بیست و ششمین نشست «اندیشه و عمل امام موسی صدر» با موضوع «گفتمان مشترک ادیان و مذاهب» روز دوشنبه، دوم آذر ۱۳۹۴ با سخنرانی حجت الاسلام والمسلمین دکتر نجفعلی میرزایی برگزار شد.

دکتر میرزایی در ابتدای سخنانش گفت: موضوع پیشنهادی، بسیار وسیع است و بیشتر شبیه دکترین است که در ذیلش نظریه های مختلف دربارۀ فهم دین و جامعه شناسی دین و فلسفۀ دین قرار می گیرد. هنوز این فرضیه اثبات علمی کامل نشده است. اما من خوانش خود را از آثار امام موسی صدر عرضه می کنم.

وی ادامه داد: امام موسی صدر دارای یک گفتمان یا روش گفتمانی در فهم دین بودند. دارای گفتمان مشترک بین ادیانی و انسانی بودند در همۀ لایه ها. ابتدا از باب مقدمه عرض کنم اینجا منظور از گفتمان گفت وگو نیست. گفت وگو می تواند یکی از تعریف های پیشین و قدیمی کلمۀ Discours  باشد. اما این واژه توسعه پیدا کرده و امروز معنای گفتمان به لایه های سیاست و تمدن و جامعه و نظام اجتماعی و سبک زیست کشیده شده. منظور من از گفتمان این است که امام موسی صدر روششان یک روش گفتمانی بوده، یعنی لفظ محور و متن محور، به معنای سنتی نگاه به متن، نبودند. نگاه ایشان از لایه های فلسفۀ وجودی یعنی از وجودشناختی، خداشناسی و الهیات، انسان شناسی و فهم نسبت های دین و انسان، با دقت کامل برخوردار است و اجازه بازرسی، نقد و مطالعه متون در سایه چنین نگاهی را داشتند و اینطور تحلیل می کردند.

رایزن سابق فرهنگی ایران در لبنان بیان کرد: گفتمان اصلی مشترک است، اما این اشتراک گاهی در بین انسان هاست، یعنی گفتمان مشترک انسانی است، و این زمانی است که امام بیشتر بر مسائل فطری و مورد اتفاق انسان ها تکیه می کنند. در مواجهه هایشان گاهی روی این تأکید می کنند که انسان ها هرجا باشند، می توانند تحت یک نظام اخلاقی و ارزشی انسانی زندگی کنند، حتی اگر ملحد باشند. حتی دین نداشته باشند. یعنی تأکید می کنند بر اساس نگاه فطری و انسانی می شود یک نظام زیستی اولیه را داشت. نمی شود بر آن اساس برای جامعه اسلامی نظام اقتصادی و سیاسی گذاشت اما یک لایه و یک طبقه بسیار بنیادین را می شود برای همه انسان ها در نظر گرفت. در غرب برخی از فلاسفه ادعا کرده اند نظام اخلاقی نظامی فرادین است. یعنی می توانیم اخلاقی باشیم، دین هم نداشته باشیم. یک تصور انسانی داشتند. ما در اندیشۀ اسلامی خودمان نسبت فطرت و دین تساوی است و انطباق کامل دارند. برخوردها و تضادها به قرائت ها و اجتهاد برمی گردد.

گفتمان متعالی امام موسی صدر

عضو گروه ادیان و مذاهب مجتمع عالی امام خمینی ادامه داد: هرقدر این گفتمان مشترک پایین تر می آید، لوازم جزیی تر هم ضرورت پیدا می کند. برای مثال در ادیان ابراهیمی مسئلۀ توحید را داریم. ادیان شرقی وحدت اله ندارند. در داخل ادیان توحیدی شاکله یکی است و اینجاست که امام به صراحت بارها بر مقولۀ وحدت ادیان تأکید می کنند. در یکی از سخنرانی ها بین دیانات و ادیان جدایی می اندازند و می گویند وحدت ادیان و تنوع دیانات. دیانت را شبیه شریعت می گیرند. این گفتمان های تو در تو با هم رابطه طولی دارند. سیر معمول این گفتمان ها از جزء به کل نیست که بگوییم اول گفتمان مشترک شیعی درست می کنیم و بعد سراغ گفتمان مشترک اسلامی می رویم. در بحث ادیان هم همین است، اینکه اول بگوییم ابتدا گفتمان مشترک ادیان توحیدی درست کنیم و بعد برویم گفتمانی جهانشمول ارائه دهیم. با ملاحظاتی که از سخنان امام موسی صدر دیدم برداشتم این است که ایشان حرکت معکوسی را پیشنهاد می دهند. و احتمالاً این سیر را از کلمه «تعالی» با توجه به آیۀ «قل یا اهل الکتاب تعالوا إلی کلمه سواء» گرفته اند.

وی توضیح داد: تعالی از علو می آید. اسم این نگاه را «گفتمان متعالی» یا «مشترک» گذاشته ام. چون در مفهوم «متعالی» مفهوم «مشترک» هم وجود دارد. چون وقتی از لایه های شریعت و لایه های ظاهر بالاتر می آیید و به اساس و فلسفه ها می رسید، از «تعالی» برخوردار شده اید. بنابراین «قل یا اهل الکتاب تعالوا إلی کلمه سواء» تنازل نیست. تنازل عنصر تخریبی است. متأسفانه اکثر الگوهای گفتمانی بین ادیان گفتمان های تنازلی است. یعنی دو طرف براساس پنهان کاری و تقیه تعامل می کنند که در ظاهر مفید و بدون اشکال است اما ممکن است یک نظریه مشترک فکری در حوزۀ جامعه شناسی یا اقتصاد پیدا نکنید که یک نظریۀ زاییده طبقه ای از معارف انسانی، دینی و وجودشناسانه باشد. در صورتی که این امر طبق تصریح قرآن ممکن است. از قراین بعدی، یعنی اینکه نفی ارباب کنیم و شرک به خدا نورزیم، معلوم می شود این تعالی خطاب و گفتمان مشترک و این بالا آمدن و از جزئیات و اختلافات فاصله گرفتن، رفتن به سمت ریشه هاست. یعنی به سمت خداشناسی.

میرزایی افزود: در لایه کلام می توانیم از پررنگ ترین لایۀ مشترک بین ادیان حرف بزنیم. در لایۀ فقه این کار مشکل است اما در لایه کلام کاملاً ممکن است. از حیث وجودشناسی، وحدت تام برقرار است، یعنی اساساً تکثر ادیان در مباحث وجودشناسی معنا ندارد. از بالا که شروع کنیم، تعالی اتفاق می افتد. اما اینکه گفتمان مشترک را بر اساس مشترکات بگیریم، سست ترین حرف است و کف یک گفتمان مشترک محسوب می شود. اینکه بگوییم ما با هم در یک شهر و نظام زندگی می کنیم، به اقتضای ضرورت حفظ امنیت و عدم برخورد، کاری به اختلافات نداشته باشیم و مبتنی بر اشتراکات زندگی کنیم، این اصلاً کافی نیست و کف یک نظریه گفتمان مشترک حساب می شود. محصول یک گفتمان مشترک حساب می شود. همزیستی حاصل این گفت وگوست که گاهی هم گفت وگو می تواند به این نقطۀ اشتراک نرسد. همۀ گفت وگوها به این گفتمان نمی رسد. خصوصیت یک گفتمان، وجود انسجام نظری ناظر به واقعیات اجتماعی است.

وی گفت: برخی از متفکران بزرگ این نگاه را به دین داشتند و یکی از افراد نادری که مبتنی بر خوانش قرآنی نه نگاه بیرون دینی تفسیر جامعه شناسی از دین ارایه می کند، امام موسی صدر است. نگاه امام کاملاً براساس خوانش گفتمانی قرآن و اندیشه دینی است. امام در نگاهش هیچ متن خاصی را در نظر نمی گیرد، بلکه این متون را خوانش جمعی می کند و نگاه گفتمانی به آن ها دارد. یکی دیگر از این افراد مالک بن نبی است که امام موسی صدر هم به او توجه خاصی داشته و در چند مورد به آثار او اشاره و توصیه کرده اند دربارۀ وی مطالعه کنیم.

نگاه امام موسی صدر بر اساس باور به تساوی انسان هاست

دکتر میرزایی نگاه امام موسی صدر را این گونه توصیف کرد: نگاه امام نگاه کارکردگرا و عینیت گرا و اجتماعی و مصلحت گرا و مقاصدمحور و غایت گراست. اساساً نگاه ایشان گزاره محور نیست. نگاه های گفتمانی نمی تواند حلقات زنجیره ها را فقط ببیند و بر اساس آنها قضاوت کند. کل این سلسله ها و زنجیره ها را می بیند و تحلیل می کند. ایشان به راحتی مسائل فقهی را در سایۀ محکمات فلسفۀ دین و اخلاق ارزیابی و نقد می کند و گاهی رد می کند.

او اضافه کرد: حساسیت امام به بازخوردها و تأثیرات اندیشۀ دینی در جامعه است و این از امام شخصیتی ساخته که در عمل هم کاملاً شخصیتی است که به نگاه گفتمانی و اخلاقی باور دارد. من بسیار بعید می دانم که امام بین یک فقیر مسیحی و یک فقیر مسلمان فرقی قایل شوند. ایشان به این دلیل که در منطقه شیعیان بودند به طور طبیعی اولویت هایی داشتند، ولی اگر یک مسیحی در شهر صور شیعه نشین زندگی می کرد، ایشان فرقی بین او و یک شیعه قایل نمی شدند.

دکتر میرزایی توضیح داد: این برآمده از این است که ایشان در جایی تصریح می کنند که دین مساوی است با انسانیت. سخنان امام کاملاً حساب شده و براساس تفسیر دقیق و مبتنی بر باور ایشان به این تساوی است. در بررسی نگاه گفتمانی ایشان شاهد افراط سکولاریسم و تقلیل گرایانی که به دین نگاه حئداقلی دارند و دین را شخصی سازی می کنند، نیستیم. امام در موارد مختلف دین را دارای ظرفیت ساختن قالب های تمدنی می دانند، بسیار پیشرفته تر از مقولاتی که برخی امروز طرح می کنند. ایشان اعتقاد به تمدن دینی دارد اما دینی که مساوی است با انسانیت، دینی که اولویت هایش اولویت های اخلاقی، فلسفه دینی و مقاصدگرا و مصلحت گراست، نه اندیشه های دینی مبتنی به گفتمان های پایین یا گزاره های فقهی و امثال آن.

وی افزود: طرف دیگر این افراط سلفی گری و افراطی گری است. ایشان به شدت از افراط فاصله دارد. علت آن هم همین نگاه گفتمانی است. چون کسانی سلفی گرا و گذشته گرا و دگم اندیش می شوند که ظاهرگرا و نص گرا هستند، آن هم نص نه بر اساس تفسیر گفتمانی. امام موسی صدر تفسیرهای بیرون متنی را بر دین تحمیل نمی کند. این شاید مهم ترین یافتۀ من است. امام در قرائتش داده های بیرونی را بر متن تحمیل نمی کند و تمام متن را با هم می بیند. لذا تأویل اتفاق می افتد اما نه تأویل براساس شهود یا خلاف ظاهر.

فقه مشترک پیشنهادی امام موسی صدر فراتر از همزیستی است

حجت الاسلام والمسلمین میرزایی در ادامه افزود: امام صدر بارها از واژۀ اسلام برای کل ادیان استفاده می کند. ایشان درصدد ایجاد هم افزایی و جمع ظرفیت های متکثر انسانی، به نام توحید، در درون انسان است و این را تأکید می کند که با نگاه توحیدی، هیچ ظرفیتی از انسان ضایع نمی شود، چون بین لایه های وجود یانسان برخوردی پیش نمی آید و بین انسان ها در جامعه هم برخوردی پیش نمی آید و بین ادیان و مذاهب هم همین طور.

وی افزود: ایشان در نامه ای که به مفتی اهل سنت می نویسد، فقه مشترک را پیشنهاد می دهد. فقه مشترک دیگر همزیستی نیست. یعنی می توانیم فقهی داشته باشیم که بگوییم فقه اسلامی. این فقه مشترک قطعاً بیشتر زمینه های فلسفه فقهی دارد. نگاه فلسفه وجودی، گفتمان مشترک انسانی ایجاد می کند. نگاه فلسفه اسلامی، نگاه مشترک با ادیان توحیدی درست می کند. و نگاه فلسفۀ فقهی نگاه مشترک عملی بین مذاهب درست می کند. نمی توانیم به اهل سنت بگوییم مثل هم وضو بگیریم. و اساساً این تفاوت اهمیتی ندارد، چراکه کسانی که در دامن صرف هزینه ها و جزیی نگری در عرصۀ فقه رفتند، کار فلسفه فقهی نکرده بودند. فلسفۀ فقه یعنی برای مثال، برای نماز فلسفه عمل قایل بشویم نه رفع تکلیف. نماز فلسفه دارد. نگاه گفتمانی امام صدر به همه چیز است؛ عبادت ها، اخلاق، رفتار و باورها همه با هم هستند. این نگاه گفتمانی ناظر به مقاصد و منافع و مصلحت های بنیادین است، لذا می تواند وحدت ایجاد کند.

اجتهاد گفتمانی امام موسی صدر

میرزایی بیان کرد: یکی از مسائل بسیار مهم تأسیس اجتهاد گفتمانی است. در اسلام تنها یک روش علمی داریم و آن اصول فقه است. حتی قرآن را با همین اصول می فهمیم. در اینجا با تعارض ادله چه باید کرد؟ در حوزه قرآن نیاز به روش شناسی خاص فلسفی و بنیادی و اخلافی داریم که در سایه فهم گفتمانی شاهد یک روش جدید باشیم؛ روش اجتهاد گفتمانی. ما در فقه دو مکتب داریم، مکتب نجف و مکتب قم. یک مکتب فقط به سند توجه دارد، مانند مرحوم آیت الله خویی. یک مکتب که بیشتر قم هستند به سیاق توجه دارند. سیاقی که می گویند فقط در یک متن است.

وی ادامه داد: در اجتهاد گفتمانی مجتهد وقتی وارد یک خبر می شود، سند را نمی بیند. نگاه گفتمانی ای که امام صدر طرح می کند نگاه فهم رفتار در سایۀ اخلاق و لایه های فطری و فلسفی و وجودشناسانه و الهیاتی است و آن گفتمان اجتهادی کل قرآن را در یک دستگاه فهم و طبقه بندی می کند. و فلسفۀ احکام را برجسته می کند و نشان می دهد و می گوید فلسفۀ فلان عبادت در قرآن آمده و من به عنوان فقیه حامی تحقق آن فلسفه ها هستم، پس نگاه های استنباطی من نباید با آن فلسفه ها تناقضی پیدا کند.

هدف امام موسی صدر ارائه نگاه مشترک اخلاقی به جهان بود

مدیر عامل سابق خانۀ کتاب ایران گفت: امام موسی صدر در مورد اهمیت لبنان و اینکه محکی است برای تولید گفتمان مشترک تمدنی صحبت کرده است. اما وقتی رفتارهای ایشان را ببینید، نگاه ایشان جهانی است. یعنی می خواستند از لبنان تجربه ای به دنیا بدهند. بگویند در این لبنان متکثرِ چندمذهبی چنددینی توانستیم به چنین نگاه مشترک اخلاقی برسیم.

وی افزود: نگاه گفتمانی امام موسی صدر امروز برای جامعۀ جهانی پیام مهمی دارد. عامل اصلی شکست تجربه های تقریبی، نبود منطق مشترک دینی است، منطق مشترک فعال اجتماعی دینی. امروز تکیه پروژه های تقریب بر یک پایه مشترک معارف نبوده است و متأسفانه آسیب های جدی هم وارد کرده است.

نگاه تکثرگرای امام موسی صدر به فردی کردن دین منجر نمی شود

حجت الاسلام والمسلمین میرزایی در ادامه بحث به تکثرگرایی پرداخت و اظهار کرد: ریشه پلورالیسم در اندیشه های افرادی چون جان هیک، به سکولاریسم و به شخصی بودن دین و به تباین ادیان و نسبیت معرفت و غیره می رسد، اما نگاه تکثرگرای امام موسی صدر چنین نیست، چون گفتمان ایشان صرف گفت وگو نیست. این گفتمان یک نظام منطقی معارفی است. و یکی از مهم ترین برکات نگاه گفتمانی هم در لایۀ انسانی دینی اسلامی و هم شیعی این است که امکان نقد بیرون دینی ادیان و مذاهب پیش می آید.

وی افزود: در حال حاضر چتر مشروعیت بخشی هر مذهبی خودش است و به دلایل درون مذهبی استناد می کند. در صورتی که گفتمان مشترک طبقه ای از مفاهیم بنیادین مورد توافق همه می سازد که می توان به طرف مقابل گفت صرف نظر از اینکه تابع چه مذهب و دینی هستید، این رفتار با مقاصد عالی اخلاقی و انسانی و فطری منافات دارد و لذا محکوم است. یعنی باب نقد ادیان و مذاهب از بیرون فراهم می شود. علت هم این است که جانمایه گفتمان مشترک بین ادیان و مذاهب از نوع فلسفه های بنیادین و مشترک است که کسی روی آن اختلافی ندارد. به این دلیل است که یادم نمی آید مطالبی که ایشان در کلیساها و در مجامع اهل سنت می گفتند کسی آن را نقد و رد کند. چون امام صرفاً به لایه تشابهات نمی پرداخته. مسیر امام موسی صدر این است: ایجاد علقه های فلسفه وجودی الهیاتی اخلاقی و انسانی بین جامعه متکثر. این تفاوت بنیادین دارد با جریان تکثرگرایی که ادیان را شخصی می کند و در واقع راه نقد ادیان را می بندد. بزرگترین مشکل ما در جهان اسلام این است که مذاهب مختلف نمی توانند همدیگر را نقد کنند و بلافاصله برچسب می خورند و متهم می شوند. حتی در داخل مذاهب هم این گفتمان مشترک شکل نگرفته است.

وی افزود: امام موسی صدر سیر منطقی طولی این گفتمان ها را از بالا می سازد. وقتی بالا می آیید می بینید که در اصل یکی هستیم.

ربودن امام موسی صدر هزینه بزرگ انقلاب اسلامی ایران بود

حجت الاسلام دکتر میرزایی در پایان صحبتش با اشاره به اینکه گفتمان مشترک ادیان یک نیاز تمدنی و انسانی است، گفت: بعد از خواندن مقاله امام موسی صدر در روزنامۀ لوموند فرانسه قانع شدم که ربودن امام توطئه چهارجانبه جهانی است از سوی ارتجاع، آمریکا، صهیونیسم و ماسونی ها. قذافی در دنیا مأمور بود چنین کاری را انجام دهد. غیبت امام موسی صدر هزینه بزرگ انقلاب اسلامی بود. ما هم برای احیای امام با میراث غنی ای که داریم هیچ مشکلی نداریم. سخنان ایشان در عین خلاصه بودن، بسیار غنی و در بسیاری موارد بی نظیر است.

درس گفتارهای اندیشه و عمل، دوشنبۀ اول هر ماه در مؤسسۀ امام موسی صدر برگزار می شود و حضور در آن برای عموم علاقه مندان آزاد است.