محمدرضا سنگری در درس‌گفتار اندیشه و عمل گفت: زندگی امام موسی صدر همانند سیدالشهدا بود و ایشان کربلا را زیستِ معرفتی کرد، بنابراین سخنانش درباره حوادث عاشورا صرفا شنیده‌هایش نیست بلکه دیده‌ها و تجربیاتش مبتنی بر آن واقعه است.
به گزارش پایگاه اطلاع رسانی موسسه فرهنگی تحقیقاتی امام موسی صدر، چهل و چهارمین درس‌گفتار اندیشه و عمل با موضوع «تحلیل و نقد عاشوراشناسی امام موسی صدر» عصر دوشنبه ششم شهریور ۱۳۹۶ با سخنرانی دکتر محمدرضا سنگری، در محل موسسه برگزار شد. مشروح این سخنرانی را در ادامه می‌خوانید.
تقسیم‌بندی امیرالمومنین از انسان‌ها
امیرالمومنین امام علی بن ابیطالب توصیفی از تقسیم‌بندی انسان‌ها دارد که فهم آن در درک ما از نویسنده کتاب «سفر شهادت» بسیار تاثیر می‌گذارد. به اعتقاد امام علی(ع) انسان‌ها وقتی به پیش رو نگاه می‌کنند به سه گروه تقسیم می‌شوند؛ گروه نخست همیشه در تکاپو و سعی هستند. در کار خیر نیز همیشه به سرعت توصیه شده است. این دسته از اشخاص پیروز هستند چرا که خستگی نمی‌شناسند و هیچگاه احساس فراغت نمی‌کنند.
گروه دوم انسان‌هایی جست‌وجوگر اما کند هستند؛ به این طیف هم می‌توان امید داشت، اما گروه سوم کوتاهی می‌کنند بنابراین مقصرند و در آتش پرتاب خواهند شد. جرج جرداق متفکر مسیحی لبنانی از این توصیف امیرالمومنین استفاده کرده و بر مبنای اندیشه خود انسان‌ها را به سه دسته تقسیم می‌کند؛ نخست انسان‌هایی که هراس زده حادثه‌ها هستند و تا کوچکترین بحرانی به وجود می‌آید، بی‌تابی می‌کنند. گروه دوم کسانی هستند که در مقابل حادثه‌ها شکیبایی پیشه کرده و سعی می‌کنند تا راه برون‌رفت را پیدا کنند؛ اما گروه سوم کسانی هستند که منتظر حادثه‌ها نمانده و خود حادثه می‌سازند و امام موسی صدر از این دسته از انسان‌هاست.
امام صدر کربلا را زیست کرده است
امام موسی صدر در جغرافیایی شبیه به کربلا بوده و در اصل کربلا را زیست کرده است. امام صدر کربلا را تجربه کرده بنابراین از چیزی سخن می‌گوید که نه شنیده‌های او بلکه دیده‌هایش هستند. زندگی او شبیه کربلاست و بر همین اساس در این کتاب که حاصل سخنرانی‌هایش هستند مدام به سست عنصران، متمردان و جهادگریزان هشدار می‌دهد. زندگی امام صدر مانند زندگی مولایش حضرت سیدالشهدا بوده است. البته ما امام حسین را چندان نمی‌شناسیم تا بتوانیم با زندگی امام صدر تطبیق دهیم، شناخت ما از تمام زندگی امام حسین فقط محدود به آگاهی از یک روز یعنی وقایع عاشورا و کنار قتلگاه می‌شود. بخش ناگفته و کاویده نشده زندگی امام حسین در متن زندگی امام صدر هم وجود دارد.
امام موسی صدر و کتاب «سفر شهادت»
مجموعه تمام مطالبی که در کتاب «سفر شهادت» ترجمه و منتشر شده، در اصل در طول هشت سال از سال 1969 تا 1977 توسط امام صدر در مجامع مختلف مطرح شده‌اند. در این هشت سال وقایع گوناگونی رخ داده و چون امام صدر شاخک حساس جامعه خود بوده در بیاناتش به این اتفاقات واکنش نشان داده است. این مسائل باعث شده تا زاویه نگاه امام موسی صدر به عاشورا اهمیت اساسی برای ما پیدا کند.
نکته مهم دیگر در این است که دیدگاه‌های صریح و روشن امام صدر نه شیعه‌محور بلکه انسان‌محور است. این ویژگی باعث شده تا کتاب «سفر شهادت» متنی فرازمان باشد. این کتاب تاریخ مصرف ندارد و محدود به جامعه خاصی نیز نمی‌شود. بر این اساس این کتاب را می‌توان به هر زبانی ترجمه کرد تا مخاطبان گوناگون از آن بهره ببرند. بسیاری از بیانات امام صدر در این کتاب برای مردم همه جوامع شکوهمند، تکان دهنده و عمیق است.
امام صدر جامعه جهانی را بسیار خوب می‌شناخت و با همین شناخت و غوری که در وضعیت جهان در عصر خود کرده بود، برخی از مسائل را پیش‌بینی کرد. این موارد در تحلیل وی از عاشورا نیز دیده می‌شود. همچنین در این تحلیل از برخی ایده‌های دکتر علی شریعتی هم بهره برده است.
تاکید امام صدر بر روشنگری حضرت سیدالشهدا
یکی از موضوعات مهمی که امام موسی صدر در عاشوراشناسی خود بر آن تاکید ویژه دارد روشنگری امام حسین(ع) است. او می‌گوید: «حسین(ع) کوشید تا پیش از نبرد روشنگری و ابهام زدایی کند. هم چهره دوستان خود را نمود و هم دشمن را معرفی کرد.» امام حسین(ع) تیپ همراهان خود تا آخر دنیا را مشخص کرد. ایشان در ابتدای سفر خود از حجاز به سمت کوفه به حاضران فرمود: «هرکسی که حاضر است قلب خود را بدهد همراه من بیاید. هرکسی که تنها دغدغه‌اش دیدار محبوبش است می‌تواند همراه ما باشد.»
امام حسین(ع) دو روش برای معرفی دشمن داشت. اگر به جوانان برخورد می‌کرد درباره وضعیت حکومت اموی صحبت کرده و چهره واقعی یزید را افشا می‌کرد. در مواجهه با پیران نیز احادیث و روایاتی از پیغمبر را که مربوط به خودش بود، معرفی کرده تا بتواند هدف خود را برای آنها روشن کند.
بنابراین امام حسین از همان ابتدا هدف خود و مقصد نهایی را کاملا روشن کرد و به فریب مردم نپرداخت. به قول حدیثی از حضرت امام سجاد(ع) سیدالشهدا در 25 منزلی که طی کرد تا از حرم امن الهی به کربلا برسد، در هر منزل داستان شهادت حضرت یحیی را برای همراهان خود بازگو می‌کرد و بیان می‌داشت که خود نیز سرنوشتی مانند حضرت یحیی دارد. امام موسی صدر در این کتاب بر بیان حقیقت از جانب حضرت سیدالشهدا تاکید بسیار دارد.
تاکید امام صدر بر تکریم سیدالشهدا از یارانش
یکی از نکات مهمی که در کتاب «سفر شهادت» مطرح شده تاکید بر ارزش‌گذاری سیدالشهدا بر یاران و اصحابش است. امام حسین(ع) بی هیچ درنگی اصحابشان را تکریم می‌کردند. ایشان بارها اصحابش را می‌ستود و بیان می‌کرد که من وفادارتر از یاران خود نمی‌شناسم. امام صدر در سخنرانی‌های خود درباره عاشورا به این تشویق مدام اشاره کرده اما متاسفانه فرصت تحلیل آن را برای دیگران پیدا نکرده است.
امام صدر همچنین بارها اشاره کرده که ما اکنون به نیروهایی نیاز داریم که مانند اصحاب سیدالشهدا باشند، اصحابی که خود حضرت درباره‌شان فرمود: «آنها را آزموده‌ام، مانند صخره‌هایی سخت هستد و چنان به شهادت شیفته‌اند که کودک به سینه مادر.» همین یاران امام حسین وقتی زخم‌های کاری در میدان نبرد خوردند و آخرین لحظات زندگی قبل از شهادت خود را می‌گذراندند از امام حسین پرسیدند که آیا وظیفه خود را انجام داده‌اند یا خیر؟ و امام در جوابشان می‌فرمود: بله و تو پیش از من به بهشت رسیده‌ای، سلام من را به پدر و مادرم برسان.
امام حسین(ع) حتی برخی از اشخاص را که شوق شهادت نداشتند اما در کربلا جنگیدند و جان هم به در بردند، دعای خیر و تکریم کرد. از این روش سیدالشهدا یاد می‌گیریم که نباید سرمایه‌ها را از دست داد.
امام صدر در کتاب «سفر شهادت» می‌گوید که کربلا شکست مرزبندی‌ها برای حضور در میدان حق است، چرا که در کربلا اشخاصی از هر طیفی اعم از سیاه، سفید، ایرانی، عرب، کودک، پیر، زیبا و زشت و... حضور داشتند و کربلا مرزی را باقی نگذاشت. بنابراین پس از کربلا حجت بر همه تمام است و هیچ بهانه‌ای برای عدم حضور در میدان حق پذیرفته نیست.
تقسیم‌بندی اندیشمندانه دشمنان سیدالشهدا
نکته مهم دیگر کتاب «سفر شهادت» تقسیم‌بندی اندیش‌ورزانه امام صدر از دشمنان امام حسین(ع) است. مفسران باید به تحلیل این تقسیم‌بندی بپردازند و آن را برای عموم روشن کنند. امام صدر درباره دشمنان سیدالشهدا می‌گوید: دشمنان حضرت سه دسته هستند؛ نخست کسانی که حضرت و اصحابش را شهید کردند و قساوت شدید در حق بازماندگان به خرج دادند. این دشمنان مرگ امام حسین را جاودانه کردند و خطر آنها محدود است.
به باور امام صدر دسته دوم دشمنان کسانی بودند که سعی در از بین بردن آثار امام حسین(ع) کردند. مثل متوکل عباسی که بارگاه حضرت در کربلا را به آب بست و زوار ایشان را شهید می‌کرد. مثال دیگر از این دشمنان صدام است که نمی‌گذاشت پیاده‌روی اربعین انجام شود؛ اما دسته سوم دشمنان حضرت سیدالشهدا به باور امام صدر کسانی هستند که سعی دارند تا چهره حضرت را مخدوش کرده و واقعه کربلا را در حد سالگردها و عزاداری‌ها نگه دارند و آن را در گریه و اندوه و ناله منحصر کنند. به باور امام صدر این گروه خطرناکترین دسته در میان دشمنان هستند.
جمله مهمی را امام صدر در بخش «به سوی خط حسینی» این کتاب بیان می‌کند: «این زندگی نیست برادران این مرگ تدریجی است. زندگی با گرفتاری، خواری، کینه توزی، مصیبت و منتظر حرکت دیگران ماندن تا آنان سرنوشت ما را تعیین کنند، زندگی نیست، مرگ است... ما به همان اندازه که دین داریم به همان اندازه متعلق به حسین هستیم و به همان اندازه و بیش از دیگران حسین به ما تعلق دارد.» به عبارتی سیره امام حسین باید سیره ما باشد.
توصیه‌هایی برای چاپ مجدد «سفر شهادت»
برخی نقل قول‌های امام موسی صدر در این کتاب مستند نشده و بهتر است در چاپ جدید این کتاب ارجاعات این نقل قول‌ها نیز آورده شود.
همچنین بهتر بود که متن اصلی و عربی سخنان امام حسین نیز در این کتاب آورده شده و پس از آن ترجمه‌اش درج می‌شد. البته در برخی از مواقع هم جملات امام صدر به ویرایش احتیاج داشته است که بهتر است در چاپ مجدد کتاب به این امر اهتمام ویژه شود. برخی از عبارت‌های امام صدر نیز قابل خدشه است. مثلا ایشان بیان کرده‌اند که در جنگی مانند نبرد امام حسین در عاشورا حتی یک درصد هم امکان پیروزی برای امام و اصحابش وجود نداشته است. من به این کلام نقد دارم، چرا که در طول تاریخ بارها شاهد بوده‌ایم که گروهی اندکی بر گروهی بسیار پیروز شده‌اند.
در برخی سخنرانی‌ها، امام صدر بزرگواری کرده و برخی نکات را که به حافظه‌اش نرسیده به آن اشاره کرده است. مثلا در صفحه 55 کتاب این کلام امام درج شده که بقیه ابیات این شعر را از حفظ نیستم. بهتر این است که با تحقیق و پژوهش این نکات کامل شده و در کتاب درج شوند.