بیست و چهارمین نشست «اندیشه و عمل» با موضوع «تولید محوری در اقتصاد اسلام» از دیدگاه امام موسی صدر روز دوشنبه ششم مهرماه ۱۳۹۴ با سخنرانی دکتر فرشاد مؤمنی برگزار شد.
به گزارش روابط عمومی موسسه فرهنگی تحقیقاتی امام موسی صدر در این نشست دکتر مؤمنی ابتدا در مقدمه ای به چند موضوع کلان پرداخت و بعد به بررسی اندیشه اقتصادی امام موسی صدر پرداخت.
وی در ابتدای صحبت گفت: برپایی چنین جلساتی از این ناحیه به ویژه بسیار ارزشمند است که به ما کمک می کند که بر بلندای شانه های نسل قبل از خود قرار بگیریم. هیچ جامعه ای نمی تواند به بزرگی برسد جز اینکه چنین طریقی را در پیش بگیرد. بزرگان نسل قبل از ما ذخیره دانایی ارزشمندی فراهم کردند و اگر ما از آن ذخیره دانایی استفاده نکنیم گویی خودزنی می کنیم و خودمان را از یک نیروی کمک کار ارزشمند محروم می کنیم. طبیعتاً در این قرار گرفتن بر شانه های نسل های پیشین وجه اندیشه ای آن نسبت به سایر وجه ها ضروری تر است و از این زاویه من فکر می کنم از مرور آثار و اندیشه های بزرگانمان خیلی بهره خواهیم برد.
وی ادامه داد: با کمال تأسف شرایطی فراهم شده که در این شرایط به واسطه بد دفاع کردن از دین نوعی احساسِ زدگی یا بی رغبتی ممکن است پدید بیاید. مشکل این است که در ظاهر ژستی می گیریم که از این نارسایی ها ناراحتیم و به آنها انتقاد داریم ولی عملمان در واقع رأی می دهد به اینکه این ناهنجاری ها استمرار داشته باشد. امیدوارم که همه ما کمک کنیم که این هوشمندی هویت جمعی پیدا کند در جامعه و منشأ عمل های صالح شود.
وی برای شروع مقدمه بحث با اشاره به اینکه تمام آثار امام موسی صدر را مطالعه نکرده است بیان کرد: یک نکته مقدماتی بسیار مهم که به گمان من ارزش واکاوی خیلی زیادی دارد و هم جامعه علمی و هم جامعه دینی ما خیلی خوب است که به آن توجه بکنند، وجود یک وجه روش شناختی بسیار مهم و مشترک در ساحت های علم و دین است و آن هم برمی‌گردد به اینکه یک عالم، چه در عرصه علوم قدیم و چه علوم جدید، نقطه عزیمت خود را برای واکاوی های علمی روی چه فرضی درباره اطلاعات انسان استوار می کند. آن وجه مشترک این است که چه در ساحت علم و چه ساحت دین وقتی پژوهشگر با فرض اطلاعات کامل بحث های خود را شروع می کند خطر فاجعه آفرینی پدید می آید. در هر دو ساحت علم و دین توهم برخورداری از اطلاعات کامل فاجعه آفرین و مجسم کننده جهنم در حیات انسان هاست. در جهان اسلام نماد این فاجعه آفرینی را می توان در طالبان و داعش دید. من به وجوه دیگر مسئله کار ندارم، اما از جنبه معرفتی نیروی محرکه اصلی شکل گیری چنین رفتارهایی خودمطلق انگاری است. این خود مطلق انگاری در ساحت علم هم اتفاق می افتد. در هر دو ساحت به نظر می رسد که جدی گرفتن مسائل روش شناختی می تواند نجات بخش باشد و این دریغ بزرگی است که در هر دو ساحت در ایران غفلت های بزرگی نسبت به این مباحث وجود دارد و آثار این غفلت را هم مشاهده می کنیم.
وی افزود: برداشت من این است که فهم شخصیت و نظر و عمل امام موسی صدر هم از این زوایه بهتر حاصل می شود. من این شناخت را وقوف روش شناختی به مسئله نقص اطلاعات انسان می نامم. اینکه می بینید امام صدر اهل مداراست، اهل رواداری است اهل گفتگوست و اهل کرامت قایل شدن به انسان هاست از این زاویه هم قابل توضیح است. وجه معرفتی این قضیه برمی گردد به اینکه امام صدر هم مانند هر اسلام شناس زمان آگاه بزرگ دیگر وقوف روش شناختی به نقص اطلاعات انسان دارد و بنابراین، جلب مشارکت دیگران به حساب آوردن دیگران و همکاری کردن با دیگران را به این اعتبار ضروری می داند.
این اقتصاددان در ادامه به ویژگی مشترک اسلام شناسان پرداخت و گفت: وقتی لااقل در صد سال گذشته به اندیشه و عمل همه اسلام شناسان بزرگ مصلح زمان آگاه نگاه می کنید می بینید که در سیره نظری و عملی آنها یک وجه مشترک خیلی مهم وجود دارد و آن چیزی است که امروز به آن دغدغه توسعه می گوییم و در تعابیر آنها با عنوان ضرورت ریشه یابی دلایل انحطاط مسلمین خوانده می شود. هیچ اسلام شناس بزرگ مصلحی را نمی بینید که در این حیطه فکر نکرده و دغدغه نداشته باشد و تلاش های جدی برای صورت بندی دقیق این مسئله نکرده باشد. امام صدر هم یکی از بزرگترین این افراد در قرن بیستم است. کسی که دغدغه فهم چرایی انحطاط مسلمین را داشته و عمر خودش را در سطح نظر و عمل برای برطرف کردن کاستی هایی گذاشته که از این ناحیه متوجه شده. تصور من این است که از جنبه معرفت دینی این دغدغه به این مسئله برمی گردد که یکی از فلسفه های بزرگ خلقت تلاش برای برپایی جامعه آرمانی مورد نظر خداوند است. این برداشت را در آثار شهید بهشتی و شهید مطهری و محمدباقر صدر و حتی در بین اهل سنت در آثار سید قطب دیدم. اینها عموما روی این مسئله و این استنباط از قرآن مشترکند. چیزی که آنها را ممتاز می کند این است که وقتی این دغدغه را متوجه می شوند، لوازم آن را هم جدی می گیرند، هم لوازم معرفتی و هم عملی. از این زاویه می توان تلاش امام صدر لبنان را دقیق فهم کرد.
مؤمنی در ادامه به مطالعات آینده شناختی نیز اشاره کرد و افزود: مطالعات آینده پژوهی نشان می دهد که جوامع به سمت رفاه بیشتر و فراغت بیشتر پیش می روند و مثلاً ساعت کاری کاهش می یابد و گرایش به معنویت بیشتر خواهد شد. بنابراین قرن بیست و یکم قرن بازگشت به معنویت خطاب شده و روندهای آن را می بینید.
این گرایش فزاینده به معنویت به خودی خود پدیده مثبتی نیست. برای اینکه این خطر وجود دارد که گرایش های فرقه ای به نام معنویت به طرز غیرمتعارفی افزایش پیدا کند و رگه های جدی این مسئله را هم الان در تمام کشورهای صنعتی می بینیم. اگر این برداشت درست باشد مسئولیت کسانی که به ادیان توحیدی دارند نسبت به هر دوره تاریخی دیگری افزایش پیدا می کند. اصول و موازین روش شناحختی اسلام شناسان و مصلحان بزرگ اهمیت بیشتر پیدا ممی کند و این مسئولیتی انسانی و جهانی تلقی می شود. صحبت از چنین مطالبی در جامعه ما که شرایط خاصی را تجربه کرده و با گونه هایی از بد دفاع کردن از دین مواجه شده شاید غریب به نظر برسد. ولی وقتی که نگاهی به دنیا بیندازید اگر دیده نشود مایه شگفتی است. اینجاست که شناخت اندیشه کسانی مانند امام موسی صدر و عرضه فهم هایی از دین خدا که قابلیت جاذبه های جهانی داشتن را داشته باشد اهمیت می یابد. از این زاویه به سراغ اندیشه آنها رفتن برای امروز و فردای ما می تواند نجاتبخش باشد. از این جهت که هم آسیب شناسی وضعیت فعلی را کنیم و هم سازوکارهای برون رفت را پیدا کنیم.
مؤمنی با تأکید بر اینکه تولیدمحوری مسئله ای صرفا اقتصادی نیست بیان کرد: من به تولید محوری به مثابه یک نظام حیات جمعی نگاه می کنم و برداشتم این است که آن چیزی که اسلام شناسان بزرگ یاد داده اند درواقع روی همین تأکید دارد و شناسایی ریشه های انحطاط فرهنگی و اجتماعی و سیاسی امروز ایران هم از این زاویه خیلی راهگشاست. ادعای اصلی بحث من این است که در ایران کنونی چون تولید محوری به مثابه یک نظام حیات جمعی مورد غفلت قرار گرفته است در همه عرصه ها با بحران روبه‌رو هستیم. بحران های قتصادی موجود در ایران به این دلیل کمتر مورد شبهه قرار می گیرد که جنبه محسوس دارد والا با موازین استاندارد اگر اوضاع ایران را در سایر حوزه ها نگاه کنید بحران هایی که در آن حیطه ها وجود دارد کمتر از بحران های اقتصادی نخواهد بود.
وی افزود: از جنبه روش شناختی اینکه جنبه های مختلف وجود انسان را تفکیک می کنیم، این تفکیک اعتباری و قراردادی است. مثلا اقتصادشناسان بزرگ روی مسئله اشتغال مولد کار کردند و برای آن هفده شأن شناسایی کردند که از این هفده شأن فقط سه مورد جنبه اقتصادی دارد. یعنی وجود غیراقتصادی مسئله اشتغال بسیار سرنوشت سازتر است.
مؤمنی بعد از این مقدمه طولانی به بررسی دیدگاه های امام موسی صدر پرداخت و گفت: در سطح نظر امام موسی صدر جزو کسانی است که به شدن فهم نظام مند از اسلام به مثابه آیین زندگی جمعی ارائه می دهد. از نظر ایشان اسلام فقط عقیده ای شخصی برای کنج پستوی خانه نیست. متأسفانه در اثر بد دفاع کردن از دین خیلی ها راه نجات دین را از اعمال ما این دانسته اند که اینکه این آیین زندگی است را نادیده بگیریم یا انکار کنیم. اسلام شناسان بزرگ نظری خلاف این دارند. خداوند این دین را برای سامان دادن به کل نظام جمعی ما فرستاده است. در این چارچوب در بحث نظر می بینید که ایشان شاه بیت حیات انسان را کار معرفی می کند. از طریق مطالعه آثار امثال ایشان خیلی راحت می توان فهمید کجا به خطا رفته ایم. برای نمونه در صفحه 25 می گویند: «یگانه قهرمان تاریخ انسان است. و تنها عامل این قهرمانی کار و فعالیت است و در غیاب کار و فعالیت برای انسان نه تاریخی باقی می ماند نه فرهنگی نه تمدنی.»
وی افزود: من اسم این دیدگاه را «نگاه توحیدی به کار» می گذارم. و برای من بسیار باعث تأسف است که بسیاری برای اینکه این عنصر را تخطئه کنند به هر کسی که روی نقش منحصر به فرد کار برای خلق ارزش افزوده برای انسان ها تأکید می کند برچسب چپ گرایی می زنند. در حالی که هر کسی در ساحت اندیشه به بزرگی رسیده یکی از مؤلفه های بزرگی اش این فهم بوده که به کار مولد اهمیت داد و آقای صدر در این زمینه بحث هایشان خارق العاده است.
مؤمنی تصریح کرد: من برای توصیف دیدگاه ایشان هم مانند شهید بهشتی از تعبیر رویکرد تعمیم یافته به ربا استفاده کردم. یعنی امام صدر هر برخورداری در هر یک از ساحت های نظام حیات انسان را که منشأ آن کار نباشد ربا و مشمول احکام ربا می دانند.
وی افزود: ایشان در راه دفاع از جایگاه کار مولد در اندیشه اسلامی نقدهای بسیار جالبی هم به اقتصاد بازار و هم اقتصاد مارکسیستی کردند. می دانید که ایشان لیسانس اقتصاد داشتند و در استاندارد کسی که در حد لیسانس درس خوانده بعضی از عبارت ها و نقدهای ایشان مثل یک معجزه می ماند. در اندیشه های ایشان من نگاه به نور خدا را می بینم؛ بسیار فراتر از آنچه آدمی در حد لیسانس داشته باشد. اگر ما اندیشه های ایشان را نخوانیم به آقای صدر جفا نکردیم بلکه به خودمان جفا کردیم و آثار جمعی این جفا را امروز به شکل کاملا آشکاری می بینیم.
عضو هیئت علمی دانشکده اقتصاد دانشگاه علامه طباطبایی اندیشه امام موی صدر را توسعه محور خواند و ادامه داد: ایشان تفکیک بسیار جالبی هم بین فرهنگ و تمدن کرده اند و نشان می دهند که تمدن بر عصر فرهنگ استوار می شود اما از طریق عنصر کار به دستاورد منجر می شود. در واقع آن عنصر گوهری را که مطرح می کنند، که به نظر من خیلی جالب است، احراز شأن خلیفه الهی برای انسان فقط از طریق کار امکان پذیر است. ایشان راجع به اوضاع مسلمانان امروز براساس همان اسلوب روش شناختی می گویند که این نتیجه عمل خود ماست. متأسفانه ما این بلوغ را نداریم که مسئولیت عمل خودمان را بپذیریم. اگر بتوانیم علت را به عواملی در داخل جامعه نسبت می دهیم. جایی هم که محذور داشته باشیم به عوامل بیرونی نسبت می دهیم.
وی افزود: یکی از نکات ممتازی که در اندیشه شهید بهشتی دیده بودم این بود که می گویند اگر از عدل دور شوید استفاده ابزاری از دین رایج می شود. امام موسی صدر هم از این مسئله با تعبیر تحریف دین و سلطه ظاهرگرایی نام بردند و از این زاویه مانند شهید بهشتی نقدهای بسیار جالبی به هم لباسان خودشان کرده اند.
استاد دانشگاه علامه طباطبایی ویژگی های دیدگاه اقتصادی امام موسی صدر را در چند محور جمع بندی کرد: مسئولیت شناسی: امام صدر نواقص جامعه بشری و جامعه اسلامی می بینند و به سهم خودشان خودش را مسئول می داند و معقتد است باید با مجاهدت های نظری و عملی به سمت بهبود گام برداشت.
محور بعدی، وقوف روش شناختی به مسئله نقص اطلاعات انسان ها. این مسئله در قران هم هست ولی متأسفانه خیلی ها آن را فراموش می کنند. محور دیگر توجه به درک پویا از مسائل اسلامی در حیطه اقتصاد و اجتماع است. و نکته دیگر توجه خارق العاده ایشان به اهمیت نهادها. و بالأخره، آخرین نکته مشابهت های روش شناختی بسیار قابل اعتنا و حیرت انگیز میان درک ایشان از اسلام به مثابه نظام حیات اجتماعی با دیدگاه های شهید بهشتی است.
فرشاد مؤمنی در پایان با اشاره به تجربه احساس شعف در مواجه و آشنایی با دیدگاه های شهید بهشتی و امام موسی صدر گفت:اگر واقعا این احساس شعف جدی است مسئولیت ما این است که کمک کنیم این لذت برای دیگران هم تکرار شود که با اسلام از دریچه این نگرش آشنا شوند.