به گزارش پایگاه اطلاع رسانی موسسه فرهنگی تحقیقاتی امام موسی صدر، جلسه دفاع از پایان‌نامه «رهیافت امام موسی صدر به قرآن کریم» با تحقیق و نگارش لیلا سلیمانی برای دریافت درجه کارشناسی ارشد در رشته علوم قرآن و حدیث در دانشگاه خوارزمی برگزار شد.

کشف دوباره امام موسی صدر در دهه اخیر

دکتر جلیلی، استاد راهنمای این رساله در جلسه دفاع گفت: در دهه اخیر توجه به امام موسی صدر به نسبت گذشته بسیار زیاد شده است. امام صدر برای نسل جدید یک تیپ متفاوت در شخصیت‌های مطرح شیعی است که از نظر آنها مورد غفلت قرار گرفته و پژوهشی روی او نشده است.

وی افزود: بر این اساس به نظر من امام موسی صدر در دهه اخیر دوباره کشف شده است. گویی نسل جدید در شخصیت امام چیزهایی را سراغ گرفته‌ که برای روزگار حاضر هنوز تازگی دارد. در دانشگاه‌ها روی این شخصیت برجسته کار می‌کنند، موسسه فرهنگی تحقیقاتی امام موسی صدر هم که فعالیت‌های مناسب و ادامه‌داری دارد. مقالات بسیاری نیز در همایش‌ها و مطبوعات نوشته و منتشر می‌شود.

جلیلی ادامه داد: عموم پژوهش‌ها و سخنرانی‌ها درباره بررسی شخصیت سیاسی و اجتماعی بوده است. حتی نگاه جدید امام صدر نسبت به انسان و دین نیز بسیار کار شده، اما به مسائلی مانند نسبت اندیشه و عمل این شخصیت با قرآن تاکنون آن طور که باید و شاید پرداخته نشده بود. بر این اساس به خانم سلیمانی انجام این پژوهش را پیشنهاد کردم. جالب است بدانید که مسیحیان لبنان اسم «انسان قرآنی» را روی امام موسی صدر گذاشته‌اند. این نشان دهنده آن است که مسیحیان لبنان حواسشان به این شخصیت بوده و می‌دانستند که بن‌مایه‌های تفکری‌اش از کجاست.

این مدرس دانشگاه درباره چرایی عدم توجه پژوهشگران به رهیافت‌های قرآنی امام صدر نیز گفت: امام موسی صدر به طور رسمی مفسر یا قرآن پژوه نیست و در جریان رسمی تفسیر قرآن یا پژوهش‌های قرآنی قرار نداشته است. به همین خاطر کمتر به این وجه از تفکر امام صدر پرداخته شده است. امیدوارم این پایان‌نامه گام خوبی برای نشان دادن چهره قرآنی امام موسی صدر باشد و بن‌مایه‌های قرآنی اندیشه و عمل ایشان را برای مخاطبان واکاوی کند. پایان‌نامه یک ساختار دارد و یک چهارچوب نظری. در چهارچوب نظری ما از دیدگاه استوارت هیوز استفاده کردیم که می‌گوید: «اندیشه‌ها در پرتو بسترهای سیاسی و اجتماعی شکل می‌گیرند. یعنی زمانه متفکر در خودتفکر اثر دارد و دیالوگی بین آنها برقرار می‌شود. برای بررسی این مساله سه لایه از وجوه شخصیتی امام را در نظر گرفتیم. لایه اول اندیشه و عمل امام است که در سه بستر اجتماعی و فرهنگی ایران، عراق و لبنان مورد بحث قرار گرفت. پس از آن ریشه‌های قرآنی این اندیشه و عمل را نشان دادیم و از اینجا رسیدیم به این بحث که رهیافت ایشان به قرآن و نگاه ایشان به قرآن چگونه بوده است.

درمان دردهای بشر با قرآن 

لیلا سلیمانی در جلسه دفاع از پایان‌نامه خود به ساختاراین پژوهش اشاره کرد و گفت: پایان‌نامه در پنج فصل و یک نتیجه‌گیری با این عناوین تدوین شده است: «زمینه و زمانه امام موسی صدر»، «اندیشه و عمل امام موسی صدر»، «مبانی قرآنی اندیشه و عمل»، «رهیافت‌و روایت قرآن پژوهشی» و «نتیجه پژوهش» بوده است. در فصل اول کلیات این پژوهش مطرح شده است. پرسش اصلی تحقیق، چگونگی رهیافت امام موسی صدر به قرآن بود. فرضیه اصلی پژوهش نیز در این امر خلاصه می‌شد که امام موسی صدر رهیافتی معطوف به انسان و نیاز مادی و معنوی او همراه با دغدغه‌های اصلاح اجتماعی، فرهنگی، اخلاقی و تربیتی دارد و این رهیافت فارغ از گرایش‌های مذهبی و ایدئولوژیک است.

وی افزود: در این موضوع خاص یعنی تحلیل و واکاوی تفکر قرآنی امام موسی صدر، پیشتر هیچ پژوهشی انجام و منتشر نشده بود. سوال مهم اینجاست که چرا امام موسی صدر به عنوان منبع تحقیق انتخاب شد؟ پاسخ این است که امام صدر از چهره‌های موثر در میان رهبران دینی، سیاسی، اجتماعی و فکری شیعی در جهان معاصر بود. فعالیت‌های متعدد برای گفتمان ادیان و مذاهب داشت و تلاش‌های فراملی و فرامذهبی بسیاری در این زمینه کرد. همچنین امام صدر یک مصلح اجتماعی بود و برداشت‌های اصیلی از اسلام مناسب با شرایط زمان و مکان ارائه کرد. از همه مهمتر اینکه که منبع اندیشه و عمل امام مبتنی بر قرآن کریم بود.

سلیمانی ادامه داد: همچنین عصر زندگی امام موسی صدر، القای شبهات متعدد در فضای جامعه بود. مکاتب و ایسم‌های مختلف، مانند مارکسیسم، لیبرالیسم، سکولاریسم و... رواج پیدا کرده و هرکدام سعی می‌کردند درمانی برای دردهای بشری ارائه دهند. امام موسی صدر نیز در مقابل تلاش می‌کرد تا از طریق قرآن به سوالات جامعه پاسخ دهد. حال سوال این است که چنین انسانی با ابعاد و شرایط گوناگون زیستی چه نگاه و اندیشه‌ای نسبت به قرآن می‌تواند داشته باشد؟ پیش از پاسخ باید به این نکته اشاره کنم که امام صدر شخصیتی شفاهی دارد و آثار مکتوب چندانی از او به جای نمانده است. چنین شرایطی ایجاب می‌کند تا ما برای بررسی شخصیت، زمینه و زمانه او را بررسی کنیم و متوجه شویم سخنانی که مطرح کرده در چه شرایط و چه زمانه‌ای بوده و قصد داشته به چه مسائلی پاسخ دهد؟

این محقق همچنین درباره فصول مختلف پایان‌نامه خود گفت: در فصل نخست و دوم شرایط زمانه‌ای که امام موسی صدر در آن می‌زیست و جریان‌های فکری حاکم بر آن بررسی شده‌اند. امام صدر در مقابل جریان‌های گوناگون مانند مارکسیسم، لیبرالیسم و... موضوع گیری صریحی دارد اما با جریان‌های اسلامگرا با این قید که بُعد نظامی نداشته باشند، همراه است. بنابراین او در ایران وارد عرصه نظامی نمی‌شود، اما در عرصه‌های گوناگون اندیشه و عمل حضور بسیاری دارد. البته در لبنان وی وارد فاز نظامی نیز می‌شود. فصل سوم مهم‌ترین بخش این رساله است. در این فصل تمام اندیشه و عمل امام صدر از روی سخنرانی‌ها و مطالبی که در مطبوعات از ایشان منتشر شده مورد بررسی قرار گرفته‌ است. همچنین مجموعه 12 جلدی «موسوعه امام موسی صدر» که به همت جنبش امل در لبنان تدوین و منتشر شده یکی از منابع اصلی برای نگارش این فصل و کل پایان‌نامه بود؛ چرا که تمام عملکرد و اندیشه امام موسی صدر از زمان ورود به لبنان تا زمان ربوده شدن در این مجموعه درج شده است. من بر اساس منابع توانستم اندیشه‌های امام صدر را در دو محور «دین» و «انسان» که قسیم مناسبی برای هم هستند، خلاصه کنم.

سلیمانی اضافه کرد: در فصل سوم همچنین تلاش شد تا هم منش اسلام‌گرایی و هم حضور آن در اندیشه و عمل امام موسی صدر آشکار شود. امام در عرصه‌های گوناگون مانند سیاست، دین و... تعریفی متناسب با شرایط و اقتضائات زمان ارائه می‌کند. اسلام را به‌گونه‌ای تعریف می‌کند که شامل همه ادیان حتی مسیحیت هم می‌شود. او در تعریف اسلام می‌گوید: «اسلام ملحق شدن ازلی و ابدی به هر آن چیزی است که در زمین و آسمان است و تسلیم شدن در مقابل خداوند با عقل، قلب و عمل.» در این تعریف هیچ تاکیدی روی مذهب یا دین خاصی نمی‌کند با این تاکید که اسلام شامل همه ادیان می‌شود. اتحاد ادیان هم بر اساس منش و گفتمان قرآنی مورد پذیرش خداوند است. همچنین امام با تعریف خود وارد حوزه سیاست می‌شود. وی می‌گوید که تعریف سیاست به معنای ترسیم راه عدالت و بالا بردن سطح اجتماعی محرومان است. بر اساس این موارد متوجه می‌شویم که در تمام قلمرو اندیشه و عمل امام موسی صدر یک محور اساسی وجود دارد و آن انسان است.

فهم نو و امروزی از آیات قرآن

سلیمانی در بخش دیگری از جلسه دفاع پایان‌نامه خود اشاره کرد: انسان و آزادی، کرامت انسان در منش امام موسی صدر ارزش بالایی دارد. امام با فعالیت‌های خود سعی می‌کرد نگرش مردم را نسبت به دایره فعالیت‌های روحانیت، عوض کند. وی اعتقاد داشت که وظیفه روحانیت فقط تبلیغ و موعظه نیست بلکه باید در همه زمینه‌ها و عرصه‌ها حضور پر رنگ داشته باشد.

وی افزود: فصل چهارم این رساله به مبانی قرآنی اندیشه و عمل پرداخته شده است. پس از بررسی اندیشه و عمل امام موسی صدر به بررسی این نکته پرداختم که آیا این اندیشه و عمل ریشه در قرآن دارد یا خیر؟ و اینکه امام از چه مبانی و آیاتی از قرآن برای اندیشه و عمل خود بهره گرفته است؟ «چگونگی نگاه قرآنی امام صدر نسبت به انسان» نیز از دیگر مباحث مهم این فصل است. در فصل پنجم نیز آثار قرآنی امام موسی صدر از خلال اندیشه و عمل او بررسی شده است. این اندیشه و عمل گاهی اوقات هیچ عنوان قرآنی و تفسیری نداشت. به عنوان مثال در مواردی که امام درباره مسائل اسرائیل و فلسطین صحبت و موضع‌گیری می‌کند به فراخورحال به برخی آیات قرآنی متناسب نیز اشاره دارد. در واقع صحبت از اندیشه‌های قرآنی امام موسی صدر هم از خلال همان اندیشه و عملی است که در فصول قبل به آن اشاره شد.

سلیمانی ادامه داد: نگاه امام صدر نسبت به علوم قرآنی مانند نگاه رایج در زمان تحصیل خودش در حوزه‌های قم و نجف است، اما در زمینه تفسیر وی قائل به فهم نو به نو و عصری از قرآن بود. یعنی در هر عصری متناسب با مقتضیات عصر به شرط آنکه از عرف قرآنی خارج نشویم، می‌توان تفسیرهای جدید از قرآن داشت. به طور خلاصه رهیافت قرآن پژوهی امام موسی صدر این است که ایشان به عنوان مصلح اجتماعی مهمترین منبع تفکرش قرآن است و میان قرآن و واقعیت‌های ملموس زندگی ارتباط برقرار می‌کند. بر این اساس امام صدر با رویکرد تربیتی و اجتماعی آیات قرآن را تفسیر می‌کند. در عین حال تفسیر خود را به یک روش هم محدود نکرده و از هر نوع نقل در تفسیر بهره گرفته و در تایید آموزه‌های قرآنی از علوم روز نیز استفاده می‌کند.

انسان‌شناسی مبتنی بر کرامت انسان

سلیمانی در بخش پایانی دفاع از رساله دانشگاهی‌اش به بررسی دغدغه‌های اصلی امام موسی صدر در مقام اندیشه و عمل پرداخت و گفت: تجربه زیستی امام موسی صدر در سه محیط مختلف و سه سرزمین باعث شد تا شناخت کاملی از جوامع اسلامی و مشکلات ویژه آن به دست آورد و ضرورت اصلاحات را حس کند. دغدغه اصلی او انسان و مشکلات اجتماعی‌اش بود و تلاش می‌کرد تا با تاکید بر ایدئولوژی اسلامی به حل معضلات بپردازد. از مهمترین مبانی اندیشه امام انسان‌شناسی او مبتنی بر کرامت انسان، نگاه کاربردی و عملیاتی به دین، کار تشکیلاتی و سازمان یافته، اتحاد ادیان و همچنین مذاهب اسلامی و مبارزه برای آزادی و عدالت است. خردگرایی و خرافه زدایی نیز از مهم‌ترین فعالیت‌های امام بود. او را می‌توان اطلاح‌گری شیعی نامید که برای جامعه، حکومت و انسان برنامه‌ایی مبتنی بر اصل اسلام با توجه به شرایط زمان داشت.

وی افزود: امام موسی صدر در اکثر سخنرانی‌هایش به بازسازی مفاهیم دینی مانند خدا، جزا، پاداش و... می‌پرداخت و تلاش می‌کرد از این مفاهیم انتزاعی یک معنای حقیقی و دنیوی عرضه کند که قابل لمس برای همگان باشد، تا اسلام اجتماعی و انسان‌گرا به بهترین وجه معرفی شود. مقوله اجتماعی بودن باعث شد تا انسان در منظومه فکری امام موسی صدر به عنوان یک عالم و متفکر شیعی جایگاه مهمی پیدا کند.

سلیمانی در پایان اشاره کرد: امام موسی صدر برای اینکه قرآن بتواند پاسخ‌گوی مسائل و تحولات عصر و همگام با آن باشد، قائل به فهم پذیری قرآن برای همگان و برداشت‌های نو و جدید از قرآن است. او اعتقاد داشت در تفسیر قرآن می‌توان از تمام دانش‌های بشری و روز استفاده کرد.

پس از پایان جلسه با رای داور و همچنین استادان راهنما و مشاور، رساله لیلا سلیمانی با نمره الف مورد پذیرش قرار گرفت.