دکتر رسول رسولی رییس دانشکده ادبیات دانشگاه خوارزمی در بیست و یکمین درس گفتار اندیشه و عمل امام موسی صدر به تبیین موضوع «گفت و گوی زندگی در اندیشه و عمل امام موسی صدر» پرداخت و گفت: البته من بحث گفت و شنود را بیشتر می پسندم اینکه چرا در قرآن اولین کلمه ای که ذکر شده کلمه "گفتن" و اولین کلمه ای که مولانا مطرح می کند "بشنو" است که این دو مساله از موارد مهم و قابل تامل است.

او در ابتدای این مراسم  به شرح و توضیح تعدادی از کتاب های امام موسی صدر پرداخت و گفت: ارتباط و اتصال من با امام موسی صدر کتابی بود تحت عنوان "ادیان در خدمت انسان" که این کتاب را دوست عزیزم آقای خدام حسینی به من داد. من سال ها با او سر این بحث که انسان در خدمت دین است یا دین در خدمت انسان است بحث داشتیم و ترس از این داشتیم که اگر بخواهیم بحث ادیان در خدمت انسان را مطرح کنیم، کفه ترازو نسبت به انسان نچربد. اما بعد از اینکه این کتاب را تحویل گرفتم از این خوشحال شدم که یک متفکر دینی این تشخیص را داده و جرأت بحث آن را نیز داشته است.

استاد دانشگاه خوارزمی تصریح کرد: یکی از کتاب های امام موسی صدر "کتاب ادیان در خدمت انسان" و داستان سخنرانی امام در کلیسای کبوشین بیروت است که در آغاز ماه روزه انجام دادند. ماه روزه، دوره عبادت چهل روزه مسیحیان است که پایان این دوره چهل روزه مصادف با عید پاک یا برخاستن مسیح از قبر است. در این ایام که معنوی ترین ایام مسیحیت است امام موسی صدر برای سخنرانی در این کلیسا دعوت می شود. راه دادن و دعوت از کسی که از این جماعت نیست جای خوشحالی است که چطور عالم مسلمان در آغاز این مراسم از سوی آنها دعوت می شود. امام در اینجا بعد از مقدمه و دعا می گویند که «ادیان یکی بودند زیرا در خدمت هدفی واحد یعنی دعوت به سوی خدا و خدمت به انسان قرار داشتند».

او با اشاره به سخنان پاپ بندیکت که اسلام را دین خشونت معرفی کرده بود گفت: سخنرانی پاپ بندیکت علیه اسلام که اسلام را دین خشونت و شمشیر معرفی کرده بود باعث اعتراض شد. بنابراین در اعتراض به این سخنان 133 نفز از علمای مسلمان  نامه نوشتند که دو نفر از آنها ایرانی بودند آقای سید حسین نصر و  حجت الاسلام والمسلمین سید مصطفی محقق داماد به پاپ اعلام کردند که این گونه سخن گفتن از اختلافات و درشت کردن چند روایت تاریخی، و به حساب نسبت اسلام و مسیحیت گذاشتن انصاف نیست. در نهایت این جریان باعث وحدت علمای مسلمان شد. اما متاسفانه بعد از آن به این مساله پرداخته نشد تا امروز شاهد باشیم که تریبون های مختلفی از اسلام همچنان به عنوان دین خشونت یاد می کنند.

رسولی پور با اشاره به اینکه ایمان عملی مورد مورد تایید امام موسی صدر بود نه ایمان نظری ادامه داد: امام موسی صدر در مقاله دین در جهان امروز از همین کتاب ادیان در خدمت انسان می گوید: "واقعیت دین در عصر ما واقعیت تاسف باری است واقعیت دین در زمان ما در عرصه ایمان به تعبیر منطقی، تصور است نه تصدیق ایمان در بهترین حالت به آرام بخشی در مواجه با سختی ها بدل شده نه مشوقی برای فائق آمدن بر آنها". این یکی از مباحث عظیم در فلسفه دین است که نحوه مواجهه ما با مساله رنج چیست؟ غالبا شیوه، کنار آمدن است اما استراتژی امام موسی صدر غلبه بر رنج است. به نظر امام موسی صدر اسلام دینی است که می خواهد بر رنج ها غلبه کند و علما باید در این جهت حرکت کنند. بحث مهم از نظر امام موسی صدر این است که ایمان صرفا ما را در ساحت ذهن کمک می کند که با درد و رنج کنار آییم اما در حوزه تصدیق، عملی صورت نمی گیرد. به نظر من در همه ادیان بیشتر در حوزه راست باوری بحث می شود و به رویکرد عملی کمتر توجه می شود در حالی که رویکرد امام کاملا متفاوت است و معتقد است باید در حوزه عملی کار شود.

او ادامه داد: امام حتی در سخنان خود بحث جهانی شدن دین را مطرح می کند، بحثی که تازه در جهان مطرح می شود اما متاسفانه فکر اکثر اندیشمندان ما جهانی شدن در حوزه اقتصاد است. اما امام موسی صدر معتقد است دین نمی تواند نقش فردی پیدا کند. دیدگاه ایشان این است که در دین اسلام به ویژه تشیع نمی شود کسی به امور دیگر انسان ها بی توجه باشد و نام خود را مسلمان بگذارد.

این کارشناس حوزه فلسفه دین بیان کرد:امام در کتاب "برای زندگی" دو شرط را برای تفسیر بیان می کند یکی پایبندی به دلالت های حقیقی و مجازی الفاظ و دیگری درک شرایط و فرهنگ گوینده است. اگر این دو شرط فراهم شود ما هم می توانیم از قرآن استنباط کنیم. این از جسارت های امام است که تفسیر قرآن به جای آیات قرآن توقیفی تلقی می شود، آیان قرآن توقیفی است اما تفسیر قرآن به دلیل تنوع زمینه های فکری که ما در مفسرین داریم توقیفی نیست. به عقیده امام فهم و تفسیر قرآن منحصر به مفسران نخستین نیست بلکه ما هم حق داریم قرآن را به تجارب افزون تر، فهم و تفسیر کنیم.

رسولی گفت: مطلب بعد را از کتاب "نای و نی" امام موسی صدر برداشت کردم که ایشان در سخنرانی خود عنوان "فرق، دریچه های تمدن" را حدود 40 سال پیش مطرح کرده است. ما آیه ای داریم تحت عنوان کلُّ حزبٍ بَما لَدَیهِمْ فَرِحُونَ " که در جان ما رسوخ کرده که نسبت به احزاب بدبین هستیم و در نهایت مکاتب به عنوان ضاله مطرح می شوند. اما امام موسی صدر نگاه بلندی در عالم سیاست دارد که از فرق نه به عنوان تفرقه بلکه به عنوان دریچه تمدن یاد می کند. او این سخنرانی را در مراسمی که به عنوان رییس مجلس اعلای لبنان انتخاب شده بود در حضور رییس جمهور لبنان مطرح کرد که این ما را به یاد سخن از پیامبر(ص) می اندازد که از اختلاف به عنوان رحمة صحبت می کند در حالی که ما به اختلاف نظر بدبین هستیم که این ناشی از نگاه انحصار گرایانه ما است که نظر خلاف خود را قبول نداریم.

گفت و گوی زندگی، صرفا مبادله اندیشه نیست بلکه زیستن در کنار دیگری است

رسولی پور مفهوم گفت و گوی زندگی را بحث جدیدی در حوزه اندیشه دانست و گفت: گفت و گو صرفا مبادله اندیشه نیست بلکه زیستن با دیگری است ما انسان ها در انسان بودن خود تفاوتی با هم نداریم بلکه تفاوت ما انسان ها در تفکر ما است. گفت و گوی زندگی یعنی زیستن با دیگری که این دیگری می تواند از هر دین و آیینی باشد اما متاسفانه گاهی شاهد هستیم که مثلا برخی از علمای ما در ملاقاتی که با علمای دیگر ادیان دارند با آنها دست نمی دهند که این نشان می دهد که این باور به دیگری هنوز وجود ندارد. ممکن است در سخن به آن اعتراف کنیم ولی در عمل رفتار نمی کنیم، اما چگونه می شود که امام موسی صدر بعد از صحبت های یک بستنی فروش مسیحی که گفت مسلمان ها از مغازه او خرید نمی کنند به مغازه او می رود و بستنی می خورد؟

رییس دانشکده ادبیان و علوم انسانی خوارزمی در پایان اظهار کرد: ما حتی در کشور خود با ارامنه، کلیمی ها و مسیحیان مشکل داریم و نسبت به آنها احساس جدایی می کنیم پس معلوم نیست در اینجا سخن امام موسی صدر و سخن امام علی(ع) خطاب به مالک اشتر در باره دیگر ادیان چه شده است در حالی که تلاش گفت و گوی زندگی در این است که به شما عملا نشان دهد که دیگری هم مثل شما است. از زمانی که شهرنشینی در قرن 16 به زندگی ما آمد تکثر را احساس کردیم هر چند کشور ما از لحاظ دینی متکثر نیست ولی تعداد زیادی از مسحیان و کلیمی ها و ارامنه در کشور ما زندگی می کنند پس چرا این اندیشه باعث می شود که انسانیت طرف مقابل را حذف کنیم.

در پایان این نشست سوال هایی از سوی حاضرین مطرح شد که مشروح آنها در ادامه می آید

سوال :  وظیفه ما در این جهان چند دینی و لائیک چیست؟ امام موسی صدر چگونه عمل می کرد؟

رسولی پور: در جهانی زندگی می کنیم که دین های مختلفی وجود دارد و یاد هم گرفتیم که هر دین و مکتبی را برچسب ضاله بزنیم مثلا جریانی تحت عنوان معنویت های نو ظهور مطرح است که از آن به عنوان عرفان های کاذب یاد می شود اساسا عرفان که نمی تواند کاذب باشد عرفان معنی رسمی دارد، یعنی شناختِ حق. پس نمی توان شناخت حق کاذب باشد ممکن است عارف اشتیاه کند اما عرفان، کاذب نیست. ما نیاز داریم با این عرفان ها گفت و گو کنیم. بسیاری از آنها ریشه در مهدویت و یا بودیسم و هندویسم دارد. ما نمی توانیم بدون مطالعه صرفا کسی را که خلاف ما صحبت می کند محکوم کنیم. ما در جهان ادیان زندگی می کنیم که تولید انسان ها است دین مسیح با اسلام فرقی ندارد بلکه این مسیحی است که با مسلمان متفاوت است هر آنچه خدا فرستاده است پیام دارد چون ذات خداوند یکی است پس خداوند متکثر نیست و نمی تواند از او تکثر خارج شود. تکثر ادیان ویژگی های انسانی ما است. امام وقتی با یک مسیحی روبه رو می شدند من شک دارم که به او به عنوان یک دیگری گمراه نگاه می کردند. چون شخصیت امام همزیستی و دعوت همه انسان ها برای کلمه واحد و به تحقق رساندن پیام همه ادیان است. من با کلمه جهان لائیک مخالف هستم البته هستند کسانی که اعلام کردند هیچ دینی ندارند اما ما در جهان میلیاردها مسلمان و مسیحی داریم که تعدادشان بسیار بسیار بیشتر از لائیک هاست.

سوال: چرا مشی و مرام سیاسی و عقیدتی امام موسی صدر در جوامع اسلامی مهجور مانده است اندیشه او گمنام مانده و نتواسنه است در جامعه پررنگ شود ؟

رسولی پور: متاسفانه مشی امام در تاریخ اسلام مشی غالب نبود. من عرض کردم اندیشه امام دو ویژگی دارد یکی فهم درست و دوم جسارت بیان فهم است. من بارها شنیدم که علمایی می گفتند که فهم من این مطلب است اما نمی توانم آن را بیان کنم چون شهرت این است. در واقع این افراد فهم را داشتند ولی جرات بیان آن را نداشتند درحالی که امام فهم می کرد و  جرأت ارائه آن را داشت برای همین او شخصیت ممتازی است.

سوال: امام نزدیکی خوبی بین شیعه و سنی ایجاد کرد این کار امام اکنون هم وجود دارد ؟

رسولی پور: ما با برادران اهل سنت خود به سختی صحبت می کنم اما با برادران مسیحی راحت تر صحبت می کنیم چون تابوهایی داریم که به هیچ وجه نمی توانیم آن انسانیت برادرانمان را بپذیریم. همین عقیده در بین مسحیان نیز وجود دارد که با مسلمان ها راحت تر ارتباط می گیرند در حالی که مثلا کاتولیک ها با پروتسان ها سخت تر ارتباط میگیرند.

سوال: آیا این دیدگاه امام نوعی پلورالیسم است ؟

رسولی پور: اگر بخواهیم سه قرائت انحصار گرایی تکثرگرایی و شمول گرایی را مطرح کنیم باید بگویم فهم امام شمول گرا بود چون اساس تکثرگرایی تقسیم حقیقت بین همه موجودات است که این تئوری قرائت درستی نیست. فهم امام شمول گرا است یعنی اعتقاد دارند که راه حق یکی است اما از منظرهای مختلف می توان به این مسیر آمد و به نجات بخشی همه انسان هایی که تعالیم دینی خود را از ترس خدا انجام می دهند امید دارد من قطعا او را انحصار گرا نمی دانم.

سوال: در مورد شیعه و سنی که گفتید شیعه با سنی سخت به توافق می رسد و با مسیحیان راحت تر این به خاطر مسایلی است که بین شیعه و سنی رخ داده است ؟

رسولی پور: نه بین شیعه و سنی مساله ای رخ نداده است هر چند ما اشخاصی داریم که به امام علی(ع) خیانت کردند اما این بدان معنا نیست که اهل سنت علیه شیعیان خیانت کرده باشند. امام علی(ع) نماد شیعه نیست بلکه نماد اسلام است ما نباید این تفرقه را دامن بزنیم. من حاضر هستم قسم بخورم اگر زمانی حضرت موسی با حضرت عیسی در کنار هم بیایند یکی از آنها نمی گوید من مسیحی هستم و او کلیمی است بلکه آنها  می گویند ما عبد خدا هستیم. پس باید گفتمان ما این باشد که ما با اهل سنت مشکلی نداریم بلکه با اشخاصی که به امام علی(ع) خیانت کردند مشکل داریم.

سوال: آیا گفت و گوی زندگی در ساحت حیات زندگی انسان می تواند مصداق داشته باشد؟

رسولی پور: اگر انسان با خودش زندگی کند دچار توهم خودباوری می شود. انقدر این مساله در اسلام جدی است که به پیامبر (ص) که اشرف مخلوقات و خاتم النبیین است امر شده است "و اصبر نفسك مع الّذين يدعون ربهم بالغدوة و العشى يريدون وجهه و لا تعد عيناك عنهم تريد زينة الحيوة الدنیا"ا ای پیامبر نفس خود را با این افراد داشته باش یعنی نباید تنها باشی. پیامبر(ص) وقتی پیامبر است که در میان مردم باشد. پس نمی توان انسان ها را فقط به حدیث نفس مشغول کرد اسلام دین همدردی واجتماع است.

در آخر خانم حورا صدر در پاسخ به سوالی مبنی بر اقدمات مسوولین برای رهایی امام موسی صدر در لیبی گفت: کارهایی که انجام شده است و همچنان ادامه دارد چون امیدواری ما همچنان ادامه دارد. پس از اتفاقات لیبی کمیته ای تشکیل شد که رسیدگی می کند اما مشکل ما وضعیت داخلی لبنان و نزاع های درونی این کشور است که پیگیری ها را کند تر می کند قول های زیادی دادند اما جامعه عمل ندیدیم.

فهیمه ابراهیمی