روز گذشته، ۳۰ اردیبهشت ۱۳۹۴، همایش «امام موسی صدر و تجربۀ گفت‌و‌گو در جهان دینی» در سالن اجتماعات ساختمان مرکزی جهاد دانشگاهی دانشگاه فردوسی مشهد برگزار شد.

در این همایش در این همایش دکتر هادی خانیکی، عضو هیئت علمی گروه ارتباطات دانشگاه علامه طباطبایی تهران و دکتر روح الله اسلامی، عضو هیئت علمی گروه علوم سیاسی دانشگاه فردوسی مشهد و مهدی فرخیان، عضو واحد پژوهش مؤسسۀ فرهنگی تحقیقاتی امام موسی صدر در تهران حضور داشتند.

امام موسی صدر نماینده و الگوی گفت وگو در جهان معاصر است

در این همایش دکتر هادی خانیکی به موضوع گفت وگو در سیره و اندیشۀ امام موسی صدر پرداخت و با بیان اینکه گفت وگو به معرفت، دانش، اخلاق و مهارت نیاز دارد و بدون این چهار مولفه نمی‌توان یک گفت وگوی خوب داشت، گفت: در گفتمان امام موسی صدر این چهار مقوله دیده می‌شود. 

وی با بیان اینکه درخشش امام موسی صدر که تا امروز هم ادامه دارد و این به دلیل نوع نگاهی است که به مسئله انقلاب و انقلابیون داشت، بیان کرد: امام موسی صدر نمی‌خواست از گفت وگو ابزاری برای تحمیل افکار خود بسازد. 

استاد ارتباطات دانشگاه علامه طباطبایی گفت وگو را دانش و هنر یادگیری و یاددهی عنوان کرد و افزود: در نظام دینی مؤلفه‌های گفت وگو فراوان هستند و رابطه انسان با خداوند براساس خطاب قرار گرفتن انسان بنا شده و این رابطه به قدری نزدیک است که انسان و خداوند با دوم شخص مفرد یکدیگر را مورد خطاب قرار می‌دهند. 

وی با اشاره به اینکه در ادیان غیرتوحیدی هم اهمیت گفت وگو مورد تأکید است، بیان کرد: طبق آموزه‌های کنفوسیوس آرام سخن گفتن فضیلتی اخلاقی و کاری دشوار است. 

خانیکی با بیان بخشی از خاطرات خود گفت: امام موسی صدر را به عنوان نماینده و الگوی گفت وگویی جدیدی در دنیای معاصر ماست و ما می توانیم با استفاده از نوع نگاه او به مسئلۀ گفت وگو راهی برای حل مشکلات امروز خود بیابیم.

وی این ویژگی امام موسی صدر را به جهان زیست او مرتبط دانست و افزود: امر تربیت و اینکه تعلق خاطر او به چه مجموعه‌ای است از اهمیت بسیاری برخوردار است.

چنانچه امام موسی صدر را در دهه ۵۰ در لبنان و در نوع نگاهی که انقلابیون ایرانی و غیرایرانی آن دوره با امروز نسبت به وی دارند مقایسه کنیم خواهید دید که درخشش امام موسی صدر امروز بیش از گذشته است و این نشان می‌دهد که جامعه امروز به اندیشه امام موسی صدر نیاز دارد. 

امام موسی صدر؛ محور تعادل، تحول و تأثیرگذاری

دکتر خانیکی در بیان بخشی از خاطرات خود گفت: طی سفری که در اوایل دهۀ ۶۷ به الجزایر داشتم، با یکی از چهره‌های برجستۀ انقلاب الجزایر به نام محمد یزید آشنا شدم و با وی گفت وگو کردم. این فرد بعد از انقلاب ایران به دیدن امام راحل می‌آید و پیام حمایت انقلاب الجزایر از انقلاب ایران را با خود همراه می‌آورد. در ابتدای گفت وگویی که با این فرد داشتم، به من گفت من از معدود یزیدیانی هستم که دوستدار شیعیانم و سخن خود را این گونه ادامه داد که من پتانسیل تحول را در امام موسی صدر مشاهده کردم. 

عضو هیئت علمی دانشگاه علامه طباطبایی تهران با اشاره به اینکه جهت شناختن شگفتی‌های اندیشۀ امام موسی صدر تنها نمی‌توانیم به این یک جلسه و جلسات آیند کفایت کنیم، اظهار داشت: چطور می‌شود یک جوان روحانی در سن سی سالگی به لبنان می‌رود و کمتر از بیست سال محور تحول آن کشور می‌شود و چطور می‌شود که یک نفر در آنجا محور تعادل و تأثیرگذاری باشد. 

خانیکی افزود: من مانند هر جوانی که به دنبال آرمان‌های دینی و انقلابی خود بود، در اواسط دهۀ پنچاه که زندگی مخفی داشتم، به سوریه رفتم تا در ‌‌نهایت وارد فلسطین شوم.

وی تصریح کرد: محدودیتی که وجود داشت این بود که در دمشق نمی‌توانستم ویزا بگیرم و تنها یک راه بود و آن هم، متوسل شدن به امام موسی صدر بود؛ به طوری که شنیده بودم مأموران خودرو ایشان را بازرسی نمی‌کنند و همیشه دو ایرانی انقلابی نیز در خودرو ایشان وجود دارند. از این رو تصمیم گرفتم این گونه وارد لبنان شوم.

خانیکی افزود: هنگامی که در خودروی امام موسی صدر قرار گرفتم، از من نپرسید که که هستی، به کجا می‌روی و یا به کدام جریان سیاسی تعلق داری. 

این استاد دانشگاه با بیان اینکه اساساً امام موسی صدر فردی خوشبین بود و انسان را محترم می‌دانست مگر اینکه عکس آن ثابت شود گفت: این تفکر برای یک عارف آسان است، اما برای فرد سیاسی داشتن چنین بینشی بسیار سخت است.

امام موسی صدر بر قلب ها حکومت می کرد

خانیکی با بیان این مطلب که امام موسی صدر بر قلب‌ها حکومت می‌کرد گفت: روزی من در دمشق بودم که نشست سران جبهۀ پایداری برگزار شد و قذافی نیز در آن نشست حضور داشت. در آن زمان امام موسی صدر را ربوده بودند. یک دفعه مشاهده کردم تمام خیابان‌های دمشق مملو از جمعیت است و همۀ مردم با هر وسیله نقلیه‌ای خود را به این مکان رسانده بودند تا اعتراض خود را نسبت به ربودن امام موسی صدر به قذافی برسانند. 

وی ضمن اشاره به اینکه در آن روز هر کس به دنبال گمگشده خودش بود، گفت: آیا با اتکا به تفکر دینی می‌توان گفت وگو کرد؟ چه نوع نگاه و برداشتی از تجربۀ دینی امکان گفت وگو را فراهم می‌کند؟ به طور حتم بین داعش و نئومحافظه کاران آمریکایی، که هر دو مدعی دینداری هستند، امکان گفت وگو وجود ندارد. زمانی که از گفت وگو سخن می‌گوییم، منظورمان شکل جدید از اثربخشی است وگرنه گفت وگو به اندازۀ تاریخ بشر نمود دارد.

خانیکی افزود: این گفت وگوی جدید باید منجر به نوعی شنیدن و گفتن باشد. گفت وگو گاهی در ادبیات به معنای خفه کردن طرف مقابل است. گفت وگو نیازمند معرفت است یعنی با معرفت، اخلاق، دانش و مهارت گفتگو کردن که باید با این چهار ویژگی آشنا باشیم و این چهار عنصر را می‌توان در امام موسی صدر مشاهده کرد.

وی خاطرنشان کرد: در نظام دینی زمینه و مؤلفه‌های گفتگو فراهم است به این معنا که در نظام دینی گفت وگو ممکن است نه ممتنع.

اسلام، قرآن و سیره، انسان را به گفت وگو دعوت می کنند

وی با بیان اینکه این گونه سخن گفتن بسیار سخت است اما امام موسی صدر این گونه سخن می‌گفت، تصریح کرد: در قرآن اهل عذاب کسانی هستند که خود را از شنیدن و خرد ورزیدن محروم کرده‌اند و بنابراین، مشاهده می‌کنید این دو مسئله تا چه میزان از اهمیت برخوردارند. 

استاد دانشگاه علامه طباطبایی بااشاره به اینکه اسلام، قرآن و سیره نبوی انسان را به گفت وگو دعوت می‌کنند، گفت: در سال ۱۳۴۹ من و یکی از دوستان به خدمت شهید مطهری رفتیم و به وی انتقاد کردیم و گفتیم چرا با مجلۀ زن روز همکاری می‌کنی. وی در جواب گفت من می‌خواهم با این زنان صحبت کنم. اینان که حسینۀ ارشاد نمی‌آیند. چنانچه در این مجله با آنان وارد صحبت نشوم، در کجا با آنان سخن بگویم؟ این شیوه را امام موسی صدر در لبنان نیز پیاده کرد. 

وی تأکید کرد: در اسلام خودمان هم کدام اصلاح طلب و اصولگرایی حاضر است در رسانه‌ای که متعلق به گروه مقابل است سخن بگوید؟ این درحالی است که مطهری و امام موسی صدر این گونه بودند. 

خانیکی گفت وگو را به سه نوع گفت وگوی انسان با انسان، گفت وگوی انسان با خدا و گفت وگوی انسان با طبیعت تقسیم کرد و گفت: امام موسی صدر را می توان نمایندۀ گفت وگوی جدید در عصر معاصر قرار داد و ما در صددیم از تجربۀ وی برای امروزمان راهی را بیابیم.

امام موسی صدر گفت وگو را نه فضیلت، که ضرورت می داند

وی تأکید کرد: امام موسی صدر گفت وگوی ادیان را یک فضیلت نمی داند، بلکه آن را یک ضرورت می‌داند. 

وی یادآور شد: زمانی که در لبنان امام موسی صدر اقدام به برگزاری جلسه‌ای می‌کند، امکان ندارد که علمای سنی و مسیحی در این جلسه حضور نداشته باشند و به همین سبب، همیشه می‌گویند که گفت وگوهای وی مسئله محور هستند و به نیازهای زمانه جواب می‌دهد. 

وی با بیان اینکه یکی دیگر از ویژگی‌های امام موسی صدر گوش شنوا داشتن وی است، خاطرنشان کرد: رواداری و توان با دیگران فعالیت کردن و یافتن پرسش‌های زمانه و یافتن نقاط مشترک فکر نکردن به حذف مخالفان خود و اصل به رسمیت شناختن دیگران از دیگر ویژگی‌های مهم امام موسی صدر است.

خانیکی گفت: همۀ افراد خاندان صدر به یک معنا اهل گفت وگو هستند مانند سید رضا صدر که با اینکه حضور سیاسی پررنگی نداشت، این ویژگی خاندانی در آثارش به چشم می‌خورد. 

تربیت خانوادگی سرمایۀ فرهنگی امام موسی صدر بود

خانیکی ویژگی گفت وگو محوری خاندان صدر را سرمایۀ فرهنگی امام موسی صدر برشمرد و تصریح کرد: در کنار تربیت خانوادگی، نوع آموزش امام موسی صدر هم در اهل گفت وگو بودن او مؤثر بود. 

وی ادامه داد: امام موسی صدر هم در حوزۀ علمیه و هم در دانشگاه تحصیل کرده بود و با اساتید بزرگی در دانشگاه و حوزۀ علمیه ارتباط داشت که چند وجهی بودن آن اساتید مشهود است.

خانیکی با بیان اینکه امام موسی صدر در زمان سکونت در قم با وجود اینکه آیت الله‌ زاده بود، به کلاس‌های هنری می‌رفت، افزود: امام موسی صدر به فضاهای باز تعلق دارد و نظام مند فکر می‌کند و این تفکر امکان گفت وگو را فراهم می‌کند.

وی امام موسی صدر را روحانی معتقد به شناخت علمی، سازمان و نهاد معرفی کرد و افزود: به همین علت است که در لبنان به دنبال توافق و برتری شیعیان بر دیگر گروه‌های مذهبی نبود و شیعیان را همسان دیگر فرقه ها و نه بر‌تر و ممتاز، مطرح می‌کند. 

امام موسی صدر را باید از زاویۀ اخلاق گفت وگویی او بشناسیم

خانیکی امام موسی صدر را مصداق امکان گفت وگو در جهان دینی معرفی کرد و گفت: امام موسی صدر به روش، منش و اخلاق گفت وگو شهره است و او را باید از این زاویه بشناسیم. 

وی با بیان اینکه امام موسی صدر یک روحانی است که خود را در افق‌های باز قرار داده است، ادامه داد: یکی از ضعف‌هایی که روحانیت در آن زمان داشت، در مسئلۀ مواجهه با دنیای جدید و نحوۀ استفاده از رسانه‌ها بود که امام موسی صدر توانست با رسانه ارتباط برقرار کند و از این طریق با مخاطبان خود صحبت کند. 

امام موسی صدر یک روحانی رسانه‌ای بود

خانیکی گفت: امام موسی صدر یک روحانی رسانه‌ای بود و حتی در زمانی که مرزهای سیاسی مشخص وجود دارد، بدون اینکه از عوامل حکومت باشد، با حکومت وقت هم گفتگو می‌کند. 

وی ادامه داد: امام موسی صدر تلاش می‌کرد تا در جهت رفع محرومیت‌ها و ممنوعیت‌هایی که برای مبارزان مذهبی وجود دارد، حرکت کند. 

خانیکی برخی ویژگی‌های رفتاری امام موسی صدر در لبنان را که نشانۀ منش گفت وگویی او بود، برشمرد و گفت: امام موسی صدر در لبنان شناخت علمی از جامعه شیعیان که گرفتار فقر و بی‌سوادی بودند، به دست آورد و از همین روست که سطح اول موضع گیری‌ها و حرکت‌های امام موسی صدر حرکت به سمت کارهای خیریه و توانمند سازی جامعه و به خصوص، جامعۀ شیعه بود.

وی ادامه داد: این عزت بخشی به شیعیان پیش نیازی لازم داشت که امام موسی صدر آن را بر اساس گفت وگو بنا کرد. 

وی ادامه داد: هیچ مجلسی در لبنان از سوی اهل سنت و یا مسیحیان برگزار نمی‌شد، مگر اینکه امام موسی صدر در آن شرکت داشت و ارتباط خود را با گروه‌های مختلف مذهبی لبنان را حفظ می‌کرد.

خانیکی ادامه داد: امام موسی صدر دنیای بستۀ شیعه، سنی و مسیحیت را باز می‌کند و در نتیجه، این گفت وگو شکل می‌گیرد که به پرسش‌های زمانه جواب می‌دهد.

وی با بیان اینکه ضرورت محوری گفت وگوی امام موسی صدر مشکلات مردم است، گفت: امام موسی صدر از خصلت شنیدن برخوردار بود خصلتی که همراه به نوعی تهذیب نفس و پرورش عقل است. 

خانیکی گفت: اینکه از دین سلاحی برای توجیه جهل و تهجر و استبداد ساخته شود، در منطق امام موسی صدر راه نداشت و او معتقد بود که نباید برای مبارزه با فئودالیسم گرفتار فئودالیسم دینی شویم. 

وی با بیان اینکه غیریت سازی دینی آفت گفت وگوی دینی است، گفت: امام موسی صدر در جامعه‌ای که هراس از آزادی مطبوعات وجود دارد، مطبوعات را محراب جامعه معرفی کرد و این عبارت تأثیر بسیاری بر امکان گفت وگو گذاشت.

منابع تهیه خبر: خبرگزاری مهر و خبرگزاری دانشجو