به گزارش پایگاه اطلاع‌رسانی مؤسسه فرهنگی تحقیقاتی امام موسی صدر، پنجاهمین درس‌گفتار اندیشه و عمل با موضوع «الگوی توسعۀ اقتصادِ شیعیان لبنان از دیدگاه امام موسی صدر» عصر یکشنبه 24 تیر 1397 با سخنرانی دکتر سیدکاظم صدر برگزار شد. مشروح سخنان دکتر صدر را در ادامه می‌خوانید.

امام موسی صدر مانند سایر علما اندیشه‌های اقتصادی دارد و در حوزه اقتصاد صاحب نظر است. در میان اندیشمندان معاصر آیت‌الله سیدمحمدباقر صدر، بنیان‌گذار مکتب اقتصاد اسلامی است و کتاب «اقتصادنا»ی او هنوز هم اصیل‌ترین کتاب در این حوزه است. آیت‌الله شهید مرتضی مطهری و شهید آیت‌الله بهشتی نیز صاحب تفکرات اقتصادی بودند. 

اما نسبت امام موسی صدر و اقتصاد، وجه تمایزی با تفکرات اقتصادی دیگر علمایی دارد که نام آنها را بیان کردم. امام صدر نه تنها صاحب فکر و اندیشه اقتصادی است، بلکه این این فرصت را نیز یافت تا نظریات خود را در لبنان پیاده کرده و به واقعیت تبدیل کند. بنابراین وقتی ما بخواهیم نظرش را در حوزه اقتصاد در مکتب اسلام به بحث بنشینیم باید رویدادهایی را که او در لبنان ایجاد کرد، نیز مطالعه کنیم. چه اقدامات و پیوندهایی به عمل آمد که نتیجه‌اش توسعه اقتصاد شیعیان لبنان شد؟

پیش از پرداختن به این مبحث باید مختصری درباره شخصیت امام صدر و اوضاع لبنان پیش و پس از هجرت او، بیان کنم تا اهمیت اقدامات او در این کشور بیش از پیش روشن شود. یک نظریه برای به اجرا درآمدن به امکانات به‌ویژه امکانات تولیدی محل اجرا بستگی مستقیم دارد. بنابراین شناخت لبنان و امکانات تولیدی‌اش مهم است تا بدانیم چگونه آن کارها و آن برنامه‌ها اجرا شد.

امام صدر فرزند یکی از زعمای حوزه یعنی آیت‌الله العظمی سیدصدرالدین صدر است. او پس از اتمام دوره سیکل وارد دوره سطح در حوزه شده و هم‌زمان دروس حوزوی و مدرسه را ادامه می‌دهد. پس از پایان دروس سطح در قم، امام صدر برای تکمیل تحصیلات به نجف می‌رود. در قم و نجف در کلاس درس تمام مراجع و علمای مهم وقت حاضر می‌شود. در ادامه وارد دانشگاه شده و تحصیلات آکادمیک را پی می‌گیرد. ورود او به دانشگاه در آن دوران بدعت آمیز بود و البته بر خلاف روحانیون در سال‌ها و دهه‌های بعد که اکثرا به دانشکده الهیات وارد شدند، امام صدر دانشکده حقوق و رشته اقتصاد را برگزید و علاقه داشت تا اقتصاد بخواند. همه بر این اعتقاد هستند که اگر امام صدر به لبنان نمی‌رفت، مرجع مهمی می‌شد.

پس از پایان تحصیلات دانشگاهی، امام صدر در قم نشریه «مکتب اسلام» را منتشر می‌کند که این کار نیز در آن دوران بدعت‌ به شمار می‌رفت. فضلای هیات تحریریه این نشریه هرکدام در موضوعی می‌نوشتند و امام صدر نیز موضوع اقتصاد را برگزید. بعدها در لبنان نیز امام صدر اقتصاد را تدریس می‌کند و حتی در نجف و قم هم که دروس خارج استادان را تقریر می‌کرد، به مسائل اقتصادی عنایت ویژه داشت. در آن دوران درباره موضوعاتی چون شرکت، حق تالیف، حق اختراع و... نظر خود را ارائه کرده است.

امام صدر در سال 1338 به لبنان می‌رود. لبنان در آن دوران تازه استقلال خود را از فرانسه به دست آورده بود. پس از تاسیس دولت لبنان به دلیل ساختار قبیله‌ای در این کشور، پست‌های سیاسی نیز میان قبایل تقسیم شد و مارونی‌ها بیشترین امتیازات مثل پست‌های ریاست جمهوری، ریاست ارتش و... را بدست آوردند. کمترین امتیازات نیز به شیعیان رسید.

در لبنان پس از استقلال 17 طایفه مذهبی زندگی می‌کردند. امام صدر در این شرایط به لبنان رفت. بی‌سوادی و فقر، بویژه در میان شیعیان بیداد می‌کرد. لبنان وضعیت باثباتی نداشت و حملات ارتش اسرائیل به مرزها نیز شروع شده بود. شیعیان در جنوب و شمال غربی لبنان زندگی می‌کردند و می‌کنند. اسرائیل به تلافی حملات فلسطینی‌ها از لبنان، صرفا جنوب لبنان را هدف قرار می‌داد که محل زندگی شیعیان است.

در تاریخ عقاید اقتصادی ما با سه عقیده مهم مواجه هستیم: مرکانتالیست‌ها، فیزیوکرات‌ها و کلاسیک‌ها ــ نئوکلاسیک‌ها. مرکانتالیست‌ها الگوی اصلی توسعه اقتصادی را تجارت می‌دانستند و برای این کار سرمایه نقدی و پول معتبر مورد نیاز است. برای اینکه پول پشتوانه داشته باشد، ذخایر طلا اهمیت بسیاری پیدا می‌کنند. به باور مرکانتالیست‌ها ذخایر طلا باعث افزایش اعتبار پول ملی می‌شود.

فیزیوکرات‌ها تولید کشاورزی را عامل توسعه می‌‌دانستند و کلاسیک‌ها کشاورزی را عامل ثبات ندانسته و تولید و توسعه صنعتی را عامل انباشت سرمایه می‌دانستند. 

در دوره‌های بعد این سوال پیش آمد که توسعه صنعتی چگونه ممکن می‌شود؟ کسانی به این نتیجه رسیدند که توسعه اقتصادی؛ خلاقیت، ابداع و اختراع است و کسانی که سرمایه انسانی دارند، منشا خلاقیت، ابداع و اختراع هستند. سرمایه انسانی یعنی آن تخصص، مهارت و دانشی که درآمد ایجاد می‌کند و موجب این توسعه می‌شود. این نظریه بعدها از طریق جامعه‌شناس‌ها توسعه پیدا کرد و به این نتیجه رسیدند که برای بارور شدن صنایع انسانی باید موسسات، شبکه‌ها و پیوندهای اجتماعی بیشتر شده و مبادلات و داد و ستدها ساده باشد و نهادهایی که این تسهیلات را ایجاد می‌کنند باید تاسیس شوند.

بعدها اقتصاددان‌ها نقش نهادهای اقتصادی بویژه نهاد مالکیت را مورد تاکید قرار دادند. آمریکا در عرض 50 سال توانست قوانین مالکیت را به‌گونه‌ای تطبیق دهد که امکان انتقال دارایی وجود داشته باشد. امکان انتقال دارایی در رفع فقر بسیار مهم است و تثبیت مالکیت و اعین بودن حقوق مالکیت باعث رشد اقتصادی می‌شود.

شروع توسعه اقتصادی معمولا از پس‌اندازهاست. پس‌اندازها اگر تجمیع شوند در اختیار سرمایه‌گذاران قرار می‌گیرند. امام صدر هم با دست خالی به لبنان رفت، اما چه شد که توانست این تحول عظیم را در این کشور به وجود آورد؟

مهم‌ترین کار امام موسی صدر تقویت سرمایه انسانی و ایجاد نهادهایی بود که سرمایه انسانی را پرورش می‌دادند. ایجاد ارتباط و پیوند با طوایف مختلف لبنان برای تعاون و جذب اعتماد، ایجاد امنیت و همکاری از طریق تاسیس و گسترش شبکه‌ها باعث شد که نه فقط شیعیان بلکه همه لبنانی‌ها به تغییر امیدوار شوند.

ایجاد سرمایه انسانی نیاز به آموزش دارد. امام صدر ابتدا نهادهای آموزشی را تاسیس کرده و از آنها حمایت می‌کند. در ادامه نهادهای آموزشی ــ نظارتی و سپس نهادهای عمرانی نیز راه‌اندازی می‌شوند. تاسیس نهادهای عمرانی هم بسیار واجب بود، چرا که جنوب لبنان پس از حملات اسرائیل نیاز به بازسازی داشت.

تمام طوایف 17 گانه در لبنان تشکیلاتی داشتند که به نام آنها حقوق‌شان را از دولت استیفا می‌کرد. شیعیان چنین نهادی نداشتند که با تلاش امام تاسیس شد. در مرحله بعد شیعیانی که مدام در معرض خطر حمله اسرائیل بودند باید از طرف ارتش لبنان حمایت می‌شدند. در آن دوران برای اسرائیل تجزیه لبنان بسیار مهم بود. امام برای حمایت اهالی جنوب ضرورت ایجاد یک نهاد دفاعی آموزش دیده را بیش از پیش می‌بیند.

سال‌ها پیش از امام صدر در شهر صور لبنان «جمعیت البر و الاحسان» تاسیس شد، اما این نهاد به مرور شکوفایی و کارآیی خود را از دست داد. امام صدر پس از مهاجرت به لبنان این سازمان را احیا کرده و اعضای جدیدی وارد آن می‌کند. در ادامه مشاهده می‌کند که پدیده زشت تکدی‌گری در صور بسیار رواج دارد. او در «جمعیت البر و الاحسان» متکدیان را شناسایی کرده و با یک برنامه‌‌ریزی منسجم به کمک آنها می‌شتابد. این کار انعکاس بسیاری در لبنان داشت.

همچنین امام صدر برای کودکان آواره و یتیم دارالایتامی تاسیس می‌کند. در کنار آن نیز به تاسیس مدرسه‌ای برای دختران لبنانی به نام «بیت الفتات» می‌پردازد. همچنین او منابع مالی «جمعیت البر و الاحسان» را سروسامان داده و برنامه‌هایی برای افزایش آن اجرا می‌کند. تاسیس مدارس پرستاری و کودکستان از دیگر کارهای امام صدر است. 

یکی از مهم‌ترین فعالیت‌های امام در این دوران تاسیس مدرسه فنی و حرفه‌ای جبل عامل است. مدیریت این مدرسه بعدها به دکتر چمران سپرده شد و شاهد هستیم که همین مدرسه مهم‌ترین پایگاه مقاومت بود در مقابل ارتش اسرائیل. بنابراین جوان‌ها به این مدرسه آمده و دخترها نیز وارد مدرسه پرستاری می‌شدند و به این ترتیب سرمایه انسانی پیشرفت کرد. در این نقطه برای بهبود اقتصاد نیاز به سرمایه‌گذاری پیش آمد.

پس از گسترش موسسه «البر و الاحسان» هر عضوی از این جمعیت ماهیانه 1 لیره به صندوق جمعیت کمک می‌کرد. حتی مسیحیان نیز با پیوستن به این جمعیت این مبلغ ماهانه را می‌دادند. بنابراین پول مناسبی برای سرمایه‌گذاری مختصر جذب شد. امام صدر همچنین سفرهایی هم به آفریقا و اروپا برای ارتباط با مهاجران لبنانی و جذب کمک آنها داشت. در این دوران مصاحبه‌های با رسانه‌ها انجام داده و هدف خود را توسعه اقتصادی، اجتماعی و دینی مردم بیان می‌کند.

رمز موفقیت امام صدر در لبنان، خاورمیانه و آفریقا، سخنرانی‌های مهم او با محتوای غنی است. امام صدر به مناسبت‌های مختلف مراسم‌هایی برپا کرده و از همه برای شرکت در آن دعوت می‌کند. به عنوان مثال در سالی به مناسبت تولد حضرت امیرالمومنین علی بن ابیطالب مراسمی برپا کرده و از سخنرانان مسیحی و اهل سنت هم دعوت می‌کند. او همچنین سفرهای مداومی به اکثر مناطق لبنان بویژه روستاها دارد. به کلیسا می‌رود و سخنرانی‌های مهمی در کلیساها دارد. همه این فعالیت‌ها تعاون و همکاری میان طوایف لبنانی ایجاد می‌کند.

این ارتباط با بقیه طوایف هم عنصر بسیار مهمی است. از بین رفتن فقر در طایفه شیعه باعث رشد بقیه طوایف هم می‌شد. امام صدر با تمام روحانیون اهل سنت و دروز در لبنان ارتباط پیوسته‌ای داشت. به عنوان مثال برای شرکت در مراسم ترحیم پاپ ژان پل 33 از او دعوت به عمل آمد. امام صدر همچنین نخستین روحانی شیعه‌ای بود که به واتیکان دعوت شد و در این کشور حضور پیدا کرد. این موارد باعث اعتماد مسیحیان لبنان به امام صدر شد. زمینه‌های ایجاد سرمایه اجتماعی برای توسعه سرمایه انسانی از این ارتباطات و همچنین اعتماد دیگر طوایف به امام صدر به دست آمد. 

امام صدر با همین اعتمادی که جلب کرد و بدل به چهره مورد احترام همه طوایف شد، توانست مجلس اعلای شیعیان را تاسیس کند. مجلسی که حقوق شیعیان را از دولت مطالبه می‌کرد.

همانطور که عرض کردم یکی از حقوق شیعیان این بود که از طرف دولت در مقابل حمله‌های مکرر اسرائیل حمایت شوند. امام موسی صدر به آرمان‌های فلسطین اهمیت می‌داد، اما فراموش نکنیم که فلسطینی‌‌ها گروه‌های یکدستی نبودند. برخی تفکر چپ داشتند، برخی نیروهای قذافی بودند و... اینها اگر از هر منطقه‌ای به اسرائیل موشک می‌زدند، اسرائیل در مقابل شهرها و روستاهای شیعی در لبنان را مورد هدف قرار می‌داد.

برخی گروه‌های فلسطینی دخالت‌های بیجایی در امور داخلی لبنان می‌کردند و همین‌ها باعث شروع جنگ داخلی در لبنان شدند. وضعیتی که فلسطینی‌ها درست کردند به ضرر همه لبنانی‌ها بود. امام تمام تلاش خود را برای جلوگیری از جنگ داخلی انجام داد و همچنین توانست همه را برای تشکیل مجلس بازسازی جنوب راضی کند.

آخرین فعالیت امام موسی صدر تاسیس حرکت محرومین است که همه طوایف در آن حضور داشتند. در آخر کار نیز ضروری دیدند که خود جنوبی‌ها باید از خود دفاع کنند، بنابراین شاخه نظامی حرکت المحرومین را ایجاد کردند. 

در نهایت اینکه امام صدر برای جلوگیری از جنگ داخلی سعی کرد از ارتباطات خود با سران دیگر کشورهای اسلامی بهره ببرد. او با جمال عبدالناصر، ملک عبدالله، حافظ اسد و بومدین ارتباط خوبی داشت و از آن برای صلح و امنیت در لبنان بهره برد. بومدین در یکی از سفرها به امام پیشنهاد داد تا با قذافی هم دیدار کند، چرا که قذافی در بین فلسطینی‌ها محبوب است و در امنیت لبنان تاثیر می‌گذارد. امام به سفر لیبی می‌رود و ما همچنان چشم‌به راه بازگشتش هستیم.