سایت روات حدیث، به مناسبت سالروز درگذشت آیت الله العظمی سید صدر الدین صدر، پدر امام موسی صدر در یادداشتی چنین نوشته است:زمانی حوزه نجف تنها یکه تاز حوزه های علمیه شیعی در سراسر جهان بود. پس از تاسیس حوزه علمیه قم توسط آیت الله شیخ عبدالکریم حائری یزدی، علمای قم مدتی با اجازه تنها مرجع آن زمان، آیت الله العظمی سیدابوالحسن اصفهانی از نجف به اداره امور می پرداختند.موسس حوزه علمیه قم پس از سال ها اداره حوزه نوپای قم به سن کهولت رسیده بود و نگران آینده فرزندش بود. حوزه نیاز به مدیری جوان، صاحب نفوذ و جامع داشت. شیخ عبدالکریم به منظور تقویت‏ حوزه علمیه قم و تامین آینده آن، گروهی را به مشهد فرستاد تا از آیت الله صدر برای اقامت در قم دعوت کنند. آن بزرگوار دعوت موسس‏ حوزه علمیه قم را اجابت کرد و در حدود سال های ۱۳۱۵ هجری شمسی، پس از ۶ سال سکونت در مشهد برای اداره حوزه قم رهسپار این شهر شد.حوزه علمیه قم پس از شیخ عبدالکریم حائری با پیشنهاد آیت الله صدر تحت زعامت او و آیت الله حجت کوه کمره ای و سید محمدتقی خوانساری به حیات خود ادامه داد. با مدیریت آیت الله صدر و برقراری دروس پررونق دو عالم دیگر، حوزه قم هر روز اعتبار بیشتری می یافت. پس از مدتی مرجع کل حوزه های علمیه از گسترش حوزه قم در برابر حوزه نجف احساس خطر کرد و نسبت به حاشیه نشین شدن حوزه هزارساله نجف هشدار داد و در همین راستا «اجازه» ای را که به آیت الله صدر از شاگردانش، جهت اخذ وجوهات و مراجعات داده بود را پس می گیرد تا حوزه نجف از رونق نیفتد و محفوظ بماند.آیت الله صدر به خدمت آسیدابوالحسن اصفهانی می رسد و به نیاز حوزه قم اشاره می کند و خطر تعطیلی حوزه قم را به ایشان گوشزد می کند و گفتگویی بین استاد و شاگرد صورت می گیرد. آسید ابوالحسن با فرعی قلمداد کردن حوزه قم در مقابل حوزه نجف به آیت الله صدر می فرماید: حوزه قم چند طلبه به درد خور برای اسلام و مسلمین دارد؟ آیت الله صدر جواب می دهد: در حدود نصف. سید می فرماید: همه طلبه های نجف به درد اسلام و مسلمین می خورند!آیت الله صدر با دستی خالی راهی حوزه قم می شود و نهایت تلاش خود را برای حفظ این حوزه نوپا به کار می گیرد و تا مدت ها شهریه طلاب را با پول قرضی پرداخت می کرد.آیت الله رمضانی یکی از دفترداران آیت الله صدر نقل می کند: آقای صدر دوازده هزار تومان مقروض می شود. در آن زمان دوازده هزار تومان پول بسیار زیادی بود، تقریباً معادل چند صد میلیون تومانِ الآن.این وضع به مدت هشت سال ادامه داشت تا این که آیت الله صدر اظهار عجز می کند و حیات حوزه قم را در خطر می بیند. لذا با تدبیر آیت الله حجت، خوانساری و برخی دیگر از علما برای جلوگیری از تفرقه در حوزه قم، آیت الله بروجردی به قم فراخوانده می شود و آیت الله صدر هم موافقت خود را اعلام می کند.در همان ایام آیت الله بروجردی جهت معالجه چشم خود به تهران آمده بود و علمای قم از این فرصت استفاده می کند و علی رغم این که علم به انزوای خود در فضای مرجعیت قم داشتند؛ پیشنهاد زعامت حوزه علمیه قم را به ایشان می دهد و با اصرار زیاد او را بر مسند مرجعیت می نشانند. آیت الله صدر پس از ورود آیت الله بروجردی به قم در سال ۱۳۲۳ هجری شمسی، جایگاه نماز جماعت خود در حرم حضرت معصومه (س) را به ایشان واگذار می کند و به پشتیبانی از این مرجع بسنده می کند و در پاسخ به کسانی که علت این کار او را می پرسند این آیه را تلاوت می کردند: «تلک الدار الاخره نجعلها للذین لا یریدون علوا فی الارض و لافسادا و العاقبه للمتقین» (سوره قصص، آیه ۸۲)حجت الاسلام علی دوانی نقل می کند: معروف است که می گویند تعارف آمد و نیامد دارد. ایشان خیال می کرد که آقای صدر تعارف کرده است؛ در حالی که ایشان از روی علم به منزوی شدن این کار را انجام داد. چون از خود آقا موسی صدر شنیدم که گفت: غیر از آقای حجت – که جهت دیگری دارد – دو تای دیگر از آقایان با علم به منزوی شدنشان، برای حفظ حوزه آقای بروجردی را آوردند. اینها فداکاری کردند و با این بزرگواری ها، حوزه را حفظ نمودند. علمای قم یک بار موقعی که آقای حاج شیخ آمد، همگی خضوع کردند و یک بار وقتی آقای بروجردی آمد.سرانجام این عالم فداکار در ششم دی ماه ۱۳۳۲ هجری شمسی (نوزدهم ربیع‏الاول ۱۳۷۳ هجری قمری) در ۷۴ سالگی از دنیا رفت و در مسجد بالاسرِ حرم حضرت معصومه (س) در کنار قبر استادش شیخ عبدالکریم حائری به خاک سپرده شد.—————————منابع:۱- کتاب جرعه ای از دریا (یادداشت های پراکنده آیت الله شبیری زنجانی)، جلد اول، فصل طریقیات، موسسه کتاب شناسی شیعه.۲- ویژه نامه امام موسی صدر، سایت امام موسی صدر.۳- اعلام الشیعه، شیخ آقابزرگ تهرانی.۴- تاسیس الشیعه، سید حسین صدر.۵- ریحانه الادب، محمدعلی مدرس تبریزی.۶- برگ هایی از تاریخ حوزه علمیه قم، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، رسول جعفریان.۷- آثار الحجه، محمد شریف رازی.۸- گنجینه دانشمندان، محمدشریف رازی.۹- مجله نور علم، ش‏۷.۱۰- مفاخر اسلام، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، علی دوانی.