بسیاری از فعالان حوزه اقتصاد در سطح جهان، اقتصاد اسلامی را صرفا یک مبحث انتزاعی دانسته و آن را برای ریشه‌کن کردن فقر و بهبود وضعیت اقتصاد در جوامع کارآمد نمی‌دانند، اما مباحث نظری و تجربه های عملی امام صدر خلاف این نظر را ثابت کرده است.
محمد آسیابانی - سازمان ملل متحد در سال 1992، روز 17 اکتبر برابر با 25 مهر را به عنوان روز جهانی ریشه‌کنی فقر نام‌گذاری کرد.
براساس ماده 25 اعلامیه جهانی حقوق بشر، برخورداری از امکانات مناسب رفاهی، از جمله دسترسی به خوراک، پوشاک، مسکن و خدمات درمانی و اجتماعی کافی از جمله حقوق اساسی تمامی افراد است. فعالان حمایت از حقوق اقتصادی و اجتماعی گفته‌اند که هدف از برگزاری مراسم روز جهانی ریشه کنی فقر، رساندن صدای محرومان به گوش جهانیان است.
به اولویت های عملی و اندیشه ای امام موسی صدر که مراجعه می کنیم او را اندیشمند و مصلحی درمی یابیم که بر ضرورت ریشه‌کن کردن فقر تاکید می کند و مباحث تئوریک جدید در این موضوع را بر مبنای احکام و اندیشه اسلامی شکل می دهد. او در مقام عمل نیز سلسله اقدامات دامنه‌داری را در کشور لبنان آغاز می کند که هم درکوتاه مدت و هم در بلند مدت به اهداف خود دست یافته است.
امام صدر در کنار تحصیلات حوزوی به دانشگاه هم رفت و مدرک لیسانس رشته اقتصاد را از دانشگاه تهران دریافت کرد. تحصیل در این رشته موجب شد تا او بجز دانش اقتصاد اسلامی، به علوم روز و دانش‌های نوین در حوزه اقتصاد نیز دسترسی پیدا کند. امام صدر در همان دوران حضور در ایران، با تاسیس مجله مکتب اسلام، اولین مجله حوزۀ عملیۀ قم، مقالاتی درباره اقتصاد را در این مجله منتشر کرد. در آن دوران بسیاری بر این عقیده بودند که اقتصاد اسلامی مقوله‌ای انتزاعی است و هیچ کارکردی، به ویژه برای مبارزه ریشه‌ای و اساسی با فقر ندارد. حتی امروزه نیز بسیاری در سطح جهان اسلام به این مسئله باور دارند. اما تجربه رهبری و زعامت امام موسی صدر در لبنان این باور را نقض می‌کند.
بررسی دیدگاه های تئوری امام صدر در حوزه اقتصاد
از نظر امام موسی صدر، تلاش اقتصادی هم مقوله‌ای در زمره دین است و از آن جدا نیست. دکتر سیدکاظم صدر که تحصیلات آکادمیکش به مانند امام در حوزه اقتصاد است درباره نسبت اقتصاد و دین از منظر امام صدر می‌گوید: «از دیدگاه امام موسی صدر وقتی صحبت از مذهب یا دین می‌کنیم، منظور فقط عبادات نیست. فعالیت‌های اجتماعی و اقتصادی هم جزو دین است. اشتغال و فعالیت و کسب روزی و معیشت، جزو فرهنگ دینی ماست و تمام علمای دینی ما به آن اهتمام می‌ورزیدند. البته همۀ علما این فرصت را نداشتند. یعنی غالب علمای ما بیشتر بر جنبه‌های علمی و دینی متمرکز بودند. بنابراین، وقتی امام موسی صدر به لبنان می‌رود نباید فکر کنیم یک صنعتگر، تاجر یا کاسب‌کار به آنجا رفته که کسب و کار یا فعالیت تولیدی ایجاد کند، بلکه قصد دارد دین را احیا کند و اعتقادات و فعالیت‌ها و موقعیت اجتماعی جامعه شیعیان و همچنین مسلمانان و همه لبنانی‌ها را ارتقا دهد. بنابراین، نوآوری‌ها، ابتکارات و فعالیت‌هایی امام موسی صدر را از باید از این بُعد بررسی کنیم.» (
اینجا را مطالعه کنید.)
خمس و زکات مالیات نیستند/ این قوانین براى تعدیل زندگى طبقات مختلف وضع شده است
امام صدر در یکی از گفتارهای خود که در کتاب «نای و نی» منتشر شده پس از نقد مارکسیسم و نظرگاه سوسیالیستی اقتصاد به برنامه اسلام برای رفاه اقتصادی و ریشه کن کردن فقر می‌پردازد. تشریح قوانین موجود درباره خمس و زکات یکی از مهم‌ترین وجوه نظریه امام صدر برای حل موضوع فقر است. او این وجوهات شرعی را مالیات نمی‌داند و می گوید: «تشریع خمس و زکات قانون مقدّسى است که براى تعدیل زندگى طبقات مختلف وضع شده است. شاید در نخستین برخورد چنین تصور شود که خمس و زکات در شمار مالیات‌های اسلامى محسوب است و عده‌اى از نویسندگان هم به‌طور مسلّم به این رأى معتقد شده‌اند. باید دانست که مالیات برحسب تاریخْ معانى متفاوتى داشته است. اگر مالیات را برحسب معنىِ معروف و تاریخى آن به وجوهى که «دولت براى اداره سازمان‌های خود و حفظ مملکت از تجاوز و تأمین امنیّت داخلى و نظایر آن می‌گیرد» تعریف کنیم، به‌هیچ‌وجه خمس و زکات را نمی‌توان مالیات دانست. مطالعه و دقّت در آیات خمس و زکات و ادله تشریع این احکام الهى به‌خوبى مدعاى ما را روشن می‌سازد:
۱. «وَاعْلَمُواْ أَنَّمَا غَنِمْتُم مِّن شَیْءٍ فَأَنَّ لِلّهِ خُمُسَهُ وَلِلرَّسُولِ وَلِذِی الْقُرْبَى وَالْیَتَامَى وَالْمَسَاکِینِ وَابْنِ السَّبِیلِ إِن کُنتُمْ آمَنتُمْ بِاللّهِ.»
۲. «إِنَّمَا الصَّدَقَاتُ لِلْفُقَرَاء وَالْمَسَاکِینِ وَالْعَامِلِینَ عَلَیْهَا وَالْمُؤَلَّفَهِ قُلُوبُهُمْ وَفِی الرِّقَابِ وَالْغَارِمِینَ وَفِی سَبِیلِ اللّهِ وَابْنِ السَّبِیلِ فَرِیضَهً مِّنَ اللّهِ وَاللّهُ عَلِیمٌ حَکِیمٌ.» از طرفى، روایات متعدّدى به مضمون حدیث شریف زیر وارد شده است. زراره و محمد‌بن‌مسلم، به سند صحیح از حضرت صادق، روایت می‌کنند که فرمود: «خداوند متعال در اموال اغنیا و ثروتمندان حقى براى فقرا به مقدار کفاف آنان قرار داد و اگر می‌دانست این مقدار کفاف فقرا را نمی‌دهد، فزون‌تر قرار می‌داد. (
اینجا را مطالعه کنید.)
پس از ذکر این موارد امام موسی صدر موارد مصرف خمس و زکات را به این شرح بیان می‌کند:
«با مطالعه و دقت در این سه دلیل و سایر ادله خمس و زکات روشن می‌شود که براى خمس 6 مصرف و براى زکات هشت مصرف معین شده است. سه‌ششم از خمس که به نام سهم سادات معروف است و عشر منافع می‌شود، براى یتیم، فقیر و ابنالسبیل اختصاص داده شده است و در زکات پنج محل و مورد مصرف را فقیر، مسکین، بدهکار، برده و ابنالسبیل تشکیل می‌دهد. سهم عاملین هم، درحقیقت، براى مخارج سازمان زکات است. سهم «مولفه قلوبهم» یک مصرف سیاسى است و سهم «سبیلاللّه» نیز بنابر تعریف جمعى از فقهاى بزرگ می‌تواند هر نوع کارِ خیر باشد و شامل مصارف سیاسى و دینى می‌شود و در هر حال مسلّم می‌شود که سهم سادات به‌طور کامل و زکات به‌طور غالب یعنى شش مصرف از هشت مصرف آن اختصاص به طبقات محروم اجتماع دارد و بنابراین، از وجوهى نیست که به مصارف سازمان‌های دولتى و امور عامه مسلمانان برسد و به همین دلیل اطلاق مالیات اسلامى بر آنها صحیح نیست.
لازم است متذکر شویم که در نیم قرن اخیر دولت‌ها در پاره‌اى از شئون مربوط به طبقات محروم به شکل بیمه هاى اجتماعى کارگران، بهداشت مجانى، نوانخانهها و امثال آن مداخله و براى این منظور مالیات مطالبه می‌کنند و در این صورت می توان اسم چنین مالیاتى را بر خمس و زکات اطلاق کرد. در هر صورت، منظور مـا از ایـن بحث یک مناقشه اصطلاحى نیست بلکه مطلوب ما اثبات این حقیقت است که زکات و خمس براى رعایت و حمایت طبقات محروم وضع شده است. روایت گذشته با صراحت به این حقیقت گواه است.» (
اینجا را مطالعه کنید.)
بیمه‌های اجتماعی، یکی از راه‌های مصرف خمس و زکات
بنابر گفتارهای امام صدر، وجوهاتی چون «خمس» و «زکات» در زمره مالیات قرار نمی‌گیرند. با این اوصاف از نظر امام صدر چگونگی مصرف این وجوهات به دست حاکمان و مراجع را مقوله زمان تعیین می‌کند. به عبارتی بر اساس شرایط زمانی می‌توان به چگونگی مصرف این وجوهات در زمینه ریشه‌کن کردن فقر رسید. در یکی از گفتارهای امام صدر می‌خوانیم:
«در اینجا بایـد توجه خواننـدگان را بـه حقیقتى جلـب کـنم. در دین اسلام دستور پرداخت زکات و یا خمس به‌طور کلى صادر شده است و نتایج آن هم به عرض رسید. اجراى این حکم الهى و طریق عملى کردن این قانون مقدّس بر عهده زمان واگذار شده است تا به هر طریق که حاکم مسلمانان مصلحت دید آن را اجرا کند. تصور می‌شود براى آنکه پرداخت زکات شکل زننده اى پیدا نکند و آبروى کسانى را نریزد و فقرا را از کار باز ندارد، می‌توان زکات و خمس را به شکل بیمه هاى اجتماعى کارگران درآورد. به این ترتیب، پرداختْ آبرومندانه می‌شود و ضررهاى بخشش رایگان به بار نخواهد آمد.
تأسیس کانون‌هایی براى تأمین معاش فقراى داراى نقص عضو و فراهم آوردن وسایل کار به فراخور امکان آنان از بهترین شکل‌های پرداخت زکات است. بالاخره، بهداشت رایگان و وسایل ارتقای فرهنگ عمومى از عملی‌ترین راه‌های مؤثر کمک به طبقات مستحق زکات شمرده می‌شود. راه حلى که به‌وسیله خمس و زکات براى تعدیل اختلاف طبقاتى در نظر گرفته شده، درحقیقت، بالا بردن سطح زندگى طبقات محروم است.» (
اینجا را مطالعه کنید.)
نظر متفاوت امام صدر برای ریشه کنی فقر با انفاق
روش دیگری که امام صدر برای ریشه‌کن کردن فقر در جوامع پیشنهاد می‌کند، دستور اسلامی «انفاق» است؛ اما این پیشنهاد با تفسیر جالب و به‌روزی طرح می شود. برخلاف نظر مفسرانی که انفاق را صرفا دارای پاداش اخروی برای انسان می‌دانند، امام صدر پاداش دنیوی انفاق را نیز مطرح می‌کند. به باور امام اگر انفاق صورت گیرد به دلیل آنکه قدمی برای اعتلای جامعه است ــ و انسان نیز موجودی اجتماعی است و در جامعه خود و در ارتباط با دیگران تعریف می‌شود ــ شخص انفاق کننده در همین جهان نیز به پاداش خود خواهد رسید. امام صدر در تفسیر آیات مرتبط با انفاق می گوید:
«بسیاری از مفسران گفته‌اند پاداش انفاق در روز قیامت به انفاق‌کننده می‌رسد؛ روز قیامتی که انسان جزای عمل خویش را بدون ظلم یا حرمان یا سهوی در حساب می‌بیند. این معنا صحیح و هماهنگ با سایر آیات قرآن است. اما با توجه به اطلاعات اجتماعی ما و با توجه به پیشرفت و تحول علوم اجتماعی می‌توان این آیه را به شکل دیگری نیز فهمید: اینکه انفاق احیای خانواده‌های فقیر و گروه‌های زحمت‌کشی است که ابزار کافی برای زندگی شرافتمندانه در اختیار ندارند و در نتیجه انفاق، این زندگی و سلامتی و تغذیه و تعلیم و تربیت را برای فرزندانشان تأمین می‌کنند. با این انفاق هم خود در ساختن جامعه‌مان و ارتقای سطح آن شرکت کرده‌ایم و هم افراد جدیدی را مشارکت داده‌ایم.
چون سطح جامعه ارتقا یابد هر انسانی، چه انفاق‌کننده و چه گیرندۀ آن، بدون هیچ تفاوتی از آن بهره می‌برد. حتی انفاق‌کننده با توجه به زندگی و فعالیت‌های وسیعش بیش از انفاق‌گیرنده از جامعۀ پیشرفته‌تر بهره می‌برد. پس خیر و ثمرۀ انفاق در این دنیا و پیش از آخرت به انفاق‌دهنده و خیر مادی آن هم قبل از خیر معنوی به او بازمی‌گردد. پس فوراً پاداش آن را می‌گیرد.
همین‌طور بالعکس یعنی چون انسان متمکن از انفاق کردن امتناع کند، بدین معناست که از گروه‌ها و شهروندان غفلت کرده است و آنان را رها کرده تا در فقر و مرض و جهل خود دست و پا بزنند و در ساختن جامعه‌شان شرکت نکنند. این به محرومیت کل جامعه از توانمندی‌ها و نیروی آنها و نرسیدن آنان به سطح مطلوب می‌انجامد. آن که از این وضع زیان می‌بیند، پیش از گیرندۀ انفاق، کسی است که باید انفاق کند. این وضع آنان را در معرض آفت‌هایی قرار می‌دهد که به فرزندان فقرا محدود نمی‌شود، بلکه به همۀ شهروندان سرایت می‌کند و نیز آنان را در معرض انحرافات اخلاقی و رفتاری قرار می‌دهد که نتیجه فقر است.» (
اینجا را مطالعه کنید.)
بررسی اقدامات عملی امام صدر برای ریشه‌کن کردن فقر و بهبود وضعیت اقتصادی
تاسیس جمعیت احسان و نیکوکاریدر مباحث پیشین بخشی از مبانی تئوریک امام موسی صدر برای بهبود وضعیت اقتصاد و ریشه‌کن کردن فقر در جوامع مرور شد. امام این تئوری‌ها را در مقام عمل نیز به کار برد و ضمن رساندن صدای محرومان لبنان به کل جهان، وضعیت اقتصادی آنها را نیز تغییر داد. یکی از نخستین برنامه‌های او تشکیل جمعیت «احسان و نیکوکاری» در شهر صور بود. این جمعیت نه تنها شیعیان بلکه بهبود وضعیت پیروان همه ادیان در صور را مدنظر قرار داد. امام صدر در یکی از گفت‌وگوهای خود درباره برنامه‌های این جمعیت می گوید: «ارائۀ خدمات عمومی و تلاش برای رفع مشکل فقر و بیماری و بی‌سوادی در شهر صور، که در این زمینه هیچ تفاوتی میان شهروندان قائل نمی‌شود؛ دوم، اقدامات ویژه‌ای همچون برپایی مراسم و ادارۀ امور موقوفات شیعیان در شهر صور و رسیدگی به مساجد و مجالس سوگواری و بزرگداشت مناسبت‌های مذهبی.» (
اینجا را بخوانید.)
مبارزه با تکدی گری و توجه به مهارت آموزی با تاسیس مدرسه فنی و حرفه‌ای تاسیس مدرسه فنی و حرفه‌ای در جبل عامل لبنان یکی دیگر از برنامه‌های امام موسی صدر در زمینه ریشه کن کردن فقر بود. در این مدرسه فنون و صنایع مختلفی به کسانی که کار و درآمدی نداشتند، آموزش داده می‌شد تا از طریق آن بتوانند شغلی آبرومند برای خود بیابند. امام صدر درباره اهداف مدرسه در یکی از مصاحبه‌های تلویزیونی خود می گوید:
«در حقیقت، این مدرسه یكی از گام‌هایی است كه ما در جمعیت احسان و نیكوكاری در صور برای خدمت‌رسانی به رنج‌دیدگان و محرومان برداشته‌ایم. نخستین گام ما این بود كه با پدیدۀ تكدی‌گری مبارزه كردیم، یعنی مردم را از دادن صدقۀ شخصی به افراد بازداشتیم و در نتیجه، پدیدۀ گدایی از بین رفت. ما تلاش كردیم كه در عوضِ مبلغی كه آنان در یک ماه به‌دست می‌آوردند، مبلغی را در خانه‌هایشان به آنان بپردازیم و در كنار آن، فرزندانشان را در مدرسه ثبت‌نام كنیم و برخی از امكانات زندگی را نیز برایشان فراهم كنیم. خیلی زود پدیده گدایی در شهر صور از بین رفت، ولی مبارزه با گدایی به‌تنهایی كافی نیست و باید عوامل فقر و گدایی را ریشه‌كن كنیم. ما دریافتیم كه عوامل فقر و گدایی یا عیال‌واری خانواده‌هاست یا نداشتن حرفه و مهارت یا ناتوانی جسمی یا تنبلی.
با كسی كه تنبل است، باید برخورد كرد و او را تربیت كرد. برای كسانی كه عیال‌وارند، باید یتیم‌خانه تأسیس كنیم. برای كسانی كه ناتوانی جسمی دارند، باید فرصت حضورشان را در مؤسسه‌ای ویژۀ ازكارافتادگان فراهم كنیم. كسانی هم كه حرفه و مهارتی ندارند، باید در مدرسه‌های فنی‌وحرفه‌ای آموزش ببینند. بر این اساس بود كه این مؤسسه پایه‌گذاری شد و امیدواریم گام بزرگی برای خدمت به تهیدستان باشد.» (
اینجا را بخوانید.)
امام صدر پس از فعالیت و تجربه‌های چند ساله خود در لبنان در سال 1350 در سفری به ایران این تجربه ها را به در جمعی به علما و فعالان اجتماعی منتقل می کند. او در یکی از سخنرانی‌های خود در حسینیه عمادزاده در اصفهان درباره تجربیات خود در زمینه ریشه‌کن کردن فقر و از بین بردن گدایی می گوید:
«به مردم می‌گفتیم که دین همچنان که برای اصلاح شئون آخرت و اصلاح روابط بین انسان و خدا خوب است، برای بهتر زندگی کردن هم هست. شئون زندگی مردم را هم معالجه می‌کند. راه حل مشکلات مردم هم هست. راجع به این موضوع خیلی بحث کردیم. ضمناً به کارهای فقرا و بیماران و مستمندان هم اظهارعلاقه‌ای نشان می‌دادیم. مثلاً با گدایی مبارزه کردیم و گدایی را در آن منطقه برانداختیم؛ چون اغلب گدایان شیعه بودند و دستشان را پیش دیگران دراز می‌کردند ... به فقیر واقعی رسیدگی کردیم و برایش حقوقی معین کردیم و بعد هم به مردم گفتیم ای مردم این‌هایی که شما به آنها کمک می‌کنید، فقیر نیستند. اگر فقیری هم شناختید به ما بگویید، ما وضع او را اداره می‌کنیم. اگر هم می‌خواهید صدقه دهید و دفع بلا بکنید یا به ما بدهید و یا در صندوق صدقات بیندازید. در ظرف دو هفته گدایی به کلی از بین رفت. بعد، مدرسه‌ای حرفه‌ای ساختیم که جناب آقای معز نامی از آن بردند که در آنجا حرفه‌های مختلف آموزش داده می‌شود؛ دارالایتام است. این مدرسه هم برای معالجه فقر به وجود آمد. (
اینجا را مطالعه کنید.)
توجه به وضعیت نامناسب شغلی و کاری زنان و دخترانتا پیش از حضور امام موسی صدر در لبنان، فقر باعث شده بود تا جمعیتی از زنان لبنانی حتی زنان و دختران شیعی به روسپیگری روی بیاورند. بر این اساس امام، زنان را نیز فراموش نکرد و حجم عمده‌ای از برنامه‌های انسان سازی خود را به آنان اختصاص داد. تاسیس مدارس مختلف برای دختران، آموزش حرفه و شغل به آنها، تربیت روحانی و... باعث تحولات عمده‌ای در وضعیت زنان شد. تاسیس مدرسه پرستاری یکی از کارهای مهم امام صدر برای ایجاد امکان تحصیل دختران بود.
امام همچنین قالیبافی را نیز با کمک تنی چند از ایرانیان در جنوب لبنان رواج داد تا زنان لبنانی یا به طور حرفه‌ای یا در هنگام فراغت به قالیبافی پرداخته و از این راه درآمد کسب کنند. (
اینجا را بخوانید.) برنامه‌های او بعد از ربوده شدن و ناپدید سازی اجباری اش در سال 1357، به همت موسساتی که خود امام پایه گذاری کرده بود، به سرپرستی خواهرش، سیده رباب صدر ادامه پیدا کرد و گسترده شد.
امام صدر در یکی از سخنرانی‌های خود درباره برنامه‌های به سرانجام رسیده‌اش برای دختران و زنان لبنانی می گوید: «مدرسه‌ای برای تربیت دختران به وجود آمد که دختران، با حجاب در ظرف یک سال خیاطی، و طباخی، برودری دوزی، کارهای دستی و کمک‌های اولیه که به مریض می‌شود و کلیه شئون مادری را به علاوه تعلیمات دینی را (می‌آموختندو) آموزش می‌دادیم. مدرسه پرستاری درست کردیم که پرستار متدین درست کند. این جور کار‌ها مردم را خیلی تشویق و علاقه‌مند کرد.» (
اینجا را بخوانید.)
به طور کلی برنامه‌های امام صدر برای ریشه‌کن کردن فقر، مقطعی و گذرا نبود و او به راه حل های ریشه‌ای فکر می کرد؛ بنابراین با وقوع جنایت ادامه دار ربودنش، برنامه‌هایی که پایه ریزی کرده بود، متوقف نشد و موسسات امام موسی صدر در شهر صور، برنامه‌ها را در سطحی کلان‌تر ادامه داد.
تجربه امام موسی صدر برای مبارزه با فقر، هم در مقام نظریه و هم در مقام عمل، پیش روی ماست. تنی چند از مسئولان در دولت فعلی اعلام کرده‌اند که این دولت، برنامه‌هایی را برای ریشه‌کن کردن فقر مطلق در ایران دارد. به دولتمردان، فعالان اجتماعی، خیرین و طراحان برنامه‌های مبارزه با فقر پیشنهاد می شود که از تجربیات مشهود و مدل موفقی که امام موسی صدر و موسسات موجود در لبنان عرضه می کنند، بهره ببرنند.