچنین خوانش‌های دینی‌مان از ادبیات قرآنی، عرفانی و فلسفی به دنبال کلیدواژه‌هایی از این مبحث بگردیم تا بتوانیم برنامه‌ای برای ترمیم این شکاف‌ها طراحی کنیم. پر کردن این شکاف‌هاست که نظم اجتماعی را به ما باز می‌گرداند.

اندیشمندان متعدد در جهان معاصر به مساله اخوت پرداخته‌اند. به عنوان مثال آیت‌الله شهید مرتضی مطهری به شعر «بنی آدم اعضای یکدیگرند*که در آفرینش ز یک گوهرند» سعدی نقدی متکی بر ادبیات برخی احادیث و روایات نوشت. او در این نقد بیان کرد که آیا بنی آدم اعضای یکدیگرند یا بنی مومنین؟ آیا می‌توان انسان‌ها را جزئی از یک پیکره واحد بدانیم یا طبق برخی از روایات این اهل ایمان هستند که به دلیل ایمانشان تبدیل به یک اندام واحد می‌شوند؟ حس همدردی در جامعه ایمانی بوجود می‌آید یا مابین همه بنی آدم؟

آیت‌الله جوادی آملی نیز بحث مهمی درباره اخوت دارد. ایشان نقطه عزیمت خود در این بحث را شناخت فلسفی از انسان قرار داده و می‌گوید که انسان از آن جهت که انسان است یک سری عناصر مشترک هستی شناختی با دیگر انسان‌ها دارد که فطرت اللهی هستند. به هر حال عناصر انسانی مشترک است بین انسان دیندار با انسان بی‌دین. این عناصر مشترک فطری انسانی می‌تواند نقطه عزیمتی باشد برای اینکه در کنار صحبت درباره اخوت دینی، اخوت انسانی را نیز مطرح کرد. انسان فارغ از مفاهیمی چون دین، جنسیت، رنگ، فرهنگ و... چون انسان است می‌تواند اخوت را ایجاد کند.

آیات، روایات و احادیث بسیاری از ائمه در بحث اخوت انسانی به ما رسیده است. تعدادی از این روایات اخوت را بین انسان و انسان مطرح کرده و تعدادی دیگر بر اخوت بین مومنین تکیه می‌کند. در آیه 10 سوره مبارکه حجرات چنین جمله‌ای مطرح شده است: «إِنَّمَا الْمُؤْمِنُونَ إِخْوَةٌ». این آیه بر اخوت ایمانی تکیه دارد. پیامبر مکرم اسلام نیز در حدیثی فرموده‌اند: «الناس كلهم سواء كاسنان المشط» مردم مانند دانه‌های شانه با هم برابرند. در ادامه نیز می‌فرمایند که عامه مردم در حقوق تساوی دارند و فقط در اعمالشان است که نسبت به هم تفاضل پیدا می‌کنند.

تعدادی از روایات هم به انسان اشاره می‌کند. آیت‌الله جوادی آملی در جلد 22 «تسنیم» چنین حدیثی را آورده است که: «الانسان أخو الانسان أحب أم كره» انسان برادر انسان است. امیرالمومنین(ع) در نامه 53 نهج البلاغه خطاب به مالک اشتر می‌فرمایند که ته قلب خودت را نسبت به رعیت مملو از رحمت کن، چرا که مردم دو دسته هستند، دسته‌ای برادران دینی تو هستند و دسته‌ای دیگر در آفرینش همانند تو.

امام موسی صدر از همین نامه 53 امیرالمومنین در نهج البلاغه برای مطرح کردن بحث اخوت انسانی بهره می‌برد. امام صدر تاکید می‌کند که چگونه همانندی و همگون بودن در آفرینش می‌تواند پایه‌ای برای ایجاد اخوت بین انسان‌ها باشد. در بیان امام صدر چند نوع از اخوت مطرح است؛ در برخی از گفتارها امام صدر تعبیر «اخوةالوطنیه» یا برادران ملی را مطرح می‌کند. به عنوان مثال صحبت از برادران ملی در بخشی از گفت‌وگوی او با روزنامه النهار در سال 1975 آمده است.

نوع دوم اخوت در تفکر امام صدر «اخوت عائلی» یا خانوادگی است. این اخوت بر پایه نژاد و خون است. سومین نوع اخوت «دینی» است. به عنوان مثال اخوت دینی بین مسلمانان و مسیحیان می‌تواند شکل بگیرد. برداشت من این است که امام صدر نمی‌خواهد با طرح مفهوم اخوت، تاکتیک به خرج دهد. او نظام فکری‌اش را زندگی و در موقعیت‌های مختلف و بر اساس نیازهای جامعه مبانی خودش را به طرق مختلف ابراز می‌کرد. امام صدر در دیدار خود با فرستاده پاپ وقت می‌گوید که ما آماده‌ایم تا جان خود را در راه حمایت از مسیحیان در وطن خود فدا کنیم. این اساس برادری دینی است. همچنین در سالی که میلاد مسیح با ایام عزاداری امام حسین(ع) و روز عاشورا تقارن پیدا کرد، امام صدر در دیدار خود با مسیحیان آنها را «برادران» خطاب می‌کند.

چهارمین نوع اخوت از نظر امام صدر «اخوت اسلامی» است. در اخوت دینی می‌توان کمی پایین‌تر آمد و اخوت بین شیعه و سنی را ایجاد کرد؛ چرا که همه مسلمانند و پیغمبر، کتاب مقدس و شعائر یکسانی دارند. پنجمین نوع اخوت خالص‌تر از اخوت اسلامی است که می‌توان نام آن را اخوت ایمانی گذاشت. این نوع از اخوت بین شیعیان شکل می‌گیرد.

در اخوت انسانی امام صدر به عنوان یک فیلسوف تحلیلی از ماهیت انسان ارائه می‌دهد. او اشتراک در خلقت میان انسان‌ها را در دستگاه انسان‌شناسی خود تبیین کرده و از آن اخوت انسانی را استخراج می‌کند. فراموش نکنیم که نسخه امام برای اخوت فقط محدود به لبنان نشده و از آن می‌توان دستگاه فلسفه اخلاق، نظم اجتماعی و دیپلماسی بین‌الادیانی را برای همه جوامع استخراج کرد.

امام موسی صدر در جایی می‌گوید: «دین ما اسلام همانند دیگر ادیان، اساس همه آموزه‌های خود را بر اساس ایمان به خدا گذاشته و بهترین راه را برای خوشنودی خداوند خدمت به انسان‌ها بدون توجه به نژاد، دین و... می‌داند. در آموزه‌های دین من از جدایی انداختن بین عبادت و خدمت نهی شده و هرآنچه که کرامت انسانی را خدشه‌دار می‌کند، حرام است. آرمان‌گرایی پیامبران و رهبران دینی ایجاد تعاون و برادری در احساس و عمل است.»

در جای دیگری نیز بیان کرده که من در آفرینش از آب و خاک هستم و برادر من نیز همین است و چون هر دو از یک منشا هستیم بنابراین می‌توانیم اشتراکات انسانی داشته باشیم. امام صدر در بیشتر اوقات در صدد بیان مبحث اخوت نیست، اما در معدود گفتارهایی نیز تمام ذهنش را درگیر می‌کند تا به تبیین اخوت بپردازد. به عنوان مثال او در جایی بیان کرده که ابنا بشر برادر همدیگر هستند، چرا که خاستگاه انسان یکی است. هر آفرینه‌ای برای خداوند است و در هر فعلی دستی از خدا مشاهده می‌شود. شناخت خلق خدا، شناخت نفس انسان است و شناخت نفس انسان برابر با شناخت خداست.

اخوت ایمانی در عرض و مقابل اخوت انسانی نیست، بلکه اخوت ایمانی ترقی یافته اخوت انسانی است. انسان ارزشی است و وقتی ایمان پیدا می‌کند ارزشی‌تر و اخلاقی‌تر می‌شود. اگر نتوان در اخوت ایمانی، انسانیت پیدا کرد، باید به آن اخوت ایمانی با دیده شک نگریست. نمی‌توان ایمان داشت قبل از اینکه انسان بود. برای اینکه فرد به لحاظ ایمانی رشد کند باید ابتدا انسان باشد و در مسیر ایمان انسانیت خود را رشد دهد.

امام صدر در شرح اخوت، آن دسته از روایات درباره سیره اهل بیت را مطرح می‌کند که در آن ائمه نسبت به انسان‌های غیرمعتقد رفتار انسانی پیشرفته‌ای داشته‌اند. به هر حال قرار است که ایمان بیاید و انسان را انسان‌تر کند. اگر ایمان چنین پروسه‌ای را به سرانجام نرساند، از حقیقت و اصل خود دور افتاده است.

اخوت ایمانی، علاوه بر وجوه اخوت انسانی، عناصر افزوده‌ای نیز دارد. امام صدر محورهایی را برای آن ذکر کرده و از دل آن یک تعاون اجتماعی را استخراج می‌کند. نخستین محور اصل «تساوی» است. همه انسان‌ها به عجز خودشان باید واقف باشند، همه در شرایط عجز، محدودیت و ناتوانی آفریده شده‌اند. پاکی و سرشت پاک انسانی مورد دیگر است. البته انسان‌ها استعدادهای متفاوتی دارند که وقتی در کنار هم قرار می‌گیرند، حفره‌‌های موجود در جامعه پر می‌شود. بنابراین همه باید در کنار همدیگر باشند.

امام صدر می‌فرماید که بر اساس این اصول جامعه صورت‌بندی پیدا می‌کند. ما در جامعه خودمان کسی را نداریم که خودش و خونش رنگین‌تر از دیگران قلمداد کند و همه در اخوت انسانی هستند. به باور امام صدر در جامعه کسی که شر بالذات باشد، وجود ندارد و هرکدام از انسان‌ها توجه دارند که دیگری محدودیت‌هایی دارد.

در کل باید گفت که در نظر امام صدر دامنه اخوت انسانی و برادری جهانی است. در نگاه جهانی این اخوت جهان شمول است. همچنین در موضوع نگاه بین‌الادیانی علاوه بر اخوت انسانی، اخوت دینی هم داریم که نه تنها ناقض آن نیست بلکه آن را تکمیل می‌کند. این نگاه مکملی باعث تربیت انسان پیشرفته‌تری می‌شود و جامعه به نظمی دقیق دست پیدا می‌کند. اگر نظم انسانی در یک جامعه ایمانی به‌وجود نیاید، نشان دهنده آسیب ایمان در آن جامعه است، بنابراین باید ایمان آن جامعه دوباره بازسازی شود.