دکتر فاطمه طباطبایی در سی و نهمین نشست اندیشه و عمل گفت: «در نگاه امام صدر منشا انزواطلبی انسان‌ها در این است که احساس کنند با دیگری فرق دارند و در سطح همدیگر نیستند، اما از منظر انسان دیندار فرودست و فرادست وجود ندارد.»
به گزارش روابط عمومی موسسه فرهنگی تحقیقاتی امام موسی صدر، سی و نهمین جلسه از سلسله درسگفتارهای اندیشه و عمل با موضوع «راز موفقیت امام موسی صدر در ایجاد همبستگی اجتماعی» عصر امروز، دوم اسفند 1395 با سخنرانی دکتر فاطمه طباطبایی در محل موسسه برگزار شد. مشروح سخنان دکتر طباطبایی را در ادامه می خوانید.
لبنان با امام صدر به فضای آرامش رسید
نکته غیرقابل تردید برای همگان این است که گروه‌های مختلف و مخالف با همدیگر در لبنان به رهبری امام موسی صدر به آشتی و تفاهمی رسیدند که توانست باعث فضایی همدلانه شود. سوال اینجاست که امام با چه شیوه‌ای توانستند میان گروه‌هایی که در ظاهر هیچ اشتراکی نداشتند و دشمنی دیرینه‌ای بین آنها برقرار بود، وفاق و همدلی را برقرار کنند؟ به نظر من باور و صبغه دینی و قرائت‌های نوین ایشان از دین اسلام باعث این موفقیت شد.
امام صدر اصالتاً یک روحانی بود و در خانواده مهمی از روحانیت و آگاه به مبانی دینی نیز پرورش پیدا کرده بود. دینی که پیام آورش به دلیل خلق نیکو مورد تمجید خدا قرار گرفت. بر این اساس امام صدر متخلق شدن به اخلاق و گسترش آن در جامعه را در زمره وظایف اصلی خود برشمرد. بنابراین او با برداشت از چنین دینی و با اتخاذ یک شیوه دین مدارانه توانست میان گروه‌های مختلف اسلامی و غیراسلامی همبستگی ایجاد کند. این نظر با توجه به گفت‌وگوی ایشان با رییس جمهور وقت لبنان درباره مجلس اعلای شیعیان اهمیتی جدی پیدا می‌کند. امام در این گفت‌وگو فرمودند که «صبغه دینی، راز قدرت و کامیابی مجلس است.»
البته این تفکر که نقطه عطفی در نظریات اجتماعی امام پدید آورد را باید برگرفته از نگرش‌های انسان‌شناسانه، دین‌شناسانه، هستی‌شناسانه و اخلاقی دانست که برپایه خداشناسی توحیدی مبتنی است. بر این مبنا من دیدگاه‌های امام صدر را که سبب ایجاد همبستگی و همدلی در جامعه شد، به تفکیک در چند حوزه بیان می‌کنم.
دیدگاه‌های خداشناسانه امام صدر در ایجاد همبستگی اجتماعی
امام صدر تصریح می‌کنند که یکتاپرستی زیربنای ادیان آسمانی و آغاز و فرجام و مسیر حرکت انسان به سوی تعالی است و البته چکیده همه احکام اسلامی را در خود نهفته دارد. از نظر امام پذیرش توحید و یگانه دانستن معبود به قبول وحدت در جامعه می‌انجامد. به باور ایشان باید معنای وحدت در آغاز و انجام را از حالت سلبی‌اش خارج و آن را به عنوان یک مبنا وارد زندگی روزمره کرد. صورت جامعه در نگاه فرد مومن، واحد ترسیم می‌شود، همانگونه که انسان در عین داشتن اجزا و عناصر گوناگون واحد دانسته می‌شود. بنابراین احساس اینکه خدای مرد و زن، خدای سیاه و سفید، فقیر و غنی و... یکی است، باعث باور به وحدت آفرینش می‌شود.
در نگاه امام صدر منشا انزواطلبی انسان‌ها در این است که احساس کنند با دیگری فرق دارند و در سطح همدیگر نیستند، اما از منظر انسان دیندار فرودست و فرادست وجود ندارد. باور به چنین معرفتی همکاری و نزدیک شدن انسان‌ها به همدیگر را آسان می‌کند. بنابراین پیروان ادیان مختلف نیز به هم نزدیک شده و متوجه می‌شوند که خدا ارتباط و نسبت خاصی با جامعه ندارد و خود انسان‌ها هستند که به خواست خود شکل جامعه را رقم می‌زنند.
دیدگاه‌های دین‌شناسانه امام در همبستگی اجتماعی
امام موسی صدر حقیقت دین را آموزه‌هایی معرفی می‌کنند که خداوند به انسان ارائه کرده تا در دستگاه هستی زندگی کند. بنابراین دین به معنای سامان‌دهی روابط میان انسان‌ها و جهانی است که در آن زندگی می‌کنند. در ادامه، تعریف امام از دین اسلام نیز تسلیم شدن در برابر خالق یکتاست. امام این تسلیم را با ساحت باطنی و عواطف انسان مرتبط می‌دانست، بنابراین پذیرش اسلام با عقل، قلب و جسم انسان توام است.
در نگاه امام صدر اسلام یک خط مشی و یک مکتب و رسالت است و همه پیامبران یک دین واحد را تبلیغ می‌کردند. بنابراین ادیان آسمانی در ذات خود یگانه هستند. به باور امام، ادیان الهی یکی هستند زیرا نقطه آغاز همه آنها خدای واحد است و بستر تحولات آنها نیز جهان هستی است. در نگاه ایشان اگر هدف را که انسان است فراموش کنیم در اصل از مسیر دین الهی دور شده‌ایم. بنابراین خدمت به انسان در راستای دعوت همه انبیای الهی است. امام با استناد به آیه 285 سوره بقره می‌گفت که برای مسلمان بودن تنها اعتقاد به حضرت محمد(ص) کافی نیست، بلکه باید به پیامبران پیشین نیز باور داشت. در نتیجه این دیدگاه، پیروان همه ادیان با هم به وحدت و همزیستی مسالمت‌آمیز می‌رسند.
دیدگاه‌های هستی‌شناسانه امام در ایجاد همبستگی اجتماعی
نگاه هستی‌شناسانه امام صدر خاستگاه مناسبی برای نظریات اجتماعی اوست. بر اساس این نگاه همین نکته که اگر انسان بداند به صورت خدا آفریده شده است: «خلق آدم علی صورته» بین اجزاء جامعه نوعی همبستگی مشاهده می کند. به عبارتی اگر انسان خود را جزئی از عالمی ببیند که برای خداست و با قوانین ثابتی حرکت می‌کند، این مساله باعث ایجاد نوعی از همبستگی اجتماعی می‌شود. در اینجا امام روش تربیتی خداوند را نیز پیش کشیده و می‌گوید که خدا به جای اینکه به انسان مستقیما بگوید که دروغ نگو، به مبنای عدل در جهان اشاره می‌کند. به عبارتی خدا به انسان می‌گوید که همه چیز این جهان حساب و کتابی دارد، بنابراین تو هم به عنوان فردی که در حال زندگی هستی باید خود را با نظام طبیعت هماهنگ کنی. به باور امام اگر انسان از این شیوه خدا سرپیچی کند در غربت می‌افتد.
باور به معاد هم نقش مهمی در دیدگاه‌های هستی‌شناسانه امام دارد. بر این اساس، کسی که جهان را هدفمند دانسته و دنیا را مرحله گذار تلقی می‌کند، نگاه کلانی خواهد داشت و اختلافات جزئی را بهانه‌ای برای عدم همبستگی قرار نمی‌دهد.
تاثیر دیدگاه‌های اخلاقی امام در ایجاد همبستگی اجتماعی
امام صدر اصالت بخشیدن به اخلاق را هدف و رسالت همه ادیان می‌دانست و اخلاق را به مثابه نوری معرفی می‌کرد که انسان‌ها و گروه‌ها را به هم پیوند می‌دهد. انسان اخلاقی با نور اخلاق در جامعه حرکت می‌کند و همه افراد جامعه را از این فضای تابناک بهره‌مند می‌سازد. در نگاه امام، انسان بیش از مادیات با کرامت خود به جامعه خدمت می کند، زیرا کرامت و انسانیت اوست که اعتماد مردم را به خود جلب می‌کند. اگر مردم اعتماد نداشته باشند به سراغ همدیگر نمی‌روند و این باعث محرومیت از توانمندی‌های همدیگر می‌شود.
به باور امام اگر غیبت و بداخلاقی در جامعه رواج پیدا کند، بی‌مسئولیتی و تباهی گسترش یافته و کرامت انسانی را از بین می‌برد. بر این اساس غیبت کردن همان ترور است.
در پایان باید اشاره کرد که اگر در یک جامعه با استفاده از این آموزه‌های امام صدر وحدت و همدلی برقرار شد، می‌توان آن را به دیگر جامعه‌ها نیز تسری داد و در نهایت یک جامعه جهانی الهی و یک امت واحده را تاسیس کرد.