دکتر نجف لکزایی گفت: امام صدر به دلیل آنکه درگیر شر مطلق یعنی اسرائیل بود، راهکارهایی برای مقابله داشت که با تحلیل آن‌ها میتوان به یک نظریه امنیتی بر اساس مبانی اسلام رسید.
به گزارش پایگاه اطلاع رسانی موسسه فرهنگی تحقیقاتی امام موسی صدر، چهلمین و یکمین نشست از سلسله درس گفتارهای اندیشه و عمل با موضوع «امنیت در اندیشه و عمل امام موسی صدر: گذار از امنیت متدانی به امنیت متعالی» عصر دوشنبه اول خرداد 1396 با سخنرانی حجت الاسلام والمسلمین دکتر نجف لکزایی، در محل موسسه برگزار شد. مشروح این سخنرانی را در ادامه می خوانید.
ضرورت و اهمیت پرداختن به مباحث امنیت
امروزه اگر از نظر امنیتی به محیط پیرامون خود نگاه کنیم متوجه می‌شویم که در جهان اسلام و در مرحله بالاتر کل جهان در یک وضعیت نابسامان بحرانی به سر می‌برد. در منطقه خاورمیانه، به‌جز جمهوری اسلامی که یک استثناست، باقی کشورها در شرایط انحطاط به سر می‌برند. متاسفانه اکثر این ناامنی‌ها نیز با توجیهات دینی صورت می‌گیرد. بنابراین دغدغه ما باید این باشد که یک راه حل اسلامی برای ارتقای امنیت و صلح در جهان کنونی با تکیه بر نظریات اندیشمندانی چون امام موسی صدر بیابیم. نظریات امام صدر از آن جهت حایز اهمیت است که خود وی در کانون بحران‌های امنیتی شروع به فعالیت کرد.
مطالعات اسلامی در موضوع امنیت ریشه‌ای قوی دارد، اما متاسفانه در دوره کنونی نحیف و لاغر بوده است. همچنین بر خلاف انتظارها ما پس از استقرار نظام جمهوری اسلامی در ایران، تاکنون نتوانسته‌ایم مکتب امنیتی اسلام را تدوین و تئوریزه کنیم.
انواع انسان‌ها از منظر امام صدر
امام موسی صدر در کتاب «ادیان در خدمت انسان» انسان‌ها را در چهار گروه طبقه بندی می‌کند: گروه نخست کسانی هستند که در مقابل وضع موجود تسلیم می‌شوند. دسته دوم کسانی هستند که از وضعیت نامطلوب فرار یا هجرت می‌کنند. دسته سوم خواهان تغییر شرایط و ساختن آینده با اسلحه و فکر عاریتی از دیگران هستند. امام صدر اعلام می‌کند که ما از سه دسته نخست نیستیم و در نهایت گروه چهارم کسانی هستند که خواهان تغییر شرایط و ساختن آینده با اسلحه و فکر خود هستند.
برای رسیدن به تئوری امام موسی صدر درباره امنیت باید وی را در شرایط گروه چهارم از طبقه بندی انسان‌ها قرار داد تا به دیدگاهش درباره نابسامانی‌ها رسید. در این میان نوع اسلام‌شناسی امام موسی صدر هم بسیار مهم است. ما دو گونه اسلام‌شناسی داریم: اسلام‌شناسی جزئی‌نگر، که متاسفانه نگاه غالب در میان مسلمانان است و دوم اسلام‌شناسی که اسلام را واجد یک نگاه سیستمی، جامع و هدفمند می‌داند.
اهمیت نگاه سیستمی این است که اگر یک جز در کل سیستم مختل شود، کل آن سیستم کار نمی‌کند. همچنین بسیاری از احادیث هم با فهم سیستمی قابل تفسیر هستند. نگاه امام صدر به اسلام، راهبردی و سیستمی است.
یک نظریه امنیتی باید به هفت پرسش پاسخ بدهد: مفهوم امنیت، ابعاد امنیت، مرجع امنیت، سطح امنیت، خودی و غیر خودی یا دوست و دشمن، روش‌های تحصیل امنیت، راهکارهای استراتژیک امنیتی. در مبحث مرجع امنیت بحث با این سوال آغاز می‌شود که اگر اوضاع به‌گونه‌ای بشود که فقط یک چیز را بتوان حفظ کرد، آن چیز چیست؟ مرجع یعنی آن چیزی که ما حاضریم مسائل و مقولات دیگر را در شرایط اضطرار فدای آن کنیم.
مفهوم امنیت در نظر امام صدر
امام صدر در کتاب «روح تشریع در اسلام» بحثی را مطرح کرده که بر مبنای آن تمایز اصلی و تفاوت‌های دیدگاه اسلامی در موضوع امنیت را با مکاتب رایج برملا می‌کند. نخستین تفاوت در مبناست. غیب باوری علاوه بر عالم محسوس اهمیت دارد. دومین تفاوت نیز در منابع است که امام بر این مبنا مساله وحی‌باوری را مطرح می‌کند. سومین تفاوت در اصول کلی است. یعنی مقوله امنیت با نیت انسانی ارتباط اساسی دارد.
جنبه محسوس امنیت بقای دنیوی است. هرگاه بقای یک پدیده با خطر مواجه شود، امنیت آن به خطر خواهد افتاد. بقای ما از دو ناحیه می‌تواند تهدید شود: تهدیدات ناشی از عوامل بیرونی و تهدیدات ناشی از عوامل و ناتوانی‌های درونی. بر این اساس امنیت در یک تعریف پیشرفته عبارتست از: مصونیت الف از تعرض ب، تا در وضعیت ج قرار گیرد.
ارتباط امنیت با وجود انسانی
امام موسی صدر به دلیل وجه فیلسوف و حکیم متعالی بودن، امنیت را با وجود انسان در ارتباط می‌داند. بنابراین از منظر وی هرچه وجود ارتقا یابد، امنیت هم بالاتر می‌رود. به هر میزان وجود اعضای جامعه ارتقا یابد، امنیت نیز بیشتر خواهد شد، چرا که اصل تهدید در وجود ما وجود دارد. ما دو گونه بقا داریم: ذلیلانه و عزیزانه. در حکمت متعالیه امنیت برابر با ارتقای وجود است. بر این اساس اگر ادیان بر محور توحید جمع شوند، امنیت برقرار می‌شود.
امام موسی صدر طرفدار تعالی امنیت است و این مفهوم را متعالی می‌بیند. بر اساس نظر وی از بُعد اخروی مقوله امنیت نباید غافل شد. در کتاب «سفر شهادت» آمده است که: «نبرد همیشگی برای این است که آدمی از میان خیر و شر یکی را برگزیند تا به کمال برسد. اختیار یعنی گزینش خیر و خیر نیز به معنای تعالی است.
مرجع امنیت از نظر امام صدر
در کتاب «سفر شهادت» آمده است: «حسین شورید، اما نه برای علاقه به شورش. او جنگید و کشت، اما نه به دلیل علاقه به خونریزی. تمام این کارهای او برای پاسداری از اسلام بود.» بر این مبنا مرجع امنیت، اسلام است. البته امام صدر در جای دیگری مرجع امنیت را انسان می‌دانند؛ به دلیل آنکه در منظومه فکری ایشان ادیان و اسلام برای خدمت به انسان آمده‌اند.
همچنین بر اساس کتاب «ادیان در خدمت انسان» میتوان گفت که سطح امنیت از نظر امام صدر علاوه بر انسان از خانواده تا جامعه بین‌الملل را در بر می‌گیرد. کانون ناامنی در وجود خود انسان‌هاست. امام صدر در جایی بیان کرده که علت همه نزاع‌ها یک مورد و آن هم تبدیل خویشتن خواهی به خویشتن پرستی است؛ اما مصادیق نزاع‌ها متنوع است.
مفاهیم دوست و دشمن در نظریه امنیت امام موسی صدر را نیز میتوان به کلامی از وی در کتاب «سفر شهادت» ارجاع داد: «وجود خیر و شر دو جبهه ابدی و ازلی پدید می‌آورد.» همینطور در کتاب «حدیث سحرگاهان» نیز آمده است: «آنگاه که انسان ایمان به ارزش‌های مطلق را از دست بدهد، نه دوستی هست نه دشمنی، نه راستی هست و نه حقی، بلکه منفعت است و خودخواهی... دنیا به شرکت‌ها تبدیل می‌شود نه واحدها.» به دلیل آنکه امام صدر ارزش‌ها را مطلق می‌دید، اسرائیل را شر مطلق می‌دانست. ارزش مطلق، حق است. اگر دنیا به شرکت‌ها تبدیل شود، نتیجه مستقیم آن بروز ناامنی است، چرا که هرکسی به دنبال منافع خود است. ما اگر به ارزش‌های مطلق پایبند باشیم تعداد دشمنان‌مان به شدت کاهش پیدا می‌کند.
روش‌های تحصیل امنیت
به باور امام موسی صدر، ایمان به همراه عمل صالح و پرهیز از ظلم حیات طیبه را نتیجه می‌دهد. این باور از آیه 97 سوره مبارکه نحل به‌دست آمده است. یکی از راهکارهای مهمی که امام صدر برای تحصیل امنیت در کتاب «ادیان در خدمت انسان» پیشنهاد می‌دهد این است که اعتماد جوانان به توانمندی و صلاحیت دین در انطباق و همگامی با زندگی‌های جدید و پیشرفته جلب شود. جوانان نباید دین را عاملی ناسازگار با پیشرفت ببیند، چرا که در این صورت آن را به کناری خواهند گذاشت. اگر دین نباشد، امنیتی نیز نخواهد بود، چرا که دین باعث عدم خویشتن‌پرستی می‌شود.
امام موسی صدر راهکارهای استراتژیک امنیتی را نیز بر پایه تغییر وضع موجود قرار می‌دهد. تغییر وضع موجود بر اساس توانمندی‌های فردی و اجتماعی ذیل راهبردهایی مشخص مدنظر امام است. بنابر این میتوان اساس نظریه امنیت امام را در مقوله توانمندسازی دید. راهبردهای امام صدر نیز عرفانی، فلسفی، فقهی و حقوقی، تربیتی، اقتصادی، مدیریتی، سیاسی، نظامی و... هستند. به عنوان مثال تاسیس مجلس اعلای شیعیان لبنان یکی از راهبردهای سیاسی و تاسیس جنبش امل یکی از راهبردهای نظامی امام صدر هستند.
همانگونه که مطرح کردیم نگاه امام صدر به اسلام، سیستمی است. بر مبنای همین نگاه خدمت به مردم و مردم‌گرایی از مهمترین عوامل امنیت هستند.
امام صدر خود یک نظریه امنیتی تدوین نکرد، اما به دلیل آنکه درگیر شر مطلق یعنی اسرائیل بود، راهکارهایی برای مقابله داشت که از میان آن‌ها من این نظریه امنیتی را استنباط کردم که میتوان به صورت موقت نام آن را «مکتب امنیتی متعالی» گذاشت.